Gregoriaanse kalender

De gregoriaanse kalender is de kalender die tegenwoordig over de hele wereld het meest wordt gebruikt.

Geschiedenis

De kalender is een aanpassing van de daarvoor gebruikte juliaanse kalender en werd voor het eerst voorgesteld door de Napolitaanse lector in de geneeskunde Aloysius Lilius aan de universiteit van Perugia (ca. 1510–1576). Het werd in 1576 aan de paus voorgesteld door Antonius Lilius, de broer van Aloyisus. Antonius was net als zijn broer natuurwetenschapper en geneeskundige en had meegewerkt aan het kalenderontwerp van zijn broer. Hij had later in de commissie voor kalenderhervorming een belangrijke stem als vertegenwoordiger van de leken. Het duurde jaren voor de commissie de voorstellen goedkeurde en voorstelde om ze uit te voeren. Tijdens de overwegingen werden de voorstellen nog enigszins aangepast en aangevuld. Van het oorspronkelijke kalenderontwerp is alleen een samenvatting bewaard gebleven, het Compendium novæ rationis restituendi kalendarium.

Het Concilie van Trente (1545–1563) accepteerde het gebruik ervan. Paus Gregorius XIII liet de kalenderhervorming doorvoeren met de bul Inter gravissimas, uitgegeven op 1 maart 1582. De cyclus van de weekdagen bleef zonder onderbreking doorlopen: op donderdag 4 oktober volgde vrijdag 15 oktober 1582. Door het weglaten van die 10 dagen werd het begin van de lente teruggebracht naar 21 maart.

Het gemiddelde jaar in de juliaanse kalender telde exact 365,25 dagen, maar omdat het gemiddelde tropische jaar ongeveer 365,2422 dagen duurt, loopt de juliaanse datum elke duizend jaar ongeveer 7,8 dagen achter op de zon. Om deze afwijking te corrigeren, werd het systeem van schrikkeljaren aangepast. Voortaan was elk jaartal dat deelbaar was door 4 maar ook door 100 geen schrikkeljaar, behalve als het ook deelbaar is door 400. Dat betekent dat bijvoorbeeld 1600, 2000 en 2400 schrikkeljaren zijn, maar 1700, 1800, 1900, 2100, 2200 en 2300 niet. Het gemiddelde gregoriaanse jaar duurt derhalve 365,2425 dagen. Per 1000 jaren worden er daardoor gemiddeld 7,5 dagen gecorrigeerd ten opzichte van de juliaanse kalender.

Invoering van de gregoriaanse kalender

In de katholieke landen Spanje en Portugal werd de gregoriaanse kalender direct ingevoerd. Andere katholieke landen volgden binnen enkele jaren. In veel protestantse gebieden werd de nieuwe kalender pas rond 1700 aanvaard.

In de Nederlanden werd op 10 december 1582 bekend gemaakt dat op 15 december van dat jaar moest worden overgegaan naar 25 december. De Staten-Generaal, Zeeland en Brabant volgden deze instructie. In Holland ging men over van 1 januari op 12 januari 1583. In de Zuidelijke Nederlanden ging men over van 20 op 31 december (Antwerpen) of van 21 december op 1 januari 1583 (Vlaanderen) over. Het bisdom Luik ging van 10 februari over op 21 februari 1583.^[1] Roermond was al op 15 oktober 1582 overgegaan.^[2] Uit een onderzoek naar de voogdgedingen in Swalmen bleek dat Swalmen op 10 juli 1588 nog steeds volgens de Juliaanse kalender rekende.^[3] In Utrecht, Friesland en Drenthe schakelde men pas om in de jaren 1700 en 1701. Gevolg was bijvoorbeeld dat de tornado die de Utrechtse Domkerk op 1 augustus 1674 in twee stukken splitste, in geschriften die de oude kalenderstijl hanteerden, gedateerd is op 22 juli.

Een deel van Duitsland en Denemarken schakelde om in 1700.

In Engeland werd de gregoriaanse kalender de dag na 2 september 1752 ingevoerd. Die dag werd toen 14 september. Er werd daarna gesproken van Old Style en New Style. Er waren in het land vele opstootjes, want het volk eiste de hun ontnomen 11 dagen terug, mogelijk wegens allerlei gevolgen zoals terugbetalingsregelingen, salarisuitkeringen, huur, e.d. (Een anekdote wil dat sommigen bang waren dat ze nu 11 dagen eerder zouden sterven.) Schotland daarentegen voerde omwille van de handel de kalender al in 1600 in.

Zweden schakelde om in 1753, nadat een poging om vanaf 1700 tot 1740 geleidelijk om te schakelen mislukt was. (Protestantse) delen van Duitsland die de kalender in 1700 nog niet aannamen, volgden in 1776.

Japan stapte in 1893 over op de gregoriaanse kalender en Rusland pas met de revolutie in 1918. Het verschil tussen beide kalenders was intussen tot 13 dagen opgelopen, zodat op 31 januari 1918 onmiddellijk 14 februari volgde. Doordat de Russische revolutie drie maanden voor deze hervorming plaatsgevonden had, op 25 oktober 1917, kreeg deze hervorming een vreemd gevolg: de eerste herdenking van de Oktoberrevolutie, uiteraard 365 dagen later, viel niet in oktober maar op 7 november.

Griekenland volgde in 1924. Het laatste land dat de gregoriaanse kalender officieel invoerde was Turkije in 1927.

Zie voor een uitgebreid overzicht de Lijst van invoeringsdata van de gregoriaanse kalender per land.

Kerkelijk gebruik

Katholieken en protestanten gebruiken de gregoriaanse kalender.
Van de oosters-katholieke kerken gebruiken sommige de gregoriaanse en andere de juliaanse kalender.
Sommige oosters-orthodoxe kerken gebruiken ook nu nog de oude juliaanse kalender voor de bepaling van feestdagen. Daarom valt het kerstfeest in bijvoorbeeld Rusland op 7 januari. Voor de oosters-orthodoxe kerken wordt een onderscheid gemaakt tussen:
- De orthodoxen ’oude stijl’ (Jeruzalem, Rusland, Georgië, Servië en de Heilige Berg Athos) gebruiken de juliaanse kalender. Deze loopt nu 13 dagen achter op onze kalender. Zie Griekse oudkalendaristen.
- De orthodoxen ’nieuwe stijl’ (Constantinopel (patriarchaat in westelijk Istanbul), Alexandrië, Antiochië, Griekenland, Cyprus, Roemenië, Polen en Bulgarije gebruiken de gregoriaanse kalender voor feestdagen op vaste dagen (onder meer Kerstmis en Epifanie), maar de juliaanse kalender voor de beweeglijke feesten (de feesten in de paascyclus, die niet vast staan ten opzichte van het zonnejaar.) Dit gecombineerde systeem kreeg de naam herziene juliaanse kalender.
- De Fins-Orthodoxe Kerk en de Estisch-Orthodoxe Kerk (Oecumenisch patriarchaat van Constantinopel) gebruiken uitsluitend de gregoriaanse kalender en zijn hierdoor een uitzondering ten opzichte van alle andere oosters-orthodoxe kerken.
De oriëntaals-orthodoxe kerken gebruiken uitsluitend de juliaanse kalender, behalve de Armeens-Apostolische Kerk, die de gregoriaanse kalender gebruikt. De Syrisch-Orthodoxe Kerk gebruikt alléén voor Kerstmis de gregoriaanse kalender.

Effect van de aardrotatie

De Belgische sterrenkundige Jean Meeus berekende dat er door de onregelmatige vertraging van de aardrotatie tegen het jaar 10 000 zes schrikkeldagen zouden moeten vervallen. Doordat hij in plaats van het gemiddelde tropische jaar, het lente-tropisch jaar gebruikt, dat loopt van de lente-equinox tot de eerstvolgende lente-equinox, om het begin van de lente (op het noordelijk halfrond) op 19, 20 of 21 maart te kunnen houden, moeten volgens zijn berekeningen na het jaar 7999 vier schrikkeldagen vervallen. Er wordt daarom geopperd – niet door Jean Meeus zelf – dat de jaren 4000, 6000, 7200, 8400, 9200 en 10000, die volgens de regels van de gregoriaanse kalender schrikkeljaren zouden zijn, gewone jaren zouden kunnen worden.

Zie ook

Weblinks

(de) Kalender-Rechner, een online programma converteert een datum vanuit een kalendersysteem naar keuze in een andere.
Eeuwigdurende kalender (bepaal de weekdag in de juliaanse of in de gregoriaanse kalender)
(en) Reform of the Calendar, in: Catholic Encyclopedia, New York, Robert Appleton Company, 1907-1912. (vertaal via: )