Wikisage is op 1 na de grootste internet-encyclopedie in het Nederlands. Iedereen kan de hier verzamelde kennis gratis gebruiken, zonder storende advertenties. De Koninklijke Bibliotheek van Nederland heeft Wikisage in 2018 aangemerkt als digitaal erfgoed.
- Wilt u meehelpen om Wikisage te laten groeien? Maak dan een account aan. U bent van harte welkom. Zie: Portaal:Gebruikers.
- Bent u blij met Wikisage, of wilt u juist meer? Dan stellen we een bescheiden donatie om de kosten te bestrijden zeer op prijs. Zie: Portaal:Donaties.
Tibetaanse kalender: verschil tussen versies
(samenvoegen) |
kGeen bewerkingssamenvatting |
||
| Regel 43: | Regel 43: | ||
| vogel<br/><big>བྱ།</big><br/>''bya'' | | vogel<br/><big>བྱ།</big><br/>''bya'' | ||
| hond<br/><big>ཁྱི།</big><br/>''khyi'' | | hond<br/><big>ཁྱི།</big><br/>''khyi'' | ||
| varken<br/><big>ཕག</big><br/>'' | | varken<br/><big>ཕག</big><br/>''phag'' | ||
| rat<br/><big>བྱི།</big><br/>''byi'' | | rat<br/><big>བྱི།</big><br/>''byi'' | ||
| rund<br/><big>གླང་།</big><br/>''glang'' | | rund<br/><big>གླང་།</big><br/>''glang'' | ||
| Regel 426: | Regel 426: | ||
|- | |- | ||
|7e maand<br>hond<br>ཁྱི།<br>''khyi'' | |7e maand<br>hond<br>ཁྱི།<br>''khyi'' | ||
|8e maand<br>varken<br>ཕག<br>'' | |8e maand<br>varken<br>ཕག<br>''phag'' | ||
|9e maand<br>rat<br>བྱི།<br>''byi'' | |9e maand<br>rat<br>བྱི།<br>''byi'' | ||
|10e maand<br>rund<br>གླང་།<br>''glang'' | |10e maand<br>rund<br>གླང་།<br>''glang'' | ||
Versie van 17 sep 2018 13:10
De Tibetaanse kalender (Tibetaans: བོད་ཀྱི་ལོ་ཐོ; Wylie: bod kyi lo tho, ook: le'u-tho) is een lunisolaire kalender, een kalendersysteem waarin men rekening houdt met de lengte van de maanmaanden zowel als met het zonnejaar. Deze kalender is in Tibet in gebruik sinds het jaar 1027. De feestdagen van het Tibetaans boeddhisme worden vastgesteld aan de hand van deze kalender.
Geschiedenis
De Tibetaanse kalender is gebaseerd op de Sri Kālacakra Tamaandntra (Wiel der Tijd Tantra), een boeddhistisch geschrift dat in 1027 n. Chr. werd vertaald van het Sanskriet naar het Tibetaans.[1] Het eerste deel van dit werk gaat uitgebreid in op de kosmologie, de bewegingen van hemellichamen, en de chronologie.[1]
Aangezien het geschrift tenminste gedeeltelijk open stond voor verschillende interpretaties, gaf het aanleiding tot verschillende versies van de Tibetaanse kalender.[2] Hierin zijn er twee hoofdsystemen.
De tsurluk-kalender (tshur lugs)[3] werd ontworpen door de derde karmapa Rangjung Dorje (1284–1339). Hij schreef een „Beknopte handleiding voor de astrologie” (rtsis kun bsdus pa).[4] De zetel van de gyalwang karmapa-lijn bevindt zich te Tsurphu in Tibet.[4] Deze versie van de Tibetaanse kalender wordt nog gebruikt door de karma kagyü, één van de vier hoofdrichtingen in het Tibetaans boeddhisme.
De phukluk-kalendar (phug lugs) is met afstand de meest gebruikte versie van de Tibetaanse kalender.[3] Deze versie is gebaseerd op het systeem van Phukpa Lhündrup Gyatso, een groot astroloog, die in 1447 n. Chr. een verhandeling schreef over „De mondelinge leer van Pundarika” (pad dkar zhal lung).[4] Hij beschreef hierin het zogenaamde phuk-systeem. Deze astrologische traditie kreeg bijgevolg de naam phukluk. De phukluk-kalender wordt door een meerderheid van de Tibetanen gevolgd en is bijgevolg de standaardversie van de Tibetaanse kalender en officiële kalender van Tibet.[2]
Opbouw
Het jaar van de Tibetaanse kalender bestaat uit 12 of 13 maanmaanden (tshes-tib), die, grof genomen, steeds beginnen met de eerste dag na de astronomische nieuwe maan.
Omrekenen
Hoewel een Tibetaans jaartal uit het verleden gewoonlijk kan worden omgerekend naar de in het westen gebruikelijke jaartelling, is het niet steeds mogelijk de exacte dag en maand om te zetten naar de gregoriaanse kalender, omdat soms dagen uit de nummering van de dagen van de maand worden weggelaten of verdubbeld, en omdat vroeger door de officiële astroloog werd bepaald wanneer in het jaar de schrikkelmaand werd ingevoegd.[5]
Jaren (lo)
Jaarbegin
Het jaar van de huidige Tibetaanse kalender begint met de eerste dag van de eerste maand Hor (Mongoolse maand). De nieuwjaarsdag, Lo-gsar (Losar), valt meestal in februari, en soms in maart.
Voor het berekenen van iemands leeftijd ging men uit van een jaarwisseling op de eerste dag van de elfde maand (de tijger-maand), ongeveer de periode van de winterzonnewende. Vanaf de geboorte werd iemand gerekend als één jaar oud. Elk jaar op de eerste dag van de elfde maand, kwam er een jaar bij.[6]
Voor astrologische doeleinden wordt ook bijgehouden wanneer het nieuwe jaar volgens de Kālacakra-kalender begon. Dit vindt volgens de gregoriaanse kalender plaats op 12 april.[7]
Jaartelling
De Tibetaanse jaren krijgen over het algemeen een naam, die een combinatie is van een dier uit de Oost-Aziatische dierenriem en de naam van een van de vijf elementen, naargelang de plaats die dit jaar inneemt in een cyclus van twaalf of van zestig jaar. Een naam voor een jaar luidt bijvoorbeeld hout-muis (shing byi).
Hoewel de dieren werden overgenomen uit China, is de Tibetaanse kalender niet gewoon een versie van de Chinese kalender: het jaar begint in een andere maand; vaak beginnen de Chinese en Tibetaanse maand niet gelijktijdig.
Twaalfjarige cyclus
In een cyclus van twaalf jaar (lo-'khor bcu-gnyis) werden de jaren aangeduid met de Oost-Aziatische namen van de tekens van de dierenriem. Voor zover aantoonbaar is, is dit in Tibet het oudste jaartellingssysteem.
De dieren van de Oost-Aziatische dierenriem hebben deze volgorde:
haas
ཡོས་
yosdraak
འབྲུག
'brugslang
སྦྲུལ།
sbrulpaard
རྟ།
rtaschaap
ལུག
lugaap
སྤྲེལ།
spre'uvogel
བྱ།
byahond
ཁྱི།
khyivarken
ཕག
phagrat
བྱི།
byirund
གླང་།
glangtijger
སྟག
stag
Zestigjarige drug-cu-skor-cyclus
De „zestigjarige cyclus” werd drug-cu-skor genoemd.
De dierennamen van de Oost-Aziatische dierenriemcyclus, die de basis vormen voor de twaalfjarige cyclus, worden gecombineerd met de namen van de vijf elementen. Dit resulteert in een cyclus van (5 × 12 = ) 60 jaar.
De elementen staan in deze volgorde:
vuur
མེ།
meaarde
ས
saijzer
ལྕགས།
lcagswater
ཆུ།
chuhout
ཤིང་།
shing
Elk element staat in verband met twee opeenvolgende jaren, het eerste jaar wordt gezien als mannelijk (pho); het volgende jaar vrouwelijk (mo). De aanduiding of een jaar mannelijk of vrouwelijk is, wordt vaak weglaten omdat dit kan worden afgeleid van de diernamen.
Dit resulteert in de volgende zestig combinaties:
| De namen van de jaren in de drug-cu-skor-cyclus | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
|
|
|
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Zestigjarige rab-byung-cyclus
Een andere cyclus van zestig jaar is de rab-byung-cyclus. Deze is van Indische oorsprong en heet in het Sanskriet Brhaspaticakra. De cycli zelf worden geteld (eerste rab-byung, tweede rab-byung, enz.), maar de jaren in een cyclus hebben elk een naam.
Deze cyclus kwam in Tibet in voege toen men de Indische Telinga-jaartelling overnam en jaar 1 van de 70e Telinga-cyclus (1027 n.Chr.) in Tibet begon te tellen als jaar 1 van de eerste cyclus.
| De namen van de jaren in de rab-byung-cyclus | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
|
|
|
|
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Cyclus van 252 jaar
In Tibetaanse literatuur is ook sprake van een cyclus van 252 jaar. [8] Deze wordt niet vaak gebruikt.[9]
Genummerde jaren
Sinds het begin van de twintigste eeuw kwam het in gebruik om de jaren ook met een rangtelwoord in een doorlopende jaartelling te nummeren.
- Een eerste systeem werd ingevoerd nadat de 13e dalai lama in 1912 terugkwam uit ballingschap in India en de onafhankelijkheid van Tibet uitriep. Het eerste Tibetaanse bankbiljet was gedateerd in „het jaar 1658 sinds het begin van de Tibetaanse monarchie”, en ging dus uit van het jaar 254/255 n. Chr. als beginjaar. Men ging er toen van uit dat dit het geboortejaar was van koning Thothori Nyantsen (Rylie: tho ris gnyan btsan).
- In een tweede systeem, dat pas in de tweede helft van de twintigste eeuw werd gebruikt, gaat men eveneens uit van het begin van de Tibetaanse monarchie, maar stelt dat deze begon in het jaar 127 v. Chr., het jaar waarvan men aanneemt dat koning Nyakhri Tsenpo (gnya khri btsan po) in Tibet aankwam. Deze jaartelling wordt aangeduid als Bot Gyalo. d.w.z. „Tibetaanse koninklijke jaren”; (uitspraak ook: Bö Gyello), (Wylie;: bod rgyal lo).
- Op Tibetaanse kalenders en munten vanaf de tweede helft van de twintigste eeuw vindt men tenslotte de rab lo-jaartelling, waarin de jaren worden doorgeteld sinds de ingebruikname van de zestigjarige rab-byung-cyclus in het jaar 1027.
gregoriaans/westers rgyal lo
beginjaar 127 v. Chr.
beginjaar 255 n. Chr.rab lo
beginjaar 1027 n. Chr.Vanaf ca. februari/maart 2023 2150 1769 997 Vanaf ca. februari/maart 2024 2151 1770 998 Vanaf ca. februari/maart 2025 2152 1771 999 Vanaf ca. februari/maart 2026 2153 1772 1000 Vanaf ca. februari/maart 2027 2154 1773 1001 Vanaf ca. februari/maart 2028 2155 1774 1002
Maanden (zla)
Maanmaand
Een maanmaand of lunaire maand (tshes zla) is de periode vanaf het moment van de astronomische nieuwe maan tot de volgende astronomische nieuwe maan. Dit komt overeen met de synodische maand in de astronomische terminologie.
Kalendermaand
Een maand (zla ba) zoals die in de Tibetaanse kalender wordt gebruikt, is gebaseerd op de periode tussen twee nieuwe manen (synodische maand (tshes), maar dient om praktische redenen enkel uit volledige dagen te bestaan. Deze maand bestaat in werkelijkheid uit 29 of 30 dagen, maar door een systeem om dagen te verdubbelen of weg te laten, valt de laatste dag van de maand steeds op dag nummer 30. (Zie De dagen van de maand.) De in de Tibetaanse kalender gebruikte maand begint op het moment dat de eerste natuurlijke dag begint waarop de eerste lunaire dag eindigt. (Zie natuurlijke dag.)
Zonnemaand
Een zonnemaand (khyim zla) wordt gedefinieerd als de tijd die de middelbare zon erover zou doen om een teken van de zodiak (30°) te doorlopen. Dit komt ongeveer overeen met 1/12 van een zonnejaar, hoewel de lengte van een werkelijke zonnemaand varieert. Deze maanden zijn van belang om vast te stellen wanneer een schrikkelmaand wordt ingevoegd.
Maandnamen
Gewoonlijk worden de maanden genummerd, maar er werden verschillende naamsystemen gebruikt, die alle tot in de moderne tijd voorkomen.
- Naar maanhuis. Sinds de invoering van de Indische Kalacakrakalender in de tweede helft van de 11e eeuw werd een benaming van de maanden volgens maanhuis gebruikt; per maanhuis is grof genomen een volle maan.
- mchu, dbo, nag, sa-ga, snron, chu-stod, gro-bzhin, khrums, tha-skar, smin-drug, mgo en rgyal.
- Dieren. Vanaf de 12e eeuw worden de maanden worden genoemd naar dezelfde twaalf dieren zoals de jaren in de twaalfjarige cyclus. De eerste maand komt overeen met de draak.
1e maand
draak
འབྲུག
'brug2e maand
slang
སྦྲུལ།
sbrul3e maand
paard
རྟ།
rta4e maand
schaap
ལུག
lug5e maand
aap
སྤྲེལ།
spre'u6e maand
vogel
བྱ།
bya7e maand
hond
ཁྱི།
khyi8e maand
varken
ཕག
phag9e maand
rat
བྱི།
byi10e maand
rund
གླང་།
glang11e maand
tijger
སྟག
stag12e maand
haas
ཡོས་
yos
- Volgens de seizoenen. Gedurende de Tibetaanse Yarling-dynastie (7e tot 9e eeuw n.Chr.) kregen maanden een naam volgens de seizoenen. De vier seizoenen hadden elk drie maanden. Een maand heette dan de vroege, midden- of late maand van het seizoen.
Vroege lentemaand
(dpyid-zla ra-ba)middenste lentemaand
(dpyid-zla 'bring-po)late lentemaand
(dpyid-zla mtha'-chung)Vroege zomermaand
(dbyar-zla-zla ra-ba)middenste zomermaand
(dbyar-zla 'bring-po)late zomermaand
(dbyar-zla mtha'-chung)Vroege herfstmaand
(ston-zla ra-ba)middenste herfstmaand
(ston-zla 'bring-po)late herfstmaand
(ston-zla mtha'-chung)Vroege wintermaand
(dgun-zla ra-ba)middenste wintermaand
(dgun-zla 'bring-po)late wintermaand
(dgun-zla mtha'-chung)
- Volgens maandnummer. In de tweede helft van de 13e eeuw introduceerde koning Chos-rgyal 'Phags-pa het tellen van de maanden volgens rangnummer, de Hor-maand, d.w.z. Mongoolse maand.
3e Hor-maand (hor-zla gsum-pa)
4e Hor-maand (hor-zla bzhi-pa)
5e Hor-maand (hor-zla lnga-pa)
6e Hor-maand (hor-zla drug-pa)
7e Hor-maand (hor-zla bdun-pa)
8e Hor-maand (hor-zla brgyad-pa)9e Hor-maand (hor-zla dgu-pa)
10e Hor-maand (hor-zla bcu-pa)
11e Hor-maand (hor-zla bcu-gcig-pa)
12e Hor-maand (hor-zla bcu-gnyis-pa)
1e Hor-maand (hor-zla dang-po)
2e Hor-maand (hor-zla gnyis-pa)
Merk op dat de telling van deze maanden niet samenvalt met het traditionele begin van het Tibetaanse jaar. De Mongoolse maanden 1 en 2 behoren tot het volgende, resp. het vorige jaar.
Schrikkelmaandregeling
De Tibetaanse kalender is gebaseerd op de verhouding
- 67 maanmaanden = 65 zonnemaanden.
Dit wordt gezien als een exacte verhouding. Deze zienswijze maakt de Tibetaanse kalender uniek ten opzichte van andere kalenders, inclusief de Indische. In de Indische Kālacakra-kalender werd deze verhouding vermeld als een benadering, niet als een exact gegeven.
Omdat een periode van 65 maanden (khyim-zla) van het zonnejaar overeenkomt met 67 synodische of lunaire maanden (tshes zla), werd om de 32,5 maanden, een schrikkelmaand (zla-bshol) ingevoegd, zodat het gemiddelde jaar van de Tibetaanse kalender overeenkomt met het zonnejaar.
Welke maand tijdens het derde jaar (na ongeveer 32 of 33 maanden) werd ingevoegd als schrikkelmaand, werd beslist door de officiële astroloog.[10]
Dagen (zhag)
Natuurlijke dag
De dag begint bij de ochtendschemering. Een ’natuurlijke dag’ (nyin-zhag) betekent in Tibet de tijdspanne tussen twee opeenvolgende ochtendschemeringen.
Lunaire dag
De tijd die de maan nodig heeft voor een elongatie van 12 graden heet een ’lunaire dag’ (tshes-zhag). De lente van een lunaire dag schommelt sterk wegens de zogenaamde anomalie in de beweging van de maan rond de aarde en van de aarde rond de zon. In een synodische maand heeft de maan een elongatie van 360 graden.
Zodiakale dag
Een dertigste deel van een zonnemaand (khyim-zla) is een khyim-zhag. Men zou dit zodiakale dag (zodiakdag, dierenriemdag) kunnen noemen. Dit begrip is niet bekend in de gebruikelijke wetenschappelijke terminologie.
De dagen van de maand
De nummering van de dagen van de maand is ingewikkeld. Om het theoretische Tibetaanse jaar van 360 dagen in overeenstemming te brengen met de werkelijke lengte van twaalf maanmaanden (een ’maanjaar’ van ca. 354 dagen), wordt soms, anders dan in de Chinese kalender, een extra dag toegevoegd (tsi lhag-pa). Dat houdt in, dat de „zoveelste” dag van de maand twee keer na elkaar voorkomt: bijvoorbeeld, na woensdag de tiende dag van de maand kan nog eens donderdag de „tiende” dag van de maand volgen. Anderzijds wordt regelmatig een dag van de maand weggelaten (tsi chad-pa), omdat dit als een ongunstige dag wordt beschouwd. Door dit weglaten en verdubbelen van dagen, valt de volle maan steeds op de dag met nummer 15 en de laatste dag van de maand op dag 30, ook al heeft de maand in totaal eigenlijk slechts 29 dagen. Soms wordt in een maand zowel een dag toegevoegd als weggelaten.
De regels en redenen waarop men zich baseert om een dag als gunstig te beschouwen om deze te verdubbelen, of weg te laten omdat deze ongunstig lijkt, zijn veelvuldig. Een officiële astroloog bereidde de kalender voor het volgende jaar voor en besliste welke ongunstige dagen men het beste kon weglaten en welke gunstige dagen men kon toevoegen.[10]
Een aantal van de criteria om dagen weg te laten of te verdubbelen hangen af van de jaarcyclus en het element van de dag.[11]
- Dagen van de week
- Zondag en dinsdag hebben het element vuur en worden in verband gebracht met boosheid
- Maandag en woensdag: element water. Maandag is de beste dag; woensdag wordt beoordeeld als een goede dag om iets te krijgen maar een slechte dag om te geven.
- Donderdag: lucht; een van de gunstigste dagen.
- Vrijdag en zaterdag staan in verband met aarde. Zaterdag is zoals woensdag.
- Dagen van de maand
- De 1e dag vindt men ongunstig om een project of reis te beginnen.
- De 2e dag is slecht om te reizen.
- De 4e dag is ongunstig voor ziekten en ongevallen; zo ook de 14e en de 24e.
De dagen van de week
Weken bestaan uit zeven dagen. De namen van de weekdagen (gza') zijn gebaseerd op de hemellichamen.
Dag Tibetaans Wylie Uitspraak Hemellichaam zondag གཟའ་ཉི་མ་ gza' nyi ma Sa nyima Zon maandag གཟའ་ཟླ་བ་ gza' zla ba Sa dawa Maan dinsdag གཟའ་མིག་དབར་ gza' mig dmar Sa migmar Mars woensdag གཟའ་ལྷག་པ་ gza' lhak pa Sa lhakpa Mercurius donderdag གཟའ་ཕུར་པུ་ gza' phur bu Sa phurbu Jupiter vrijdag གཟའ་པ་སངས་ gza' pa sangs Sa pasang Venus zaterdag གཟའ་སྤེན་པ་ gza' spen pa Sa pemba Saturnus
De weekcyclus van zeven dagen blijft gewoon in dezelfde volgorde doorlopen: dagen van de week worden niet weggelaten of verdubbeld, of verspringen niet bij een maand- of jaarbegin.
De namen Nyima, „Zon”, Dawa, „Maan”, Lhakpa, „Mercurius” en Pasang, „Venus” worden vaak gegeven aan kinderen die respectievelijk op een zondag, maandag, woensdag of vrijdag geboren werden.
Bronnen en weblinks
- (de) Dieter Schuh, http://www.tibet-encyclopaedia.de/kalender.html
- (en) Tsepon W. D. Shakabpa, Tibet – A political history, heruitgave, Paljor Publications, New Delhi, 2010, p. 21–24.
- (en) Svante Janson, Tibetan Calendar Mathematics Department of Mathematics, Uppsala University, december 2007, 47 pagina’s, academia.edu of http://arxiv.org/pdf/1401.6285
- http://www.tactus.dk/tacom/calendar1.htm
- http://web.ccsu.edu/astronomy/tibetan_lunar_calendar.htm
- Alexander Berzin, Tibetan Astro Sciences. History and the Tibetan calendar. Dharamsala, India, 1986. online op berzinarchives.com
Verwijzingen
- ↑ 1,0 1,1 Kalachakra, http://www.tactus.dk/tacom/tibetanastrology4.htm
- ↑ 2,0 2,1 History and Features of the Tsurphu Lunar Calendar system, http://www.dharmawheel.net/viewtopic.php?f=50&t=10720
- ↑ 3,0 3,1 Tibetan calendars, http://www.khandro.net/practice_calendar.htm
- ↑ 4,0 4,1 4,2 The Tibetan Calendar from Nitartha, http://www.nitartha.org/calendar_traditions.html
- º Shakabpa, p. 21.
- º A person’s age, http://www.tactus.dk/tacom/elemental4.htm
- º The Kalachakra New Year and the Tibetan Sun Signs, http://www.tactus.dk/tacom/calendar3.htm
- º Alphabetum Tibetanum Missionum Apostolicarum Commodo Editum, 1762, p. 467 archive.org
- º Emil Schlagintweit, Buddhism in Tibet p. 451
- ↑ 10,0 10,1 Shakabpa, p. 22
- º http://textfiles.com/occult/calendar.txt Korte verklaringen over de kalenderpagina’s in de Mad Farmers’ Jubilee Almanack
| Kalendersystemen |
|---|
|
In gebruik: Armeens • Assyrisch • Bahá'í • Berbers • Chinees • Ethiopisch • Georgisch • Gregoriaans • Hindoe • IJslands • Indiaas • Iraans • Islamitisch • Joods • Juliaans • Koptisch • Liturgisch • Maçonniek • Samaritaans • Thai • Tibetaans Oude kalenders: Attisch • Azteeks • Egyptisch • Georgisch • IJslands • Maya • Macedonisch • Quakers • (Frans) Republikeins • Romeins • Runen • Tabotkalender (rasta) Voorgestelde kalenders of kalenderhervormingen: Darische kalender • Maréchal-kalender • New Earth Calendar • Positivistenkalender • Sovjetisch Kalenderberekening: epacta • cyclus van Meton • gulden getal • indictie • martelaarsboekletter • zondagsletter • zonnecirkel Jaartelling: Ab Urbe Condita • Anno Diocletiani • Anno Mundi (Byzantijns) • Boeddhistisch • Christelijke jaartelling • Olympiade • Seleucidische jaartelling Verwante thema’s: Dionysische Paasperiode • juliaanse dag • oude Nederlandse maandnamen • schrikkeljaar |