Wikisage, de vrije encyclopedie van de tweede generatie, is digitaal erfgoed
Wikisage is op 1 na de grootste internet-encyclopedie in het Nederlands. Iedereen kan de hier verzamelde kennis gratis gebruiken, zonder storende advertenties. De Koninklijke Bibliotheek van Nederland heeft Wikisage in 2018 aangemerkt als digitaal erfgoed.
Wilt u meehelpen om Wikisage te laten groeien? Maak dan een account aan. U bent van harte welkom. Zie: Portaal:Gebruikers.
Bent u blij met Wikisage, of wilt u juist meer? Dan stellen we een bescheiden donatie om de kosten te bestrijden zeer op prijs. Zie: Portaal:Donaties.
De tijdlijn van de geschiedenis der Lage Landen geeft een chronologie van feiten, gebeurtenissen en randevenementen die hebben bijgedragen tot de ontwikkelingen in de Lage Landen. Deze vormen een wisselend historisch en staatkundig conglomeraat van gewesten gelegen in het lager gebied rond de grote rivieren van Noordwest-Europa die in de Noordzee en het Nauw van Kales uitmonden. Reeds in de bronstijd en de ijzertijd (van het 3e tot het 1e millennium v.Chr.) zou het "Noordwestblok" zich cultureel hebben onderscheiden in deze gebieden. Daarna vormen zich variërende eenheden onder resp. Keltisch-Germaanse, en Romeinse invloeden. Vervolgens evolueren zij onder impuls van de kerstening mee in grotere imperiums met een toenemend feodale structuur. Uiteindelijk zorgt de opkomst van de steden voor toenemende rijkdom, maar ook verschuiving van de macht en versplintering. Pogingen tot centralisatie wisselen af in een evenwichtsspel met lokale tendensen tot autonomie.
Klik op een jaartal hieronder om het scrollen te beperken
Peter Paul Rubens reist met zijn broer Filips naar Italië. Hij verblijft er acht jaar, in dienst van hertog Vincenzo Gonzaga in Mantua en bezoekt Venetië, Florence, Genua en Rome.
2 juli - In 1595 is de verovering van de oostelijke Lage Landen voltooid maar nu trekt de normaal gesproken voorzichtige Maurits van Oranje tegen zijn zin diep vijandelijk gebied in en onderneemt een grootscheepse expeditie in Vlaanderen. Op aandringen van Oldenbarnevelt poogt hij een einde te maken aan de voor de Nederlandse koopvaardij schadelijke "Duinkerker Kapers" (Aldus worden Spaanse en Vlaamse aan de blokkade deelnemende officiële en private schepen door de Noordelijke Staten-Generaal bestempeld). Het komt tot de Slag bij Nieuwpoort die Albrecht verliest en Maurits wel wint, maar zonder de stad te kunnen innemen. Met het risico op versterkingen en zo zijn hele leger te verspelen zet hij de belegering van Nieuwpoort niet door en trekt zich terug naar de Republiek. Het is het begin van de verwijdering tussen Maurits en Oldenbarnevelt.
Volgens de lijsten van de Sonttol vaart zo'n 50% van alle schepen die de Sont passeren onder Noordelijk Nederlandse vlag.
31 augustus - De Aartshertogen Albrecht en Isabella bezoeken het bedevaartsoord Halle.
4 juli - Begin van het beleg van Oostende gedurende drie jaar en drie maanden (in totaal 1172 dagen), door de Spaanse troepen onder aartshertog Albrecht en zijn gemalin aartshertogin Isabella. De oude stadskern geraakt bijna volledig verwoest.
De Oude Compagnie fuseert met de Nieuwe Brabantse Compagnie tot Verenigde Amsterdamse Compagnie.
Jan Brueghel de Oude is in de leer geweest bij Pieter Goetkint in Antwerpen en wordt er nu deken van de Sint-Lucasgilde. Hij heeft een studiereis naar Italië gemaakt, is hofschilder van aartshertogen Albrecht en Isabella, en levert ook aan andere Europese hoven werken af.
1602
In Oost-Friesland probeert graaf Enno met steun van de keizer en de Spaanse koning de Nederlanders te verdrijven, maar hij wordt teruggedreven.
Om aan de onderlinge concurrentie van de compagnieën die op de Oost varen een einde te maken, laten de Staten-Generaal deze op initiatief van Johan van Oldenbarnevelt opgaan in één compagnie, de Vereenigde Oostindische Compagnie. Het dagelijkse bestuur wordt gevormd door 17 machtige kooplieden, ook wel de Heeren Zeventien genaamd. Het bestuur zetelt in Amsterdam, Middelburg, Rotterdam, Hoorn, Enkhuizen en Delft. Beginkapitaal bedraagt 6.500.000 gulden. Deze compagnie krijgt het Noord-Nederlands monopolie voor handel en scheepvaart ten oosten van Kaap de Goede Hoop voor een beloop van eenentwintig jaar.
8 april - Vergelijk van Den Haag: Met de Graaf van Oost-Friesland wordt een nieuw verdrag gesloten, waarin hij de Nederlandse bezetting (en de kerkelijke gevolgen) voor onbepaalde tijd moet aanvaarden.
September - de Amsterdamse predikant Jacobus Arminius wordt met de steun van prins Maurits tot hoogleraar theologie in Leiden benoemd. Arminius neemt, in tegenstrijd tot zijn promotor Franciscus Gomarus, een vrijzinnig standpunt in over de filosofie van Petrus Ramus.
De astronoomJohannes Bayer publiceert de Uranometria, de eerste wetenschappelijke sterrenatlas.
In Breda breekt de pest uit. Er vallen 1823 doden.
22 september - Oostende wordt na drie jaar belegering heroverd door de Italiaan Spinola in dienst van aartshertog Albrecht. Het was het laatste Staatse steunpunt aan de Vlaamse kust. Beide zijden moeten elk ongeveer 75.000 doden betreuren. Een kwart miljoen protestanten ontvlucht daarop de Zuidelijke Nederlanden.
9 augustus - Tijdens het Beleg van Oldenzaal wordt de stad, slechts verdedigd door 500 soldaten, door een Spaanse overmacht onder leiding van Spinola ingenomen.
Oprichting van de Evangelisch-Lutherse Kerk, een protestantse kerk, in Amsterdam. Hiermee krijgt de lutherse kerk volgelingen in de Noordelijke Nederlanden.
Ambrogio Spinola krijgt in Madrid geheime instructies voor het veiligstellen van de opvolging in de Nederlanden, in geval één van de aartshertogen zou overlijden en het huwelijk kinderloos blijft. Hij wordt als een soort hofmeier van Albrecht en Isabella benoemd.
14 maart - Bredevoort wordt overrompeld door een Spaanse bende bestaande uit 500 ruiters en 1400 man voetvolk onder leiding van Guielmo Verdugo, die via een list de stad weet in te nemen.
22 maart - Bredevoort wordt ontzet door Frederik Hendrik van Oranje die de bende onder zeer gunstige voorwaarden laat gaan, met vliegend vaandel, en medeneming van geplunderd goed.
De Hollandse landsadvocaat Van Oldenbarnevelt en de Spaanse opperbevelhebber van de Zuidelijke Nederlanden Spinola beginnen onderhandelingen over een mogelijk bestand.
Ambrogio Spinola schrijft koning Filips III van Spanje aan voor een maandelijkse subsidie van 300.000 dukaten om een succesvol offensief tegen de Noordelijken te organiseren. Indien dit niet kan worden vrijgemaakt, adviseert hij op vrede aan te sturen.
De Noordelijke Staten-Generaal willen dat eerst hun soevereiniteit erkend wordt, vooraleer over vrede met de Spanjaarden kan onderhandeld worden.
Maart - Koning Hendrik IV van Frankrijk poogt als soeverein van de Nederlanden erkend te worden. Maurits van Oranje ziet dat wel zitten, in ruil voor een positie als landvoogd of onderkoning. Johan van Oldenbarnevelt is tegen overdracht van de soevereiniteit aan de koning van Frankrijk of aan Maurits. Hij kiest uiteindelijk voor vrede. In de Staten van Holland en West-Friesland staat Amsterdam alleen in zijn verzet tegen het voorgesteld Twaalfjarig Bestand van Oldenbarnevelt.
11 april - Er wordt een wapenstilstand van acht maanden afgesloten. Deze geldt alleen te lande. Voor die periode wil aartshertog Albrecht de soevereiniteit van de Noordelijken erkennen.
1 februari - Vredesonderhandelingen van Den Haag tussen vertegenwoordigers van de Republiek, de Aarsthertog (afgevaardigde Jan Van Neyen), Frankrijk (afgevaardigde Pierre Jeannin), Engeland, Brandenburg, Palts en Denemarken, waarop Spanje een vrije uitoefening van het katholicisme eist, en het staken van de Noord-Nederlandse Indië-vaart. Het komt niet tot een verdrag, maar als alternatief werken Van Oldenbarnevelt en Jeannin aan een wapenstilstand. Uiteindelijk legt ook Maurits van Oranje zich daarbij neer.
april - Tijdens de Rijksdag in Regensburg worden de tegenstellingen tussen protestanten en katholieken versterkt, als een aantal protestantse afgevaardigden de zaal verlaten.
Er worden vredesonderhandelingen begonnen tussen Spanje en de noordelijke Republiek. In de Lage Landen bestaan twee kampen. Het grote twistpunt is het effect van vrede op de handel. De handel op Azië en Amerika heeft een aantal kooplieden van het noorden enorme winsten opgeleverd en ze zijn bang deze handel op te moeten geven als voorwaarde voor vrede met Spanje. Spanje toont zich bereid de Republiek te erkennen als de VOC ontbonden wordt, er geen gelijksoortige compagnie voor Amerika wordt opgericht en de Nederlanden erkennen dat Spanje en Portugal het alleenrecht hebben op het beheer van Oost- en West-Indië. Daarnaast moet de blokkade van de Schelde opgeheven worden, wat het einde van de Noord-Nederlandse textielnijverheid zou kunnen betekenen. Calvinistische kooplieden, zoals Reinier Pauw, combineren deze argumenten met religieuze argumenten.
De Middelburgse dominee Willem Teellinck publiceert zijn remonstrantiegeschrift Philopatris, dat wel wordt beschouwd als het begin van de Nadere Reformatie, een piëtistische stroming die aanvangt in de Nederlandse Hervormde Kerk.
Peter Paul Rubens vestigt zich definitief in Antwerpen. Omwille van de nakende dood van zijn moeder, keert hij terug uit Italië. Hj wordt officieel stadsschilder, en ontwerper voor de Officina Plantiniana (Plantin & Moretus).
31 januari - Twaalfjarig Bestand: Aartshertog Albrecht slaagt erin een bestand te sluiten met de opstandelingen in het Noorden, waarvoor hij Ambrogio Spinola naar Rotterdam had gestuurd. De onderhandelingen vinden plaats op de locatie van de Rotterdamse admiraliteit. Het bestand zal twaalf jaar standhouden. Dit worden jaren van vrede en welstand in de Zuidelijke Nederlanden en voor het aartshertogenpaar twaalf gelukkige jaren: ze vertoeven vaak op hun buitenverblijven in Tervuren en Mariemont, waar ze hun favoriete sport, de jacht, beoefenen. Vooral Isabella is populair onder de bevolking: de wat verlegen en soms in de omgang wat stijve Albrecht minder.
31 januari - Oprichting van de Amsterdamsche Wisselbank. Deze is bedoeld om alle kassiers en wisselaars door één kassiers- en wisselkantoor te vervangen, in een poging om aan de chaotische toestand in het muntwezen een einde te maken. De Amsterdamsche Wisselbank heeft veel meer dan een lokale betekenis. In haar bloeitijd geniet zij een wereldreputatie. Het is een girobank; tegenover het gestorte bedrag brengt zij geen bankpapier in omloop, maar staat een giraal tegoed, het bankgeld.
De noordelijke Republiek wil geen katholieke Habsburgse macht aan de oostgrens. Daarom verovert Maurits het gebied van Gulik, dat hij aan de protestantse pretendenten, de vorsten van Brandenburg en Neubourg schenkt.
In opdracht van de aartshertogen verovert Spinola het gebied van Wezel, dat aan de katholiek geworden vorst van Neubourg die met een Habsburgse prinses gehuwd is, wordt afgestaan.
9 april - Het Twaalfjarig Bestand tussen Spanje en de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden tijdens de Tachtigjarige oorlog wordt door de Staten-Generaal in Antwerpen ondertekend. Vanwege de tegenstellingen lijkt vrede niet mogelijk. Maurits ziet het liefst een voortzetting van de oorlog, terwijl Oldenbarnevelt voorstander is van vrede. Een bestand is het hoogst haalbare en op deze datum gaat de Treves, het Twaalfjarig Bestand officieel in.
Het Twaalfjarige Bestand zorgt voor een tijdelijke onderbreking van de oorlog tegen Spanje die in 1568 met de militaire invallen van Willem van Oranje was begonnen. Speciaal voor de gelegenheid produceert Claes Janszoon Visscher een kaart van de Nederlanden in de vorm van een leeuw, de Leo Belgicus. Daarop worden alle zeventien Nederlanden nog eenmaal als een geheel afgebeeld, vreedzaam naast elkaar levend dankzij het verstommen van het wapengekletter, gesymboliseerd door de slapende god Mars rechtsonder.
Henry Hudson maakt een reis in dienst van de VOC met de Halve Maen en een grotendeels Nederlandse bemanning. Aanvankelijk op zoek naar de Noordoostelijke Doorvaart, steekt hij de Atlantische Oceaan over en landt ten westen van Nova Scotia en volgt de kust zuidwaarts tot voorbij Chesapeake Bay. Hij verkent Chesapeake Bay en Delaware Bay vluchtig, en bereikt de rivier die spoedig naar hem genoemd zou worden, de Hudson. Hij vaart deze rivier 200 kilometer op, tot nabij de huidige stad Albany. Hoewel duidelijk wordt dat dit niet een doorgang naar de Grote Oceaan kan zijn, heeft Hudson wel een vruchtbaar land gevonden. In dit gebied vestigen emigranten in de volgende jaren hun kolonie Nieuw-Nederland.
3 oktober - Peter Paul Rubens trouwt met Isabella Brant. Hij wordt hofschilder van Albrecht en Isabella, en schildert in deze periode o.a. "de Kruisoprichting" en "de Kruisafneming".
Door het bestand komen godsdienstige tegenstellingen aan het licht. De volgelingen van de geestelijke Jacobus Arminius (1560-1609), de remonstranten of rekkelijken, wijken af op het punt van de predestinatie, de vrije wil en de erfzonde van het kerkelijk-calvinistische belijden zoals dat is vastgelegd in de Nederlandse Geloofsbelijdenis en de Heidelberger Catechismus en zetten zich af tegen bindende belijdenisgeschriften, waarin wordt vastgelegd hoe je de Bijbel moet interpreteren. Hun opvattingen worden vastgelegd in de vijf artikelen van de remonstranten. Zij richten zich tot de Staten van Holland en West-Friesland om steun te krijgen tegen hun uitsluiting van de publieke kerk. Daarmee is het een politieke kwestie geworden.
Philips Willem, prins van Oranje neemt na 25 jaar zijn plaats in als Heer van Breda. Hij herstelt de Roomse Kerk, maar respecteert de machtspositie van de gereformeerde kerk.
In Bredevoort worden tien heksen tot de brandstapel veroordeeld.
Volgelingen van Gomarus, de contraremonstranten of preciezen, reageren op de remonstranten. In zeven punten zetten zij hun geloof uiteen en roepen op tot een nationale synode.
12 juli - Eeuwig Edict: Eerste aanzet tot een algemeen wetboek in de Zuidelijke Nederlanden. Hiermee regelen aartshertogen Albrecht en Isabella de rechtszaken in alle gewesten gekoppeld aan centrale bindende regels. Plaatselijke rechtsgewoonten moeten worden gehomologeerd door justitieraden.
Bouw van het Rubenshuis in Antwerpen (tot 1627), uit renovatie van het originele woonhuis (van 1550).
De opening van de door Hendrick de Keyser ontworpen Koopmansbeurs aan de Vijgendam in Amsterdam vindt plaats. De groeiende goederen- en aandelenhandel maakt dat er behoefte ontstaat aan een specifiek voor dit doel gemaakt gebouw.
17 september - De Neptunus onder schipper Willem Cornelisz. van Muyden keert terug in Amsterdam van de eerste Nederlandse tocht ter walvisvaart bij Spitsbergen. De reis was niet succesvol, vanwege onvoldoende kennis van de fauna en het feit dat er geen Baskische harpoeniers waren ingehuurd.
Sultan Ahmed I verleent de Nederlanders het recht om onder eigen jurisdictie handel te drijven in het Osmaanse Rijk.
Aartshertog Albrecht van Oostenrijk start een initiatief om Antwerpen met de Vlaamse Noordzeehavens via kanalen te verbinden om de gevolgen van de sluiting van de Schelde (door de Noordelijke Republiek) te minimaliseren. Deze kanalen komen er uiteindelijk wel, maar door tolheffing is er nog niet direct een economisch voordeel.
In de Zuidelijke Nederlanden worden op initiatief van Albrecht van Oostenrijk leningsmaatschappijen ("monts de piété") opgericht, die vooral bedoeld zijn om de handel te ondersteunen.
2 maart - In opdracht van de Staten van Groningen en Drenthe hebben de landmeters Pieter de la Haye en Pieter Sems de grens vastgesteld tussen beide provinciën. Groningen accepteert de uitkomst niet, omdat Ter Apel daarin Drents wordt.
Juni - "Bloedplakkaat van de nieuwe inquisitie": het remonstrantse stadsbestuur van Rotterdam vaardigt een strenge keure uit, die de activiteiten van de contraremonstranten verbiedt. Het plakkaat is opgesteld door Hugo de Groot, stadspensionaris van de stad sedert 1613. Spontaan breken talrijke relletjes uit tegen de remonstranten.
De noordelijke Republiek sluit een verbond met de tien belangrijkste hanzesteden.
Copernicus' boek De Revolutionibus Orbium Coelestium (Over de omwentelingen van de hemellichamen) uit 1543 wordt door de paus op de Index geplaatst.
1617
Het conflict in de Noordelijke Nederlanden tussen de rekkelijken en preciezen, later de Bestandstwisten genoemd, blijkt al lang geen louter geloofskwestie meer. De Staten van Holland geven de voorkeur aan een open libertijnse kerk en willen een publieke kerk waarin plaats is voor beide gezindten en die door de overheid gestuurd wordt. De contraremonstranten willen niets weten van wereldlijke inmenging. Oldenbarnevelt en Maurits ontkomen er niet meer aan zich hieraan te onttrekken nu de Republiek bijna in een burgeroorlog verwikkeld raakt. Hoewel Oldenbarnevelt een arminiaan is, ziet hij de gewesten als soeverein en als hoeders van de publieke kerk. De Staten van Holland nemen de Scherpe Resolutie aan; deze resolutie geeft de steden in Holland de mogelijkheid om eigenhandig waardgelders aan te nemen om onlusten te voorkomen. Maurits ziet de gewesten echter als onderdeel van de Unie en daarmee ook de kerk. De waardgelders zijn een aantasting van zijn gezag als aanvoerder van het Staatse leger. De Staten-Generaal reageren op de Hollandse Scherpe Resolutie met de oproep tot een nationale synode.
4 augustus - Oldenbarnevelt laat de Staten van Holland een resolutie aannemen, waarin het plan wordt afgewezen voor een synode om godsdienstige problemen eens en voor altijd te regelen. De steden wordt aangemaand om betaalde troepen onder het gezag van de Staten van Holland te organiseren, (waarover Maurits van Oranje dus geen zeggenschap heeft).
September - Op aanraden van Willem Lodewijk trekt Maurits naar Den Briel, en weet het in dienst nemen van betaalde troepen (waardgelders) te voorkomen.
November - de Noordelijke Staten-Generaal besluiten dan toch, zij het met krappe meerderheid, om in mei volgend jaar een nationale synode bijeen te roepen om de religieuze geschillen in de Republiek te regelen.
23 mei - Tweede Praagse Defenestratie: Enkele raadslieden van de Duitse keizer Ferdinand II worden uit het Koningspaleis in de Praagse burcht gegooid, deze keer door een honderdtal protestantse edelen. De functionarissen overleven de val, maar dit incident is de aanleiding tot de Dertigjarige Oorlog. Deze heeft een enorm effect op de Europese economie, waarbij vooral de Pools-Zweedse Oorlogen schadelijk zijn voor de handel van de Republiek. De strijd tussen Spanje en Frankrijk tijdens de Dertigjarige Oorlog zorgt ervoor dat Spanje zich niet kan concentreren op het neerslaan van de opstand in de Lage Landen.
25 juni - Zeeslag tussen Nederland en Spanje in de Middellandse Zee.
Juli - De Noordelijke Staten-Generaal beslissen om de betaalde troepen in Utrecht en Holland af te danken. De Staten van Holland willen dan weer bereiken dat deze waardgelders in dienst blijven.
23 juli - Maurits bezoekt met groot gevolg de bezette kloosterkerk.
Augustus - De Noordelijke Staten Generaal eisen per plakkaat de afdanking van de waardgelders in heel Holland. Maurits krijgt speciale volmachten.
Prins Maurits pleegt een staatsgreep. Hij ontslaat de waardgelders en laat op 29 augustus Johan van Oldenbarnevelt en zijn medestanders Hugo de Groot, Rombout Hogerbeets en Gilles van Leedenberch arresteren op verdenking van hoogverraad. Gillis van Ledenberg pleegt later in de gevangenis van 's Gravenhage zelfmoord.
Maurits vervangt de remonstrantse regenten, hij krijgt daardoor de Statenvergadering op zijn hand.
De aartshertogen Albrecht en Isabella proberen het Twaalfjarig Bestand in een vredesverdrag om te zetten. Hierbij moet koning Lodewijk XIII van Frankrijk als bemiddelaar optreden. Een commissie met Spinola, drie Spaanse officieren en kanselierPeckius van Brabant wordt samengesteld om de voorstellen uit te werken. De poging loopt echter op niets uit, omdat de Republiek te hoge eisen stelt.
8 mei - Slotzitting van de Synode van Dordrecht. De synode stelt de contraremonstranten in hun gelijk. De standpunten tegen de remonstranten worden weergegeven in 5 punten, de Dordtse Leerregels, die een officieel onderdeel vormen van de drie belijdenisgeschriften van de Nederlandse hervormde en gereformeerde kerken in het noorden van de Lage Landen. Er wordt onder meer besloten een officiële Bijbelvertaling in het Nederlands te maken, (deze verschijnt in 1637 als "Statenbijbel"). Ook wordt de Dordtse Kerkorde aangenomen, die nog steeds de basis vormt van het kerkrecht in veel gereformeerde kerken.
12 mei - Van Oldenbarnevelt, Hogerbeets en De Groot worden veroordeeld op verdenking van hoogverraad. Een dag later wordt Oldenbarnevelt in Den Haag onthoofd op last van de Staten-Generaal. Zijn misdaad was een poging het staatsbestel van de Noordelijke Nederlanden te willen hervormen. Zelf vindt hij dat hij onschuldig is en dient daarom geen gratieverzoek in, omdat dat een impliciete schuldbekentenis zou inhouden. Hugo de Groot wordt gevangengezet en overgebracht naar slot Loevestein, waar hij begint te schrijven aan een inleiding tot het Hollandse recht en zijn De veritate religionis Christianae. Gilles van Leedenberch wordt postuum ter dood veroordeeld. Zijn kist met lichaam wordt opgehangen aan de galg.
Jan Pieterszoon Coen volgt Laurens Reael op als Gouverneur-Generaal van Nederlands-Indië en sticht de kolonie Batavia.
4 december - De radicale burgemeester van Amsterdam Frederick de Vrij gaat persoonlijk de Sinterklaaskraampjes op de Dam omvergooien om een eind te maken aan de "paapse stoutigheden" in zijn stad. Sinterklaas was door de eerste protestanten al vroeg vervangen door de Kerstman.
21 januari - de Staten van Holland benoemen Anthonie Duyck tot raadspensionaris van Holland (tot 1629), als opvolger van Oldenbarnevelt. De titel landsadvocaat wordt hem niet gegeven, om zijn ondergeschiktheid te benadrukken.
23 maart - Hugo de Groot die als medestander van Oldenbarnevelt was veroordeeld tot levenslange opsluiting, ontsnapt uit zijn gevangenis van slot Loevestein in een boekenkist, en komt in Antwerpen aan.
Het Twaalfjarig Bestand eindigt zonder dat de Republiek behoefte voelt het te verlengen, zodat de vijandelijkheden met Spanje en de Spaanse Nederlanden hervat worden. De Hollanders hebben van de periode gebruik gemaakt om hun marinevloot te ontplooien en om in de controle van Zuid-Azië een voorsprong op de Engelsen te nemen.
21 april - De kanselier van Brabant wordt naar Holland gestuurd voor onderhandelingen nu de Treves afloopt. Als tegenprestatie voor de macht over Brussel (door de Hollanders) worden toegevingen verwacht. Maar het voorstel valt niet in goede aarde, en de kanselier wordt zowat gelyncht.
3 juni - Met het aflopen van het bestand, hoeft de Republiek zich ook niets meer aan te trekken van de beperkende bepaling daarin met betrekking tot de handel op de West. De West-Indische Compagnie (WiC) wordt door de Noordelijke Staten-Generaal opgericht om te handelen in Afrika en in West-Indië. Het dagelijks bestuur wordt gevormd door de Heren XIX.
De Nederlander Snellius verricht een graadmeting tussen Alkmaar en Bergen op Zoom, later voortgezet tot Mechelen. Hij vindt voor 1º (1 graad) in onze maat 107,39 km (Musschenbroek vindt later 111,57 km).
Paus Gregorius XV draagt de verantwoordelijkheid voor de bisdommen in de Noordelijke Nederlanden op aan de Congregatie voor de Voortplanting van het Geloof. Begin van ruim twee eeuwen Hollandse Zending.
November - De Staten-Generaal verbieden Grotius' clandestien uitgegeven geruchtmakende boek Apologie voor de rechtmatige regering van Holland, waarin hij stelt dat ieder gewest in de Unie een soevereine staat is.
1623
Op vraag van aartshertogin Isabella onderhandelt Peter Paul Rubens in de gesprekken met de Noordelijke Nederlanden rond vernieuwing van het Twaalfjarig Bestand. Hij schildert in deze periode o.a. "de Aanbidding der Wijzen".
Februari - Heer Reinier van Groenevelt en heer Willem van Stoutenburg, twee zonen van Oldenbarnevelt, beramen met een aantal anderen een samenzwering tegen Maurits van Oranje. Er worden enkele zeelui ingehuurd om hem bij een bezoek aan zijn maîtresse, de freule van Mechelen, te vermoorden. De zeelui verraden het plan echter, waardoor het mislukt. Reinier van Groenevelt en de andere samenzweerders worden terechtgesteld.
Een pastoor op het begijnhof van Hoogstraten vraagt de ondermeesteres een sacrale dans te verbieden, die de grootmeesteres naar oude gewoonte liet gebeuren.
Mei - Aankomst van de Nieu Nederlandt, een door de West-Indische Compagnie gecharterd schip, bij het eiland Manhattan. Aan boord is een dertigtal Belgische families, de meeste zijn Walen, vergezeld door een aantal Vlamingen. Ze zullen daar Nieuw-Amsterdam stichten, het huidige New York.
10 juni - Verdrag van Compiègne: De noordelijke Republiek sluit een verbond met Frankrijk en zal voor zijn strijd tegen Spanje geldelijke subsidies ontvangen. Lodewijk XIII van Frankrijk, bezorgd over de wankele toestand van de Republiek, schenkt zijn bondgenoot 1 miljoen gulden per jaar (zo'n 7% van hun defensie-uitgaven). Als tegenprestatie zullen ze kardinaal de Richelieu in zijn strijd tegen de hugenoten bijstaan.
23 april - Frederik Hendrik van Oranje volgt zijn overleden halfbroer Maurits op als stadhouder van Holland, Zeeland, Utrecht en Gelderland en kapitein-generaal van de Staatse troepen. Zijn militaire talent bezorgt hem de naam 'stedendwinger'.
5 juni - Frederik Hendrik van Oranje probeert Breda te redden tijdens het Beleg van Breda, maar de stad is na een beleg van negenenhalve maand gedwongen zich in Spaanse handen over te geven. Van de 13.111 ingezetenen (inclusief een Staats garnizoen) blijven nog 3.500 Nederlanders en minder dan 600 Engelsen over. Noordwest-Brabant is nu weer onder Spaans gezag.
Ernst Casimir wordt, naast zijn ambt in Friesland, stadhouder van Groningen.
Met zijn echtgenote Amalia van Solms voert Frederik Hendrik een bijna vorstelijk bewind en geeft Den Haag steeds meer het karakter van hofstad. Het overlijden van Maurits maakt de weg vrij voor nationale verzoening.
Vondel geeft de Palamedes uit. Dit dichterlijk drama over een gerechtelijke moord, met Agamemnon in de rol van Maurits, gaat zelfs de Amsterdamse raad te ver en hij wordt beboet.
13 april - Er breken relletjes uit in Amsterdam, nadat een ultraorthodoxe dominee, Smout, zijn aanhangers heeft opgeroepen de gebedsdienst van de remonstranten te verstoren.
De "Fossa Eugeniana": de Spanjaarden starten de aanleg van het kanaal Rijnberk-Venlo, dat mee zal zorgen voor de verbinding van Antwerpen met de Rijn.
Postume uitgave, een jaar na het overlijden van Adriaen Valerius, van de bundel Geuzenliederen Nederlandsche Gedenck-Clanck met hierin onder andere het Wilhelmus, dat een ouder geuzenlied is waarvan de oorsprong tot het begin van de opstand teruggaat. In 1932 zal dit als nationaal volkslied van Nederland worden gekozen en daarmee het oudste officiële of officieuze volkslied van een in de Verenigde Naties vertegenwoordigde staat zijn.
Er dreigt een inval in Groningen vanuit Oost-Friesland. Olivares (de eerste minister van Filips IV van Spanje) probeert vanuit Madrid daar een gezamenlijk leger van de Spanjaarden en de Duitse Keizer op de been te brengen.
De vloot van de West-Indische Compagnie onder Piet Hein boekt een spectaculaire overwinning in de Slag in de baai van Matanzas voor de kust van het eiland Cuba. Hij onderschept de zilvervloot. Dit laat 11 miljoen gulden in handen vallen van de Republiek. Dit vertegenwoordigt zo'n driekwart jaar oorlogsuitgaven en is niet alleen een financiële, maar vooral ook een morele overwinning voor de Republiek.
René Descartes vestigt zich definitief in de Republiek. De reformatie roert zich heftig onder leiding van Gisbertus Voetius.
14 september - in Roosendaal worden onderhandelingen over een wapenstilstand gestart of mogelijk vrede. De besprekingen mislukken, ondanks de steun van Spinola, vanwege doorgedreven eisen van Olivares.
Spinola reist naar Spanje om meer geld los te maken voor de Nederlanden. Het lukt hem niet en hij wordt weggepromoveerd als gouverneur van Milaan, waar hij in 1630 sterft.
1 mei - Frederik Hendrik en Ernst Casimir van Oranje voeren het Beleg van 's-Hertogenbosch uit. Het is een moeizame slag onder sterk verzet van het garnizoen onder commandant Grobbendonk. Doordat de stad temidden van de moerassen ligt, is het bijna niet mogelijk loopgraven in de richtingen van de wallen te maken. Als afleiding vallen de troepen van de keizer Gelderland binnen.
1 augustus - Graaf Hendrik van den Bergh, veldheer van aartshertogin Isabella, en de keizerlijke veldheer Montecuculi doen een inval op de Veluwe om de stadhouders van Den Bosch weg te lokken. Zij nemen Amersfoort in en herstellen er de katholieke diensten.
19 augustus - De Staatsen weten echter onder Otto van Gent van Dieden succesvol de Inname van Wesel te bewerkstelligen, waardoor 's keizers troepen afgesneden worden van alle versterkingen. Zij trekken zich terug naar de IJssel.
14 september - 's-Hertogenbosch geeft zich gewonnen nadat een bres in de stadswallen is geslagen. Het is in deze streken de zwaarste klap voor Spanje sinds de ondergang van de Armada in 1588.
Juli - Het subsidieverdrag met Frankrijk wordt hernieuwd. Op voorwaarde dat de Verenigde Provincieën alleen maar vredesverdragen met Frankrijk sluiten verbindt Koning Lodewijk XIII van Frankrijk er zich toe om de Hollanders zeven jaar een jaarsom van een miljoen te geven.
15 november - Een vredesbestand tussen Spanje en Engeland wordt gesloten, waarvoor Peter Paul Rubens de grondslag legde.
Met de financiële middelen van de zilvervloot besluit de noordelijke Republiek om de Portugese bezittingen in Brazilië te veroveren. De noordkust hiervan biedt een goede uitvalsbasis voor nog aanvallen op de Spaanse zilvervloten. Een expeditieleger onder Hendrick Lonck weet een groot gedeelte van Brazilië te veroveren op de Portugezen. Ondanks de snelle en gemakkelijke overwinningen op de noordkust slaagt men er toch niet in om de hele Portugese kolonie te veroveren, waardoor de Portugezen een bedreiging blijven.
Met het bezit van vele plantages in Nederlands-Brazilië laten de Nederlanders zich verleiden ook het systeem van slavernij en slavenhandel, dat men nog in 1623 als onethisch had afgewezen, te adopteren en in 1635 volledig over te nemen.
Doordat nu ook mensen van voorname komaf op de brandstapel komen, gaan hun invloedrijke families een beroep doen op keizer Ferdinand II. Vanaf 1630 verbiedt deze de processen in die streken waar hij zijn invloed uitoefent.
April - Enkele hoge heren, waaronder Frederik Hendrik, treden in contact met de katholieke graaf Hendrik van den Bergh en Warfusée (leger-aanvoerders in de Zuidelijke Nederlanden) en proberen hen aan te zetten de adel in het zuiden in opstand te brengen tegen wat een manifesto van de Staten-Generaal van de Republiekhet zware en ondraaglijke juk van de Spanjaarden noemt, om het gezag van de Spaanse koning af te schudden en de Republiek een aantal steden aan te bieden. Ze stellen voor om de Zuidelijke Nederlanden te verdelen tussen de Republiek en Frankrijk, mits in de Zuidelijke Nederlanden het katholicisme geoorloofd blijft. Brussel is bijzonder bezorgd. Vanuit Luik roept Land van den Bergh openlijk tot opstand op, maar de ontevreden adel in het zuiden is toch niet bereid om met het ketterse noorden in zee te gaan. Zij stellen hun hoop meer op Kardinaal de Richelieu.
2 juni - Tijdens de Limburgse veldtocht van Frederik Hendrik sneuvelt voor Roermond Ernst Kazimier, de stadhouder van Friesland, Groningen en Drenthe.
Venlo, Roermond en Sittard vallen in handen van Frederik Hendrik. Hij begint het Beleg van Maastricht, waarna de stad zich gewonnen geeft, maar het recht bedingt om katholiek te blijven. De "Stedenbedwinger" ziet er tegenop om tot in Brussel verder te trekken, waardoor het ambitieuze plan niet doorgaat.
Isabella 'de Infanta' stuurt vanuit BrusselRubens naar Maastricht om een bestand voor te stellen aan Frederik Hendrik. Deze heeft daar weinig belangstelling voor. De zuidelijke Staten-Generaal komen - voor het laatst onder Spaans gezag - bijeen om de toestand te bespreken na het verlies van de Maassteden. Er wordt trouw aan landvoogdes Isabella beloofd, en men overweegt om vredesonderhandelingen met het noorden te beginnen. De Infanta - tegen de wil van Filips IV - stemt in. Spanje moet nu eerst zijn gezag in het zuiden zien te herstellen.
Hendrik Casimir volgt zijn vader op als stadhouder van Friesland, Groningen en Drenthe ondanks pogingen van Frederik Hendrik om stadhouder van alle Zeven gewesten te worden.
15 april - De noordelijke Republiek bezet St. Helena als bevoorradingsstation op de Indië- reizen.
De onderhandelingen tussen de Republiek en de Spaanse Nederlanden staan op instorten. Frederik Hendrik stelt voor de besprekingen te beëindigen. Er ontstaat grote onenigheid tussen de Hollandse steden. Uiteindelijk willen Holland en Overijssel doorgaan, maar zij worden overstemd door de andere vijf gewesten. De onderhandelingen worden afgebroken.
5 juli - De vijfentwintigjarige kardinaal-infantedon Ferdinand, broer van de Spaanse koning Filips IV, doet zijn intrede in Brussel en regeert zeven jaar als landvoogd over de Nederlanden. Hij komt met een machtig leger van Milaan naar de Nederlanden. Onderweg helpt hij de Zweden verslaan bij Nördlingen. Het leger zal zowel tegen Frankrijk in het zuiden, als tegen de Republiek in het noorden moeten optreden. Hij heeft de steun van Francisco de Melo en markies de Castel-Rodrigo als ambtenaren.
In augustus verovert de noordelijke Republiek Curaçao. Met dit eiland heeft de WIC een uitvalsbasis voor handel en kaapvaart. Curaçao ligt gunstig ten opzichte van de Spaanse koloniën op het vasteland en heeft ook de beste haven tot dan toe bekend in het Caraïbisch gebied. Daarnaast zoekt de WIC naar een goede bron van zout. Curaçao wordt het Nederlandse verzamelpunt voor de slavenhandel.
De Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden en Frankrijk komen met elkaar overeen de Zuidelijke Nederlanden de kans te geven zelf in opstand te komen. In dat geval mogen zij een confederatie worden. Zo niet, dan zullen de Republiek en Frankrijk het gebied verdelen.
10 juni - Frankrijk en de Republiek ondernemen gezamenlijk een veldtocht in het Hertogdom Brabant tegen Spanje. Tijdens de Inname van Tienen wordt deze stad geplunderd, de vrouwen verkracht, en de stad tot de grond toe afgebrand.
3 juli - Leuven wordt vergeefs belegerd. De verwachte volksopstand in de Zuidelijke Nederlanden blijft uit.
Spanje kiest voor verdediging tegen Frankrijk, maar aanval tegen de Republiek. De Zuidelijke Nederlanden blijken veel moeilijker te veroveren dan gedacht.
Spaanse troepen van Geldern nemen bij verrassing de Schenkenschans op een eiland in de Rijn boven Lobith in. Ook Kleef valt in handen van de Spaans-Keizerlijke troepen.
2 december - Retorsie-plakkaat, uitgegeven door de Staten-Generaal van de Nederlanden, legt de belijdenis van het katholicisme aan banden.
Frederik Hendrik neemt de uiterst strategische Schenckenschans terug, maar zijn veroveringsplannen van het zuiden liggen in duigen.
De paus zendt twee Italiaanse kardinalen op inspectie die ontzet hun bevindingen rapporteren. De heksenprocessen worden nu door de paus verboden. Daardoor komt de heksenjacht in nog meer gebieden tot stilstand. (In sommige protestantse gebieden in Noord-Duitsland en in het katholieke Beieren duren ze echter nog voort tot 1720.)
De 'tulpenmanie' komt tot een hoogtepunt. Op een veiling in Alkmaar wordt een dagomzet gemaakt van 90.000 gulden. Per bol wordt zelfs 1000 gulden betaald, meer dan de prijs van een gemiddeld woonhuis in die tijden. Daarna stort de markt in. De prijzen dalen, bollen worden gedumpt waarna de prijzen nog harder kelderen. Orders worden afgezegd, wat leidt tot processen en faillissementen. De zwaarst getroffenen moeten vluchten en elders een nieuw leven beginnen.
De Slag bij Kallo kadert in een poging van het Staatse leger om Antwerpen te omsingelen. Willem van Nassau poogt het fort bij verrassing te nemen. Landvoogd Ferdinand van Oostenrijk weet echter met een in der haast verzameld leger het sterkere Staatse leger op de vlucht te jagen. Het ideaal om de Nederlanden nog te verenigen is intussen verlaten.
27 juli - Willem Hendrik van Nassau's poging om Antwerpen te veroveren is tevergeefs. In de schorren en slikken tussen Kallo en Liefkenshoek lijdt de Staatse opperbevelhebber zware verliezen en hij trekt zijn legers terug. In het zuiden boeken de Fransen al evenmin succes, dankzij keizerlijk bevelhebber Ottavio Piccolomini.
Na een pestepidemie wordt de Medicinalen Cruythoff in Amsterdam opgericht om geneeskrachtige planten te kweken.
21 oktober - Omdat de weg over land door de oorlog met Frankrijk is afgesloten, zijn de Spanjaarden gedwongen om troepenversterkingen naar de Nederlanden over zee te vervoeren om de macht over te nemen. Deze 'tweede Armada', 20.000 man in aantal, onder leiding van Antonio de Oquendo wordt echter in het Kanaal door de Nederlandse admiraal Maarten Harpertszoon Tromp opgewacht en ingesloten bij "The Downs" in Zuid Engeland, ondanks de protesten van koning Karel I van Engeland. De Zeeslag bij Duins kost de Spanjaarden 43 schepen en zesduizend manschappen.
12 mei - Huwelijk van prins Willem van Oranje, een zoon van Frederik Hendrik van Oranje, met Maria Stuart, dochter van de Engelse koning Charles I. Hierdoor wordt de politiek van de Oranjes mee door de belangen van het Engelse koningshuis bepaald.
Al kort na 1600 bereikten Nederlanders Japan. De Japanners verdrijven nu echter alle Europeanen uit angst voor de invloed van het christendom. Zij besluiten zich van de buitenwereld af te zonderen (Sakoku) en onderhouden alleen nog contacten met een kleine Nederlandse kolonie op Dejima, hoewel ze ook nog handel drijven met China en Korea.
De stad Malakka capituleert voor de Nederlanders. De Medemblikse kapitein Kaartekoe heeft dan nog maar 650 soldaten over. De rest is dood, maar de zege levert de VOC een handelspost op waar eeuwenlang schatten zullen worden verdiend.
Castel-Rodrigo neemt de zaken waar (tot 1647) en wordt aangespoord om met de noordelijke Republiek rechtstreeks vrede te sluiten. Filips IV is nu zelfs bereid de soevereniteit van de Republiek te erkennen.
19 april - De Republiek heeft in een conflict met Denemarken de kant van Zweden gekozen, en wil indruk maken op de Denen door geen tol te betalen. Witte de With vaart uitdagend met een oorlogsvloot door de Sont.
In Munster arriveert een delegatie van acht Statenleden uit de Nederlanden onder leiding van Adriaan Pauw, om met de Spanjaarden te onderhandelen over vrede.
11 april - Aartshertog Leopold Willem van Oostenrijk, een zoon van keizer Ferdinand II, en afstammeling van de Oostenrijkse tak van de Habsburgers, is de eerste Oostenrijkse landvoogd van de Zuidelijke Nederlanden. Hij staat bekend als verdediger van het katholieke geloof.
10 mei - Bij de plechtige uitvaart van stadhouder Frederik Hendrik in Delft vat de hoogbejaarde schrijver P.C. Hooft kou. Hij sterft elf dagen later.
Bestand:Espagnols.PNGKaart van de Zeventien Provinciën met in rood de lijn de van de scheiding tussen de Noordelijke en de Zuidelijke Nederlanden in 1648
Met de Vrede van Munster komt een eind aan de Tachtigjarige Oorlog en wordt de afsplitsing van de noordelijke Republiek officieel bevestigd. De tekst van het Twaalfjarig Bestand wordt als uitgangspunt genomen, maar de Republiek wordt nu door Spanje als soevereine staat erkend. Ook wordt de vrije vaart op Indië gegund en wordt geen voordeel meer bedongen voor de katholieken.
Door de Vrede van Münster kan de GWC niet langer op kaapvaart, wat een flinke streep door de rekening betekent. Voor Antwerpen is het belangrijkste gevolg dat de Schelde nu voor bijna twee eeuwen wordt afgesloten (tot 1813) aan de kant van de "Heeren Staaten".
Als gevolg van de Fronde bieden de Franse veldheren Condé en Turenne hun diensten aan de Zuidelijke Nederlanden aan, wat tot enige bescheiden successen leidt (tot 1653).
Schuttersmaaltijd in de Voetboogdoelen te Amsterdam ter ere van de Vrede van Munster, 18 juni 1648, besteld bij Van der Helst in 1648.Bestand:Europa, 1648 copy.jpgEuropa in 1648
De Staten van Holland en West-Friesland geven de voorkeur aan vrede boven een nieuwe dure oorlog en besluiten met 11 tegen 8 stemmen tot afdanking van troepen, zeer tegen de zin van stadhouder Willem II. De Staten-Generaal stellen dat de defensie een taak is van de Unie en niet van de aangesloten gewesten, en noemen de resolutie van Holland illegaal, waardoor in de Republiek een politieke crisis ontstaat.
In juli probeert Willem dit eens en voor altijd te beslechten en samen met zijn neef Willem Frederik, de stadhouder van Friesland, bereidt hij een staatsgreep voor die tot doel heeft de macht van het gewest Holland te breken. Een aantal politieke tegenstanders wordt aangehouden, zoals admiraal Witte de With.
Op 30 juli laat Willem II een zestal statenleden, tegenstanders van zijn resolutie, opsluiten in Slot Loevestein, waaronder Jacob de Witt. Willem Frederik trekt met zijn leger naar Amsterdam, maar een deel van de troepen verdwaalt en de in de tussentijd gewaarschuwde stad sluit de poorten. Desondanks is de dreiging voldoende om de stad te laten toegeven.
3 augustus - De onenigheid tussen prins Willem Frederik en de stad Amsterdam lijkt op een maaltijd in Amstelveen te worden bijgelegd. Andries en Cornelis Bicker zullen als burgemeester aftreden, en Amsterdam zal in de Staten van Holland de eisen van de prins omtrent de legersterkte steunen.
Oktober Willem II krijgt koorts. Het blijkt pokken te zijn, en hij sterft op 6 november op 24-jarige leeftijd.
14 november - De prinses-weduwe bevalt van een zoon, de latere koning-stadhouder Willem III.
Groningen en Drenthe besluiten na de plotse dood van Willem II, Willem Frederik van Nassau ook tot hun stadhouder te benoemen. Diens pogingen om eveneens door de andere gewesten aanvaard te worden als regent voor Willem III lopen echter op niets uit. Alleen in Overijssel wordt hij door twee derde van het gewest als zodanig erkend. Daarmee begint voor de rest van de Republiek het Eerste Stadhouderloze Tijdperk. Deze periode krijgt later als bijnaam de Ware Vrijheid. Het tijdperk is echter niet geheel stadhouderloos, aangezien Willem Frederik nog steeds stadhouder van Friesland is en nu ook van Groningen en Drenthe.
De middeleeuwse bevolking van Gent van boven de 50.000 is dit jaar teruggevallen op circa 31.000. Door de Vrede van Münster (1648) verliest de stad ook haar uitweg via de Sassevaart naar de Westerschelde. Een nieuwe uitweg naar zee wordt het in 1623 opengestelde Kanaal Gent-Brugge.
18 januari - Begin van de Grote Vergadering te Den Haag. Gedeputeerden van de Zeven Provinciën bespreken onder voorzitterschap van Jacob Cats de toestand na de plotselinge dood van Stadhouder Willem II, om zaken te regelen in verband met de Unie, regime, de godsdienst en het leger.
22 februari - De Sint-Pietersvloed is de benaming voor twee verschillende stormvloeden die de kusten van Nederland en Duitsland treffen en voor grote overstromingen zorgen. Bij de eerste wordt het Waddeneiland Juist in twee delen gespleten. Bij de tweede (4-5 maart) loopt Amsterdam onder.
Met het einde van de Engelse Burgeroorlog kan nu ook Engeland onder Cromwell zich richten op koloniale expansie. In maart stelt Cromwell een unie tussen het Engelse Gemenebest en de Republiek voor, wat de Republiek echter afslaat.
In augustus keurt het Engelse parlement de Akte van Navigatie goed. Dit moet het handelstij keren. Sinds de Vrede van Münster hebben de Hollanders een groot deel van de handel op Spanje en het Middellandse Zeegebied veroverd. Engelse schepen beginnen nu Hollandse schepen te kapen. Tussen oktober 1651 en juli 1652 worden meer dan honderd schepen genomen.
2 september - Gillis Ognies wordt een slachtoffer van de heksenvervolging. Hij werd op het galgenveld aan een staak gewurgd en in brand gestoken. Wat rest van zijn lichaam wordt op een rad tentoongesteld. Zijn goederen worden verbeurd verklaard. Gillis was in de baronie Ayshove (Kruishoutem) ter dood veroordeeld omdat hij de duivel aanbeden had. Hij was door de lucht naar vergaderingen gevlogen waar heksen onderling en met duivels 'vleselijke conversatie' pleegden. Hij had ook verscheidene personen en dieren betoverd.
December - Een delegatie onder leiding van Jacob Cats gaat naar Engeland, om te proberen de regel "vrij schip - vrij goed" doorgevoerd te krijgen, om de handelsbeperkingen voor Holland (de Akte van Navigatie die in grote mate de Nederlandse handelslieden benadeelt) te laten intrekken. Deze missie mislukt.
Hoewel de Republiek na de dood van Willem II is begonnen met een programma om de oorlogsvloot te versterken met een nieuwbouw van 35 schepen, acht men dit niet voldoende om de verwaarloosde vloot op sterkte te krijgen. Op 3 maart wordt de beslissing genomen om 150 koopvaarders aan te kopen en als oorlogsschip uit te rusten tegen de Engelse dreiging
29 mei - Met de Slag bij Dover (Battle of Goodwin Sands) begint de Eerste Engels-Nederlandse Oorlog. De Nederlandse luitenant-admiraal Maarten Tromp is wat traag om een Engelse vloot in het Kanaal te groeten door zijn vlag naar beneden te halen. De Engelsen staan erop in de Engelse wateren als eerste gegroet te worden. Als antwoord vuurt de Engelse generaal-ter-zee Robert Blake drie waarschuwingsschoten waarvan het derde de Brederode treft net als Tromp bezig is toch zijn vlag te laten zakken.
6 juli - De noordelijke Staten Generaal gelasten Maarten Tromp de Engelse vloot aan te vallen. Blake brengt 12 Staatse schepen, die de haringvloot bij de Doggersbank beschermen, tot zinken.
10 juli - Eerste Engelse Oorlog: Het Engelse Parlement verklaart de Republiek de oorlog. Latere gevechten worden over het hele Kanaal en zuidelijke Noordzee uitgevochten.
Tromp wordt als admiraal vervangen door Witte de With.
8 oktober - Slag bij de Hoofden wordt verloren door viceadmiraal Witte de With. De Ruyter en de With lijden in de Slag bij de Hoofden flinke verliezen in de strijd tegen Blake. Daarna wordt Tromp in ere hersteld.
December - Slag bij de Singels: Tromp verslaat Blake bij Dungeness, waardoor Blake in het parlement vernederd wordt, aangezien hij heeft gedacht dat de oorlog gewonnen was, en daarom het grootste gedeelte van zijn vloot naar de Middellandse Zee heeft gestuurd.
14 maart - Admiraal van Galen vernietigt een Engelse Middellandse Zeevloot die ter versterking van de Engelse Levantvloot naar Livorno gestuurd wordt. Door het Nederlandse bondgenootschap met de Denen kan geen enkel Engels schip de Oostzee in, zodat de Engelsen een tekort hebben aan timmerhout en teer. De oorlog is echter kostbaar voor de Republiek, en de kansen keren in het voordeel van de Engelsen.
12 en 13 juni - Een aanval van Cornelis Tromp op de Engelse vloot ontketent de Zeeslag bij Nieuwpoort, die voor de Republiek catastrofaal uitpakt. Van de Noordelijk-Nederlandse vloot blijft weinig over, met een kustblokkade als gevolg.
10 augustus - De Nederlandse vloot verliest de Slag bij Ter Heijde (Battle of Scheveningen). Tromp probeerde de blokkade voor de Hollandse kust te breken maar sneuvelt, waarna de Nederlandse publieke opinie zich tegen de oorlog keert. Ondanks successen zijn echter ook de Engelsen aan het eind van hun Latijn. Vanaf nu zijn er geen vijandelijkheden meer. Maar de Engelsen voeren de heerschappij over de zee en maken zich meester van talrijke koopvaarders.
Johan de Witt wordt raadpensionaris van Holland. Deze benoeming kan alleen geschieden met de nadrukkelijke instemming van Amsterdam, dat onder leiding staat van burgemeester Cornelis de Graeff, de meest succesvolle Amsterdamse burgemeester uit de Gouden Eeuw, van wie De Witt een aangetrouwde neef is. De voorbeeldige samenwerking tussen de twee politici zal een grote factor blijken in het succes van De Witts politiek en de herleving van de economie na de Eerste Engels-Nederlandse Oorlog.
De werkloosheid is nu nog groot omdat de scheepvaart bijna volledig stil ligt. Een Hollandse delegatie gaat in Engeland onderhandelen over vrede. Oliver Cromwell eist waarborgen tegen eerherstel van de Oranjes, wat echter door de Staten-Generaal wordt geweigerd, al verklaart Jan de Witt dat de Staten van Holland en West-Friesland bereid zijn dit te garanderen. Na de Engelse Oorlog ontstaan op verschillende plaatsen Oranjebewegingen.
De Staten-Generaal laten 60 nieuwe oorlogsschepen bouwen van verbeterd model.
12 oktober - Bij de explosie van het kruithuis in de Delftse binnenstad vallen tientallen doden en worden honderden huizen verwoest. De ramp staat bekend als de Delftse donderslag.
Door de oorlogsinspanningen is de Republiek niet in staat Nederlands-Brazilië te behouden en wordt verdreven door de Portugezen.
In Oostende wordt langs de havengeul het Oosterstaketsel opgetrokken (tot 1662).
1655
De Witt en Willem Frederik komen tot een vergelijk. Willem Frederik mag opperbevelhebber van het leger worden, maar hij moet ophouden zich luitenant-stadhouder van Overijssel te noemen. Daarmee erkent hij in feite de Akte van Seclusie.
11 mei - Aartshertog Leopold Willem wordt teruggeroepen en als landvoogd der Nederlanden opgevolgd door don Juan van Oostenrijk, een natuurlijke zoon van Filips IV van Spanje. De Zuidelijke Nederlanden voelen zich tekortgedaan, omdat ze nog maar eens door een bastaard bestuurd zullen worden. Maar don Juan voert een wanbeheer en wordt na een nederlaag in de buurt van Duinkerken op zijn beurt teruggeroepen.
De Republiek stuurt een vloot naar Danzig onder Obdam, om te verhinderen dat de stad in Zweedse handen valt.
20 juli - Rembrandt wordt failliet verklaard. Zijn kunstverzameling, atelierspullen en huis worden aan de schuldeisers verkocht.
Er heerst al sinds 1653 een burgeroorlogachtige toestand in Overijssel. Hasselt en Steenwijk willen ook een stem in de Staten en rebelleren tegen Zwolle, met steun van Deventer. Hasselt wordt drie dagen gebombardeerd en Deventer stuurt versterkingen. Een commissie van de Staten-Generaal wordt gevormd op aandringen van Holland. De Witt en de Graeff maken een eind aan de Overijsselse troebelen. De klok wordt teruggedraaid. In Overijssel worden door samenwerking tussen de Witt en Willem Frederik alle benoemingen sinds 1654 ongedaan gemaakt. Hasselt en Steenwijk krijgen geen gelijk.
De Republiek verklaart de oorlog aan Portugal omdat dat land geen schadevergoeding voor het verlies van Brazilië wil betalen. De vloot onder Obdam blokkeert de haven van Lissabon.
De VOC voltooit de verovering van Portugees Ceylon.
1658
14 juni - Slag bij Duinkerke (1658). De vloten van Engeland en Frankrijk onder Henri Turenne verpletteren een Spaanse vloot onder de landvoogd van de Zuidelijke Nederlanden: Juan II van Oostenrijk. Turenne, die het Franse leger in coalitie met Engeland aanvoert, overwint Condé en diens Spaans-Nederlandse leger tijdens de Slag in de duinen. Als gevolg komen Veurne, Diksmuide, Grevelingen, Ieper en Ninove opnieuw in Franse handen en komt Duinkerken nu aan Engeland toe.
De Zweeds-Nederlandse Oorlog is een interventie in de Noordse Oorlog tussen Zweden en Denemarken, waarbij de Republiek de Denen steunt. Tijdens de Slag in de Sont in de buurt van Wrangel weten de Nederlanders de Zweden te verslaan en Kopenhagen te ontzetten. Witte de With sneuvelt.
De Engelsen sturen een vloot om de Zweden te steunen. Een tweede Nederlandse vloot onder Michiel de Ruyter wordt er achteraan gestuurd om de Denen te versterken. De politiek van De Witt om de vloot uit te breiden blijkt succesvol als men de Sont open weet te houden.
1660
In Engeland is door een opstand van generaal Monck het bewind van Cromwell omvergeworpen en is Karel II aan de macht gekomen. Om hem gunstig te stemmen wordt de Akte van Seclusie ingetrokken.
In de Republiek wordt een samenzwering van de Orangisten verijdeld.
17 juni - Tweeënhalve week na de intocht van haar broer in Londen houdt de prinses-douarière, Mary met haar negenjarige zoon de prins van Oranje een intocht in Amsterdam. De regenten daar hangen blijkbaar hun huik naar de wind.
Karel II kondigt opnieuw, nu in zijn eigen naam, de Akte van Navigatie af. Hij benoemt Sir George Downing, bekend om zijn anti-Hollandse houding, tot ambassadeur. Degenen die gehoopt hadden op betere betrekkingen met Engeland scharen zich nu weer achter de Witt.
6 augustus - de Staten-Generaal van de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden ondertekenen de Vrede van Den Haag met Portugal. Zeeland en Gelderland stemmen tegen. De Republiek erkent het Portugese gezag in Brazilië en ontvangt een schadevergoeding. Engeland heeft tevergeefs geprobeerd de vrede te dwarsbomen.
September - Amalia van Solms neemt het voogdijschap van haar kleinzoon Willem III op zich. De regenten in de Republiek waren er niet mee akkoord gegaan dat het voogdijschap toegewezen zou worden aan haar broer Karel II van Engeland, de oom van de jonge wees. Wat zijn opvoeding betreft trekken De Staten van Holland zich nu terug.
Partagetractaat - Er wordt eindelijk een overeenkomst bereikt tussen de Republiek en Spanje over Overmaas, de streek rond Maastricht. Het gebied wordt gedeeld.
De eerste minister van Frankrijk, kardinaal De Mazarin, sterft, waarna Lodewijk XIV persoonlijk de macht op zich neemt. Met de opstand, la Fronde, achter de rug, weet Lodewijk Frankrijk tot absolute monarchie te vormen. Lodewijks minister Colbert slaagt erin de economische slagkracht van Frankrijk aanzienlijk te verbeteren ten opzichte van de twee belangrijkste concurrenten, Groot-Brittannië en de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden. Als één van de machtigste staten van Europa voert Frankrijk een expansionistische politiek.
Karel II van Spanje is erfgenaam van de Zuidelijke Nederlanden onder het Spaanse koninkrijk.
1662
De economie in Holland is ijzersterk. Amsterdam is uitgegroeid tot de machtigste handelsstad in de wereld en heeft meer dan 100.000 inwoners.
Er wordt een overeenkomst gesloten tussen de Republiek (Nederland) en Engeland, maar er heerst twijfel over hoe lang deze zal standhouden. Er zal wrijving blijven tussen de Engelse Africa Company en de West-Indische Compagnie.
Juli - De Sint Jacob, een schip met aan boord 24 Nederlandse gezinnen, komt in Amerika aan. De kolonisten stichten een nieuwe nederzetting in de kolonie Nieuw-Nederland, die zij Nieuw-Amsterdam noemen. Op 7 september geeft de nederzetting, die inmiddels 1000 inwoners had, zich over aan een Engelse oorlogsvloot, waarna de naam wordt omgedoopt in New York.
Buiten Europa is er voortdurende strijd met de Engelsen. Zij veroveren Curaçao, Nieuw-Amsterdam en de factorijen op de West-Afrikaanse kust, wat aanleiding is voor de Noordelijke Nederlanders om Michiel de Ruyter naar deze gebieden te sturen, die de laatste prompt herovert. De Engelsen maken zo'n 200 Nederlandse koopvaarders buit. Ook de Engelse Scheepvaartwetten zijn nog steeds een doorn in het oog van de Nederlanders.
Mei - Nederlandse troepen onder de Friese stadhouder vallen Münsterland binnen en nemen de Dijlerschans in.
De Engelsen beginnen weer schepen van de Republiek lastig te vallen. Er heerst een erg anti-Hollandse sfeer in Engeland.
13 juni - De Zeeslag bij Lowestoft is een Engelse overwinning, waarna de Engelsen een jaar lang de zee beheersen, maar ze weten deze situatie niet uit te buiten doordat de Ruyter verschillende retourvloten veilig thuis brengt en Lodewijk XIV zich aan de kant van de Republiek schaart, die haar vloot met een ambitieus nieuwbouwprogramma versterkt.
Frankrijk stuurt een vloot naar Cayenne, dat al enige jaren in handen van de WIC is en herovert het gebied. De Witt gaat er niet op in omdat de Republiek al genoeg problemen heeft.
31 oktober - Friese stadhouder Willem Frederik overlijdt en wordt opgevolgd door zijn zoon Hendrik Casimir II prins van Nassau als stadhouder van Friesland, Groningen, en Drenthe. Johan de Witt werkt met Amalia van Solms samen, die problemen heeft met de Engelsen in de hofhouding van de prins.
In maart breekt de Tweede Engelse Oorlog uit. Karel II van Engeland hoopt hiermee te bereiken dat Johan de Witt tot ontslag zal gedwongen worden. Afgezien van Münster en Portugal sympathiseren de meeste Europese machten met de Republiek, maar houden zich er buiten. Ondanks het verdrag dat in 1662 werd afgesloten biedt ook Frankrijk zo goed als geen hulp aan de Republiek.
12 augustus - De Slag in de baai van Bergen wordt gevoerd nadat een Engels flottielje een Hollandse handelsvloot heeft overvallen. Met steun van de Noren (tegen de wil van hun Deense koning) kunnen de Hollanders de Engelsen verdrijven.
Het Nederlandse Korps Mariniers wordt op 10 december opgericht.
De onenigheid over Oranje leidt tot incidenten. De matrozen van de Gouda dwingen hun kapitein voor aanvang van de slag het rood-wit-blauw door de prinsenkleuren te vervangen. Maar in het algemeen is er steun voor de gebroeders Cornelis en Johan de Witt, zelfs in de pro-Oranje bolwerken zoals Friesland en Zeeland.
Bernhard von Galen, bisschop van Munster, wordt door koning Karel II van Engeland rijkelijk met subsidies overgehaald om rel te schoppen, valt plunderend Borculo in het oosten van de Republiek binnen en belegert Groningen.
Joan Blaeu te Amsterdam geeft de "Grooten Atlas" uit: 600 kaarten in 9 banden.
Robert Hooke suggereert een golftheorie van het licht.
Na de Nederlandse overwinning in de Vierdaagse Zeeslag (11 - 14 juni) lijkt het er even op dat Engeland al verslagen is, maar tot ieders verrassing kan het toch opnieuw een vloot uitrusten die sterk genoeg is om op 4 augustus in de Tweedaagse Zeeslag bij North Foreland de Nederlandse vloot aan de rand van de afgrond te brengen. De Republiek begint geldgebrek te krijgen, wat nog verergerd wordt door een Engelse raid van Admiraal Holmes die, op last van de in de zeeslag bij Lowestoft overgelopen Kapitein Laurens Heemskerk, doordringt tussen de eilanden van Noord-Holland en 150 schepen op de rede van Terschelling en 400 huizen daar verbrandt.
2 oktober - Ritmeester Buat, een berooid edelman van Franse komaf in de hofhouding van Willem III, wordt veroordeeld en terechtgesteld, tot groot ongenoegen van de Oranjepartij. Hij voerde een briefwisseling met het Engelse hof, met de bedoeling de Republiek en Frankrijk verder uit mekaar te drijven, en Willem III aan de macht te brengen. Dit gebeurde met medeweten van Cornelis Tromp, Johan Kievit, van Zuylestein, Van der Horst, en de graven Van Nassau-Beverweerd. De Oranjes zelf zijn waarschijnlijk niet op de hoogte geweest van deze zaak. Als De Witt erin slaagt om achter deze briefwisseling te komen en Buat de kans laat te vluchten, valt deze uiteindelijk toch in handen van justitie.
De kosten van het herstel van de Engelse vloot in juli hebben ook Karels financiën totaal uitgeput; hij beëindigt liever de oorlog dan nog meer macht af te staan aan het parlement. Hij legt dus de dure linieschepen van zijn vloot op en begint vredesonderhandelingen. De Republiek, die voldoende reserves heeft om haar vloot voor een derde maal gevechtsklaar te maken, acht het echter beter om de oorlog met een duidelijke overwinning af te sluiten en vernedert de Britten met de Tocht naar Chatham. Michiel de Ruyter en Cornelis de Witt varen als afgevaardigden van de Staten van Holland en West-Friesland naar de monding van de Thames. Daarbij vaart kapitein Van Brakel de ketting op de Medway stuk en vernielen de Nederlanders een deel van de Engelse vloot. Het Engelse vlaggenschip, de "Royal Charles" nemen ze mee als trofee. Paniek in Londen, dat nu een directe aanval op de stad vreest.
Lodewijk XIV verscherpt de tarieven tegen de Nederlandse handel.
31 juli - Vrede van Breda: Engeland behoudt New York, maar geeft Sint Eustatius en Saba terug. Het geeft Suriname over en Cormantijn, een basis in West-Afrika. Het versoepelt de Akte van Navigatie (bewerkstelligd door de Ruyter) en geeft zijn claim op Pola Run in de Banda-eilanden op. Dit is een grote overwinning voor de Republiek en vooral voor raadspensionaris Johan de Witt. De vrede wordt als gunstig voor de Republiek gezien. Terwijl Nieuw-Amsterdam voorlopig in Engelse handen blijft zal het meer renderende Suriname Nederlands bezit zijn: de status quo blijft bij deze gebieden dus gehandhaafd, hoewel er nog geen definitieve beslissing over wordt genomen.
Willem wordt tot Kind van Staat verklaard, zodat de overheid pro-Engelse elementen uit zijn omgeving kan verwijderen.
5 augustus - Het Eeuwig Edict wordt aangenomen in de Raad van Leiden. Daarin besluiten de Staten van Holland het stadhouderschap voor altijd af te schaffen, zoals voorgesteld door Gaspar Fagel, de pensionaris van Haarlem, en Gillis Valckenier, de burgemeester van Amsterdam. Er wordt gesteld dat de soevereiniteit niet bij de Unie, de prins of zelfs maar bij de Staten van het gewest ligt, maar bij de individuele steden. Verder verzoeken de Staten de andere gewesten om nooit meer een kapitein-generaal tot stadhouder te benoemen, wat de Staatsgezinden wel waarderen, maar niet de Oranjepartij. Het zal voor de gewesten nog jaren duren eer politieke en militaire functies ook in de praktijk gescheiden worden houden. Het Eeuwig Edict erkent alvast dat Willem III in de toekomst nog kapitein-generaal kan worden.
26 november - Een aantal Amsterdamse schrijvers richt het genootschap Nil Volentibus Arduum op, waarin ze door kritieken beogen de toneelpraktijk in Frans-classicistische richting bij te stellen.
Het geheime Verdrag van Dover tussen Karel II van Engeland en Lodewijk XIV van Frankrijk wordt afgesloten. Karel belooft hierbij zichzelf en Engeland te bekeren tot het katholicisme en de Triple Alliance te verlaten. Engeland wordt dan bondgenoot van Frankrijk in zijn oorlog met de Republiek. Ze beloven elkaar steun bij een aanval op de Zuidelijke Nederlanden en de Verenigde Republiek.
Spinoza geeft zijn Tractatus Theologico-Politicus uit. Hij stelt daarin dat democratie van alle regeringsvormen degene is die het meest natuurlijk is en het meest in samenklank met de individuele vrijheid.
Gaspar Fagel wordt volgt Johan de Witt op als raadspensionaris. Aanvankelijk een tegenstander van Willem III, wordt hij later diens raadsman.
Frankrijk start een tarievenoorlog tegen de noordelijke Republiek.
December - Spanje en de noordelijke Republiek verbinden zich voor het geval dat één van beide landen door Frankrijk aangevallen wordt. Het leger wordt gereorganiseerd. Intussen sluit Lodewijk XIV in Brussel verdragen met de bisschoppen van Münster en Keulen (en Luik), tegen de noordelijke Republiek.
Februari - De 22-jarige Willem III wordt kapitein-generaal benoemd voor een veldtocht in antwoord op de Franse dreiging.
12 maart - Engeland verklaart de Republiek de oorlog. De Engelse vloot valt op 23 maart een Hollandse retourvloot aan, afkomstig uit de Levant.
8 april - Frankrijk verklaart de noordelijke Republiek de oorlog.
17 mei - Turenne en Condé verzamelen hun troepen in de Franse Ardennen en trekken richting de Maas. Het Franse leger ligt voor Visé. Het Franse leger van bijna 120.000 man trekt langs de Maas naar Charleroi, en stevent op het oosten van de Republiek af. De aanvoerders zijn het oneens of Maastricht aangevallen moet worden. Turenne is tegen en laat 10 000 man achter als rugdekking. De vestingen in de Kleefse barrièresteden vallen vrijwel onmiddellijk, en Maastricht wordt belegerd.
De Hollandse Oorlog (of de Frans-Nederlandse Oorlog) begint wanneer Frankrijk de Republiek der Zeven Provinciën binnenvalt in het kader van een streven naar natuurlijke grenzen. In dezelfde maand verklaren ook de bisdommen Munster en Keulen de Republiek de oorlog. De binnengevallen legers verslaan het zwakke leger van de Republiek en rukken op van de IJssel tot in Utrecht. Door deze tegenslagen breekt paniek uit in de niet bezette delen van de Republiek. Veel bestuurders die aan de kant van de tot dat moment leidende partij van de staatsgezinden staan, worden gedwongen hun posities af te staan aan prinsgezinden. Dit jaar vormt zo ook het eind van het Eerste Stadhouderloze Tijdperk.
28 mei - Condé is gevorderd tot Kaiserswerth. Von Galen, die zich blijkbaar goed heeft voorbereid, sluit zich op het laatste moment aan.
7 juni - Michiel de Ruyter verslaat de coalitievloot van Engelsen en Fransen aan de Engelse oostkust. Dit is een teken van de blijvende sterkte van de Nederlandse vloot.
12 juni - Het leger staat voor Lobith, klaar om de Rijn over te steken. De Fransen steken de Rijn over in de buurt van het tolhuis ten oosten van Nijmegen. Condé raakt gewond tijdens de oversteek. Turenne neemt het commando over en splitst het leger in tweeën. Zowel Arnhem als Nijmegen worden belegerd. Willem III trekt zijn leger terug achter de waterlinie.
11 juli - De stad Coevorden valt, na een beleg van minstens een week en dat veel langer heeft geduurd dan hen lief was. Een aanval op Bourtange mislukt.
18 juli - Bernhard von Galen, bisschop van Münster, bestookt de stad Groningen met bommen en granaten.
1 augustus - Het blijkt dat de sluisdeuren bij Makkum bij eb niet zijn dichtgehouden en de inundatie dreigt te mislukken.
4 augustus - Op eigen verzoek wordt Johan de Witt als raadspensionaris ontslagen, en tot lid van de Hoge Raad benoemd. Gaspar Fagel wordt de nieuwe raadspensionaris van Holland.
5 augustus - Von Galen bezet de Dijlerschans, tussen Weener en Bellingwolde, gedurende een tiental jaren een heet hangijzer en aanleiding tot conflicten.
18 augustus - De Münstersen vallen in de nacht van 18 op 19 augustus Heerenveen tot driemaal toe aan, maar ze worden steeds gestopt. Daardoor kunnen ze Friesland niet verder binnendringen.
20 augustus - Johan de Witt, de belangrijkste staatsman van het moment, wordt samen met zijn broer Cornelis de Witt, lid van de Staten-Generaal, door een woedende menigte gelyncht. Dit gebeurt in Den Haag, bij de Gevangenpoort, waar Cornelis zojuist gevangen is gezet wegens een vermeende beraming van een moordaanslag op Willem III. Die heeft niet echt iets tegen deze beschuldigingen ondernomen en wordt met steun van de Oranjepartij tot stadhouder benoemd. In meerdere Hollandse steden wordt de wet verzet en regenten ontslagen.
De grote mankracht van het Franse leger is verspreid over de steden die ze overwonnen hebben. Lodewijk XIV keert terug naar Frankrijk, en laat het opperbevel over aan Maarschalk de Luxembourg. Deze laat tot genoegen van zijn manschappen kastelen langs de Vecht en de Rijn plunderen.
In Utrecht beginnen onderhandelingen over vrede. Frankrijk zal de gebieden ten zuiden van de Waal krijgen, Engeland Walcheren en enkele steden aan de kust, en Keulen en Münster wat gebied in het oosten. Karel en Lodewijk zien Willem III als prins regeren over het overblijfsel van de Republiek. Ook moet er veel geld worden betaald en de katholieken volledige godsdienstvrijheid worden gegeven, anders zal Frankrijk Utrecht en heel Gelderland houden. Deze eisen zijn zo hoog dat ze afgewezen worden en sterken de Republiek in haar verzet. Tijdens de onderhandelingen is Willem III erin geslaagd zich terug te trekken achter de Waterlinie. Dit enorme gebied is onder water gezet waardoor de Franse opmars vastloopt. De Nederlandse vloot heeft ondertussen de verenigde Engels-Franse vloot verslagen in de Slag bij Solebay, waarmee een invasie van de kust voorkomen is.
De Keulse en Munsterse bisschoppen hebben 30.000 man ingezet, maar halen hun troepen terug als de Grote Keurvorst en Raimondo Montecuccoli zich in september bij Halberstadt verzamelen en de mogelijkheid bestaat dat zij in de rug worden aangevallen.
De troepen van keizer Leopold I die uit Brandenburg komen (onder Montecuccoli), dwingen Turenne om zich met een deel van de Franse troepen naar het zuiden terug te trekken. De Zuidelijke Nederlanden sturen hulptroepen richting de Republiek. Luxembourg trekt naar Lexmond, Capelle en Benschop; drie dagen later naar Hilversum, Loosdrecht en Eemnes.
12 oktober - Willem III doet een vruchteloze poging om Naarden en Woerden te heroveren, maar het toont aan dat hij initiatieven blijft nemen. Luxembourg laat zich weglokken voor Naarden maar verslaat prins Willem III bij de aanval op het door de Fransen bezette Woerden.
Luxembourg moet 15.000 man afstaan aan Turenne, die zich opstelt tussen Wesel en Koblenz, langs de Rijn.
16 december - Willem III begint een veldtocht naar het zuiden en ontzet Maastricht. Het Staatse leger onder bevel van de stadhouder bedreigt Charleroi maar slaagt er niet in om zijn tocht tot de stad door te zetten om er het Franse Depot te veroveren.
22 december - Het beleg van Charleroi is opgeheven.
Maarschalk de Luxembourg heeft eind 1672 schoon genoeg van zijn verblijf in de ondergelopen polders. Condé, lijdend aan podagra, neemt tegen zijn zin het bevel weer over. De Markies van Louvois geeft hem opdracht wreed en onbarmhartig te zijn en zoveel mogelijk in brand te steken.
Dit jaar is voor de Republiek een Rampjaar waarin de kosten van de militaire verrichtingen mede de Gouden Eeuw beëindigen en een periode van relatieve economische neergang begint.
Het zuiden dat buiten het strijdtoneel blijft wordt iets meer gespaard. Dit komt de handel ten goede. Men probeert er zelfs Noord-Nederlandse textielwerkers aan te trekken.
21 augustus - Slag bij Kijkduin: Admiraal De Ruyter voorkomt met hulp van Cornelis Tromp de landing van een Engels-Frans leger bij Den Helder. Zo'n 3000 man, waarvan 1.000 Nederlanders komt daarbij om, waarna Engeland zich terugtrekt uit de strijd.
30 augustus - Plechtige ondertekening in Den Haag van de Quadruple Alliantie: bondgenootschap tegen Frankrijk in het kader van de Hollandse Oorlog. Op het diplomatieke front slaagt de Republiek erin om het Heilige Roomse Rijk, Lotharingen en Spanje aan haar zijde te krijgen, vanaf juli aangevuld met Brandenburg.
12 november - Willem III doet nog een uitval naar het zuiden. Troepen van de Republiek veroveren onder zijn leiding Bonn, waardoor de Fransen een arsenaal verliezen en de Franse aanvoerlijnen naar troepen in de Republiek afgesneden worden. De legers van de Republiek staan nu in contact met de keizerlijke troepen. De Fransen zijn gedwongen de Noordelijke Nederlanden te ontruimen en zich naar het zuiden terug te trekken.
1674
19 februari - Tussen Engeland en de Republiek wordt de Tweede Vrede van Westminster gesloten. De Republiek betaalt Engeland twee miljoen gulden, puur ter afkoop van verdere agressie. Ook wordt het recht van de Engelse oorlogsschepen om als eerste door Nederlandse oorlogsschepen begroet te worden, nogmaals bevestigd.
Maart - Gevolg van de Vrede van Westminster is dat de Staatsen "Nieuw-Nederland" terug aan Willem III geven. Terwijl de regel "vrij schip - vrij goed" opnieuw ingesteld wordt komt er weer vrijheid van handel, wat vooral de Engelsen goed uitkomt. Ze zullen er in slagen in de Franse gebieden de handelstrafiek van de Republiek over te nemen.
11 mei - De Republiek en Keulen sluiten vrede, evenals Münster.
11 augustus - Slag bij Seneffe (Henegouwen, België): de legers van de Republiek, de Duitse keizer en van de Zuidelijke Nederlanden leveren bloedig slag tegen de Fransen, wat leidt tot een nederlaag van de gealliëerde legers. Beide partijen claimen echter de overwinning.
Gelderland, Overijssel en Utrecht herkrijgen hun zitting in de Staten-Generaal, ondanks hun ontrouw en tegenstand van Holland, maar moeten daarvoor trouw zweren aan Willem III en voldoen aan een aantal regeringsreglementen, waardoor Willem III een beslissende invloed op die gewesten krijgt en daarmee meer macht dan zijn voorgangers.
De Staten van Holland en Zeeland verklaren het stadhouderschap erfelijk voor de nakomelingen van Willem III.
9 oktober - Entgen Luyten sterft in een kerker in Limbricht (Limburg) op betichting van hekserij als laatste heks op het gebied van het huidige Nederland “gestranguleert ofte verworght”.[3]
20 januari - Willem III verschijnt voor de Staten van Gelre. Hij bedankt voor de hem aangeboden hertogstitel, omdat niet alle Gelders achter de benoeming staan.
De Franse legers hebben in de Zuidelijke Nederlanden duidelijk de overmacht. De nieuwe landvoogd hertog van Villa-Hermosa is amper in staat nog troepen naar de strijd met Lodewijk XIV te zenden. Er woedt een zware slag langs de Maas onder leiding van Condé en de Franse koning zelf, en steden als Luik, Hoei en Dinant vallen in Franse handen.
In Bredevoort wordt Marry Hoernemans onderworpen aan de waterproef en onschuldig bevonden aan hekserij. Dit is één van de laatste heksenprocessen in Nederland.
5 april - Op deze Paaszondag vaart volgens de legende het schip De Vliegende Hollander uit, het gebod tot zondagsheiliging trotserend. Als spookschip moet het volgens de overlevering voor eeuwig in de buurt van Kaap de Goede Hoop rondvaren.
22 april - Slag bij Agosta: De Staatse vloot is onder aanvoering van Michiel Adriaenszoon De Ruyter naar de Middellandse Zee gevaren om er de Franse heerschappij te betwisten. De zeeslag tegen een Franse vloot onder Abraham Duquesne wordt fataal. Michiel de Ruyter raakt zwaar gewond en overlijdt een week later aan zijn verwondingen.
1 juni - Zeeslag bij Öland: De Nederlandse en Deense vloot verpletteren onder commando van opperbevelhebber Cornelis Tromp de Zweedse vloot, waarbij een van de grootste schepen uit die tijd, de Zweedse Kronan ("De Kroon") tot zinken wordt gebracht. Met deze overwinning krijgen de Denen totale controle over de Oostzee.
2 juni - Abraham Duquesne overwint de Hollanders in de buurt van Palermo. vredesonderhandelingen beginnen in Nijmegen tussen Hieronymus van Beverningh als afgevaardigde van de Republiek en Godefroy d'Estrades en d'Avaux voor Frankrijk.
Bestand:Slagveld Kassel.jpgLocatie van de Slag aan de Peene. Foto genomen vanaf de Nederlandse positie. De Fransen stonden opgesteld aan de overkant van de huidige (7 okt 2004) spoorweg.
14 november - Willem III van Oranje huwt Mary Stuart van Engeland, oudste dochter van de hertog van York, en - na haar vader - gerechtigde op de Engelse troon, omdat koning Karel II kinderloos is.
Spinoza overlijdt, waarna zijn levenswerk Ethica ordine geometrico demonstrata door vrienden wordt uitgegeven. Het leidt tot heftige debatten en na enkele maanden wordt een verbod op publicatie uitgevaardigd door de Staten van Holland, wat de verspreiding van zijn geschriften echter niet stopt.
10 augustus - Vrede van Nijmegen tussen Frankrijk en de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden. Deze krijgt alle gebieden die nog door de Fransen bezet worden waaronder Maastricht. En het tarief dat in 1667 werd ingevoerd wordt afgeschaft. Valenciennes, Kamerijk en Sint Omaars komen de Franse koning toe. Met dit verdrag komt een einde aan de oorlog met Frankrijk, tegen de zin van Willem III, die de rest van zijn leven tegen het Franse streven naar hegemonie strijdt.
14 augustus - De Staatse troepen raken nog slaags met het Franse leger onder maarschalk Luxembourg omdat ze niet weten dat de vrede al is getekend. Stadhouder Willem III wordt ternauwernood gered door zijn achterneef Hendrik van Nassau-Ouwerkerk.
15 augustus - Willem III blijft zich verzetten en strijdt mee in de Slag bij Saint-Denis, een klein dorp buiten Bergen in Henegouwen in de Zuidelijke Nederlanden, die eindigt in een Franse overwinning. Lodewijk XIV beroept zich al sinds 1667 op het "devolutierecht" dat op een aantal delen van Vlaanderen van toepassing is, waardoor Karel II er geen recht zou op hebben.
26 januari - Het Deltagebied van Zuidwest Nederland en Vlaanderen wordt getroffen door een stormvloed.
1683
21 mei - Suriname wordt aan de Geoctroyeerde Sociëteit van Suriname overgedragen, bestaande uit, elk voor een derde deel: de West-Indische Compagnie, de stad Amsterdam en de familie Van Aerssen van Sommelsdijck.
6 februari - Als Karel II van Engeland overlijdt, wordt hij op 23 april opgevolgd door Jacobus II, de schoonvader van Willem III. Als katholiek wordt hij te lande en in de Noordelijke Nederlanden gewantrouwd, maar aangezien hij geen mannelijke erfgenamen heeft, is zijn protestantse dochter Maria troonopvolgster, zodat het probleem niet onoverkomelijk lijkt.
In zijn twist met Louis Paen blijkt Menno van Coehoorn het laatste woord te hebben als hij zijn boek Nieuwe vestingbouw op een natte of lage horisont uitbrengt. In dit boek worden drie methodes van vestingbouw omschreven die speciaal zijn ontworpen voor het Nederlandse landschap en die de modernste manieren van oorlogsvoeren zouden kunnen weerstaan.
20 mei - Het land van Grimbergen, tot 1626 in bezit van de Berthouts, wordt door Karel II tot prinsdom ten voordele van Philippe François de Berghes verheven. Naast Grimbergen omvat dit: Sint Amands, Blaasveld, Brussegem, Buggenhout, Eppegem, Heindonk, Liezele, Lippelo, Londerzeel, Malderen, Meise, Ramsdonk, Ruisbroek, Strombeek, Tisselt, Weerde, Willebroek en Zemst.
1 september - Brussels schoolmeester Peter Lacourt in Willebroek geeft "Inleydinghe tot de cyferconst, waerin de vyf hoofdtspeciën der arithmeticus worden uytgeleyt, gelyck men die mondelinghe soude moeten leeren" uit, een didactisch werk over hoe wiskunde op school zou onderwezen moeten worden.
Bestand:Rhine campaign 1688-89.pngDe Negenjarige Oorlog begint op 27 september 1688, als Frankrijk oprukt van Straatsburg langs de Rijn naar Philippsburg in de Palts. In wezen beoogt Frankrijk alles ten westen van de Midden-Rijn en ten zuiden van de Beneden-Rijn te annexeren.
Maart - Graaf Jan van Brouchoven van Bergeyck wordt thesaurier-generaal van de Spaanse Nederlanden. De komende decennia zal hij er veel invloed op hebben.
Op 10 juni schenkt de tweede vrouw van Jacobus II, Maria d'Este, het leven aan haar vijfde kind, ditmaal een zoon, Jacobus. De algemene ontevredenheid neemt met de geboorte van deze katholieke erfgenaam nog meer toe. Het vooruitzicht van een katholieke dynastie is zeer bedreigend voor de protestanten, die niet gelukkig zijn met een katholiek als hoofd van de Kerk van Engeland. Dit leidt tot een samenzwering, de Glorious Revolution, met het doel James te vervangen door zijn dochter Maria, overtuigd protestante. Op 5 november landt Maria's echtgenoot Willem III in Engeland bij Torquay met een groot Nederlands leger. De armada van Willem is, met 53 oorlogsschepen en een kleine 400 transportschepen, zo'n vier keer groter dan de Spaanse Armada van 1588. Willem geeft bevel het Engelse leger te ontbinden en daar wordt goeddeels gehoor aan gegeven.
26 november - Lodewijk XIV verklaart de Republiek de oorlog, officieel omdat deze de benoeming van zijn beschermeling Willem Egon van Fürstenberg tot aartsbisschop van Keulen dwarsboomt. De eigenlijke aanzet was de expeditie van Willem III naar Engeland, om Jacob II van de troon te stoten. Dit is het begin van de Negenjarige Oorlog of de oorlog van de Liga van Augsburg (tot 1697), ook omdat Lodewijk XIV op de Spaanse Nederlanden aanspraak maakt. Door Willem III georganiseerde coalities verijdelen Lodewijk’s plannen.
11 december - De Engelse koning Jacobus II heeft in Engeland zelf niet veel steun meer. In het nauw gedreven door de troepen van zijn schoonzoon Willem van Oranje, vlucht naar Frankrijk, om vervolgens vanuit die delen van zijn rijk waar hij nog wel steun heeft—het katholieke Ierland—de strijd voort te zetten.
1689
William & Mary aanvaarden de Bill of Rights en laten hiermee officieel hun koningschap beginnen.
Met Willem als stadhouder van de Republiek en koning van Engeland vormen deze landen met de Liga van Augsburg de Grote Alliantie tegen Frankrijk. Ondanks deze bundeling van krachten heeft men moeite Frankrijk te bedwingen.
Anthonie Heinsius, Nederlands staatsman en raadspensionaris van Holland, bepaalt samen met Marlborough en prins Eugenius van Savoye het verloop van de Spaanse erfopvolgingskwestie en neemt deel aan de vredesonderhandelingen.
25 mei - De stad Sint-Niklaas wordt geteisterd door een rampzalige brand die ontstaan is in een jeneverstokerij. Niet minder dan 565 huizen worden verwoest.
Op 12 juli vindt de Slag aan de Boyne plaats. Tegenover elkaar staan de legers van de koning-stadhouder Willem III en de Iersekatholieke troepen van zijn schoonvader, de verdreven koning Jacobus II van Engeland. De overwinning van Willem III maakt een einde aan de aspiraties van Jacobus om zijn troon te heroveren. De zege van Willem wordt in Noord-Ierland jaarlijks herdacht op 12 juli. Op die dag vinden dan marsen plaats waarbij de leden van de Oranjeorde de overwinning vieren van de protestantse King Billy over de katholieke Jacobus.
Omdat Willem III te vaak in het buitenland verblijft, weigert Amsterdam hem de lijsten met de kandidaten voor benoeming van de schepenambten voor te leggen. Het geschil raakt na een aantal maanden bijgelegd.
De afgezette dominee van Amsterdam, Balthasar Bekker, schrijft het boek De Betoverde Weereld, waarin hij zich afzet tegen het wijd verbreide geloof in heksen en duivels. In de Republiek ontstaat een heftig dispuut tussen mede- en tegenstanders. Uiteindelijk leidt het boek tot uitbanning van de heksenvervolging, al zal dit meer gelden voor andere landen in Europa, want in de Republiek is fysieke vervolging van heksen al enige tijd achter de rug.
3 augustus - Het komt tot een veldslag nabij Steenkerke, (Henegouwen), de Slag bij Steenkerke, waarbij het Franse leger onder maarschalk Luxembourg de geallieerde troepen verslaat. Met deze overwinning op Willem van Oranje tonen de Fransen duidelijk dat ze een overmacht bezitten.
Franse inname van de Zuidelijk-Nederlandse steden Hoei en Charleroi.
Willem III begint bij monde van Everard van Weede van Dijkveld vredesbesprekingen met de Fransen. De reden is dat de kooplieden van de Republiek en de Tories in Engeland de oorlog, die hen in hun activiteiten belemmert, moe zijn. Maar omdat Leopold I heftig tegen deze besprekingen protesteert, worden de vredesonderhandelingen spoedig afgebroken.
15 augustus - Maarschalk de Villeroy, de opvolger van bevelhebber Luxembourg, bombardeert Brussel met kanonnen en mortieren. Een groot deel van de stad brandt af in de buurt van de Grote Markt, die zwaar wordt beschadigd. (Negenjarige Oorlog).
1 september - Menno van Coehoorn, die de troepen van Willem III leidt, herovert de stad Namen die in 1693 door de Fransen was veroverd. Het Franse leger aldaar aangevoerd door markies de Boufflers geeft zich over.
Opnieuw worden vredesonderhandelingen gestart, onder meer om een oplossing voor de financiële en economische ontreddering van Frankrijk te vinden.
Bestand:France-LouisXIV-1.jpgFrankrijk verloor veroveringen door de Vrede van Rijswijk (blauw) maar had al flink aan de Zuidelijke Nederlanden en het Heilige Roomse Rijk geknabbeld (paars).
Graaf Jan van Brouchoven van Bergeyck, thesaurier-generaal van de Zuidelijke Nederlanden, zoekt Willem III op in Londen en dringt aan op bespoediging van de vrede met Frankrijk. Hij stuurt ook een missie naar Spanje, maar die keert met onvervulbare beloftes terug.
Tijdens het aansprekersoproer wordt door de schutterij op de bevolking van Amsterdam geschoten. Het huis van de burgemeester Jacob Boreel wordt vernield. Deze heeft aangekondigd dat begrafenissen enkel nog door de stad mogen worden verzorgd. De Amsterdammers reageren woedend nu er vanwege de aanhoudende oorlog al ellende en werkloosheid genoeg is.
Jan Willem Friso, zoon van Hendrik Casimir II, wordt stadhouder van Friesland.
1697
Bestand:Huis ter Nieuburch voorzijde 1665.pngDe gevel van Huis ter Nieuburch in 1665. (Cornelis Elandts). Omdat het protocol voorschreef dat geen van de partijen zou worden voorgetrokken boven de ander, werd de poort afgebroken zodat twee koetsen tegelijk naar binnen konden. Voor de ambassadeurs van Frankrijk werd ten westen van de hoofdingang een doorgang in de muur gemaakt, voor de afgezanten van de bondgenoten ten oosten van de hoofdingang. Zweeds bemiddelaar, baron Liliënroth, gebruikte de centrale hoofdingang.
2 maart - Een diplomatieke missie bestaande uit 250 man verlaat Moskou voor een reis door Europa. Onder een schuilnaam maakt Tsaar Peter de Grote zelf deel uit van de Grote Ambassade.
8 augustus - In Zaandam aangekomen met de Grote Ambassade volgt de tsaar een stage in de scheepsbouw en logeert bij burgemeester en scheepsbouwkundige Nicolaes Witsen met wie hij al lange tijd correspondentie voert.
20 september - Met de ondertekening van de Vrede van Rijswijk, bewerkstelligd door Bentinck, komt een einde aan de Negenjarige Oorlog. De herenigingen in Frankrijk van 1680 tot 1684 worden erkend, met uitzondering van die van Luxemburg. Frankrijk mag Straatsburg houden, maar moet de zelfstandigheid van het hertogdom Lotharingen respecteren. Het blijft de grootste mogendheid van Europa en een rivaal voor de Duitse keizer Leopold bij diens aanspraken op de Spaanse troon. Lodewijk XIV van Frankrijk erkent Willem III als koning van Engeland en moet alle veroveringen op Spanje en de bezetting van Charleroi ongedaan maken. De Republiek krijgt het recht om in zogenaamde barrièresteden in de Spaanse Nederlanden militairen te legeren. Zij heeft haar taak tussen grootmachten volbracht door te vechten voor een Europees evenwicht, maar de oorlog kost meer dan deze opbrengt, bij stagnerende economie.
1 mei - Manneken Pis, volgens de legende een jongetje dat de stad gered had door een brandende lont te blussen door erop te plassen, draagt voor het eerst een kostuum.
1 april - Dat invoer van buitenlands laken en uitvoer van Belgische wol door meerdere edicten verboden wordt maakt het de Zuidelijke Nederlanden moeilijk om in het heersende mercantilisme hun plaats in te nemen. Als de ambachtsgilden oude en vergeten privileges ontdekken en opnieuw laten drukken, breken onlusten uit in Brussel.
Aldhouse-Green, Miranda Jane, (1996): The Celtic Goddess as Healer in Sandra Billington (ed). The Concept of the Goddess
Asaert, G., Bosscher, Ph.M., Bruijn, J.R., Hoboken, W.J., van et al (1976-1978): Maritieme geschiedenis der Nederlanden, De Boer Maritiem, Bussum
Berendsen, H.J.A. (2004): De vorming van het land, Inleiding in de geologie en de geomorfologie, Koninklijke Van Gorcum, Assen, ISBN 90-232-4075-8
Blok, D.P. (red) et al (1977-1983): Algemene Geschiedenis der Nederlanden, Fibula-Van Dishoeck, Haarlem, ISBN 9022838005
Blokker, B., Es, G. van, Spiering, H. (1999): De vaderlandse geschiedenis in jaartallen, Uitgeverij Balans, Amsterdam, ISBN 9789050186544
Blom, J.C.H., Lamberts, E., redactie (2006): Geschiedenis van de Nederlanden, HBuitgevers, Baarn, ISBN 90-5574-474-3
Boone M. en Stabel P., ed. (2000): Shaping urban identity in late medieval Europe, Garant, Leuven (Studies in urban social, economic and political history of the medieval and modern Low Countries, 11).
Houtte, J.A. van (1979): Economische en sociale geschiedenis van de Lage Landen, 800-1800, Haarlem
Jansen, H.P.H. (1981): Geschiedenis van de Middeleeuwen, derde druk, Uitgeverij Het Spectrum, Utrecht - Antwerpen, ISBN 9027453772
Janssen, P. e.a. (red) (1996): De gouden delta der Lage Landen. Twintig eeuwen beschaving tussen Seine en Rijn, Mercatorfonds, Antwerpen
Kossmann, E.H. (2002): De Lage Landen 1780-1940. Twee eeuwen Nederland en België, Amsterdam/Antwerpen
Kruta V., Frey, O.H., Raftery, B. & Szabo M. (1991): The Celts - (The Origins of Europe), Thames & Hudson Ltd., Londen ISBN 978 0500 015247
Kurth, G. (1896) : La frontière linguistique en Belgique, Brussel, deel XLVIII der Mémoires couronnés et autres mémoires, publiées par l'Académie.
van Driel-Murray, Carol, (2005): Those who wait at home in Ulrich Brandl, Frauen und Romisches Militar - Ten papers from a round-table session presented at a conference in Xante, Duitsland, ISBN 978-1407301983
Mannaerts P. (ed.), (2008): Beghinae in cantu instructae – Muzikaal erfgoed uit Vlaamse begijnhoven (Middeleeuwen-eind 18de eeuw), Brepols, Thurnout
Roever, Jutta Paulina de (2004): Swifterbant-aardewerk : een analyse van de neolithische nederzettingen bij Swifterbant, 5e millennium voor Christus, Dissertaties - Rijksuniversiteit Groningen online
Romein, J. en A. (1977): De lage landen bij de zee. Een geschiedenis van het Nederlandse volk, Den Haag-Antwerpen
van Cauwelaert, Frans,Alfons De Cock, Jan Denucé, Max Rooses e.a. (1912-1913): Vlaanderen door de eeuwen heen,. 2 dln. Elsevier, Amsterdam
RoSa-factsheet Nr. 22 • feb 2003 Begijnen in de Lage Landen (online)
Noten
ºJ. Buisman, A F V van Engelen, Duizend jaar weer, wind en water in de Lage Landen
ºDe stad is door de schilder afgebeeld met behulp van een gravure. Op het originele schilderij lijkt het alsof hij uit het noorden aanvalt, maar Bommen Berend belegerde de stad vanuit het zuiden, vanaf de Hondsrug. Dit is een omgekeerde versie.
.jpg){kind=link}
.jpg){kind=link}
.jpg){kind=link}
_in_1644_(Atlas_van_Loon).jpg){kind=link}
.jpg){kind=link}
(Ludolf_Backhuysen,_1671).jpg){kind=link}
.JPG){kind=link}
