Attische kalender

De Attische kalender was de kalender die gebruikt werd in het oude Athene. Het is een lunisolaire kalender, dat wil zeggen, een kalender die elementen combineert van zowel zonnekalenders als maankalenders. Het is de best bestudeerde Helleense kalender.

Het jaar

Het jaar begon met de eerste nieuwe maan na de zomerzonnewende. Een gewoon jaar bevatte twaalf maanden, maar soms werd na de maand poseideoon, de zesde maand, een intercalaire maand (schrikkelmaand) ingevoegd.

Maanden

Het begin van de maand en het toevoegen van schrikkelmaanden werd bepaald door magistraten die zelf geen astronoom waren. Theoretisch begon de maand met het zichtbaar worden van de nieuwe-maansikkel na de astronomische nieuwe maan. Een maand van 29 dagen heette een κοῖλος μήν (koilos mēn, holle maand). Wanneer de maand 30 dagen had, was dit een μήν of πλήρης μήν (plērēs mēn, volle[dige] maand).

01e maand	ὁ ἑκατομβαιών	Hekatombaion	juli/augustus	Tijd om de hekatomben te offeren.
02e maand	ὁ μεταγειτνιών	Metageitnion	augustus/september	Tijd om te verhuizen.
03e maand	ὁ βοηδρομιών	Boèdromion	september/oktober	Maand van de herdenking van de slag tegen de Amazones door Theseus.
04e maand	ὁ πυανεψιών	Puanepsion	oktober/november	Dankt zijn naam aan een bonengerecht dat op een feest gegeten werd.
05e maand	ὁ μαιμακτηριών	Maimaktèrion	november/december	Genoemd naar Zeus Maimaktes (=’De Stormachtige’)
06e maand	ὁ ποσειδεών	Poseideon	december/januari	Naar de zeegod Poseidon
07e maand	ὁ γαμηλιών	Gamèlion	januari/februari	Tijd der bruiloften.
08e maand	ὁ ἀνθεστηριών	Anthestèrion	februari/maart	Tijd der bloesems en van het bloemenfeest.
09e maand	ὁ ἐλαφηβολιών	Elafèbolion	maart/april	Tijd van de hertenjacht.
10e maand	ὁ μουνιχιών	Moenichion	april/mei	Tijd van het feest van Artemis Moenichia (=uit de stad Moenichia)
11e maand	ὁ θαργηλιών	Thargèlion	mei/juni	Feest voor Apollos en Artemis
12e maand	ὁ σκιροφοριών	Skirophorion	juni/juli	Feest van de zonneschermdragers ter ere van Athena

De dagen van de maand

De eerste dag van de maand was de νουμενία (noumenía), en de laatste dag heette ἕνη καὶ νέα (hénē kaì néa, „oud en nieuw”). De Attische maand was ingedeeld in drie decades van 10 of 9 dagen.

• De eerste decade heette de (μηνὸς) ἱσταμένου (ὁ ἀρχομένου), mēnòs histaménou (ho archomēnou), „toenemende maan”;
• De tweede decade was de (μηνὸς) μεσοῦντος, mēnòs mesountos, „midden van de maand”; of ἐπὶ δέκα, epì déka, „na de tien”;
• De derde decade werd de (μηνὸς) φθινόντος, (mēnòs) phthinóntos genoemd: „afnemende maan”.

Gedurende de eerste en de tweede decade werden de dagen van 1 tot 10 genummerd; in de derde decade werd van 10 afgeteld naar de laatste dag van de maand. Wanneer de maand slechts 29 dagen had, sloeg men dag 2 in de derde decade over en ging dadelijk naar ’oud en nieuw’.

Dag van de maand
Eerste decade
01	νουμηνία	noumenía
02	δευτέρα ἱσταμένου	deutera histaménou
03	τρίτη ἱσταμένου	tríte histaménou
04	τετάρτη ἱσταμένου	tetárte histaménou
05	πέμπτη ἱσταμένου	pémpte histaménou
06	ἔκτη ἱσταμένου	hékte histaménou
07	ἐβδόμη ἱσταμένου	hebdóme histaménou
08	ὀγδόη ἱσταμένου	ogdóe histaménou
09	ἐννάτη ἱσταμένου	ennáte histaménou
10	δεκάτη μεσοῦντος	dekáte mesountos
Tweede decade
11	πρώτη μεσοῦντος	prote mesountos
12	δευτέρα μεσοῦντος	dekáte mesountos
13	τρίτη μεσοῦντος	tríte mesountos
14	τετάρτη μεσοῦντος	tetárte mesountos
15	πέμπτη μεσοῦντος	pémpte mesountos
16	ἔκτη μεσοῦντος	hékte mesountos
17	ἐβδόμη μεσοῦντος	hebdóme mesountos
18	ὀγδόη μεσοῦντος	ogdóe mesountos
19	ἐννάτη μεσοῦντος	ennáte mesountos
20	δεκάτη μεσοῦντος	dekáte mesountos
Derde decade
	30 dagen		29 dagen
21	δεκάτη φθινόντος	dekáte phthinóntos	identiek behalve de laatste dag:
22	ἐννάτη φθινόντος	phthinóntos
23	ὀγδόη φθινόντος	ogdóe phthinóntos
24	ἐβδόμη φθινόντος	hebdóme phthinóntos
25	ἔκτη φθινόντος	hékte phthinóntos
26	πέμπτη φθινόντος	pémpte phthinóntos
27	τετάρτη φθινόντος	tetárte phthinóntos
28	τρίτη φθινόντος	tríte phthinóntos
29	δευτέρα φθινόντος	deutéra phthinóntos	ἕνη καὶ νέα	héne kaì néa
30	ἕνη καὶ νέα	héne kaì néa

Feesten

• Hekatombaiōn was de eerste maand. In deze maand werden grote offers van hekatomben (100 runderen) gebracht.
• Van 15 tot en met 21 boèdromiōn werden de Eleusinische mysteriën gehouden.
• In de maand puanepsiōn werd de puanepsia gevierd, een feest ter ere van Apollon waarop men een gerecht van bonen of van peulvruchten bereidde.
• In de maand maimaktèriōn werd de maimaktèria gevierd, het feest van Zeus maimaktès, de wintergod der stormen.
• Gameliōn was gewijd aan het heilige huwelijk van Hera en Zeus en werd als een goede maand beschouwd om te trouwen.
• Van 12 tot en met 15 gameliōn werd het Lenaia-festival gehouden ter ere van Dionysus. Het feest had wel wat weg van de tegenwoordige Valentijnsdag.

Jaartelling

Om de jaren te tellen werd aanvankelijk gebruik gemaakt van eponiemen: lijsten waarin stond opgetekend wanneer de archontes, Atheense magistraten, hun ambt uitoefenden.

Later werden jaartallen aangegeven per olympiade, perioden van vier jaar. Daarmee werd de Attische telling als één van de weinige jaartellingssystemen uit de klassieke oudheid onafhankelijk van de regeerperiodes van bepaalde heersers. Nadat de Romeinse keizer Justinianus I de Olympische Spelen (en andere heidense instellingen) in 529 verbood, viel de olympiadentelling na de 327e olympiade in onbruik.

De eerste olympiade was in 776 v.Chr. Het jaar 2024 zou volgens deze telling jaar 4 van de 700e olympiade zijn.

Olympiade

Ontbrekende gegevens

Het is niet precies geweten hoe de Atheners hun maandkalender van 354-355 dagen in de pas hielden met de seizoenen in het zonnejaar 365,2422... dagen. Sommigen stellen dat de invoeging van een schrikkelmaand later systematisch gebeurde in de jaren 3, 5, 8, 11, 13, 16 en 19 van de cyclus van Meton, maar hiervoor bestaat geen vast bewijsmateriaal, aangezien geen enkele auteur uit de Oudheid dit specifiek heeft beschreven. Voor zover bekend is, was Philochoros de enige die een boek schreef over de Atheense kalender, maar zijn werk is verloren gegaan. Aristoteles vond dat de Griekse kalenders slecht gemaakt waren. In de Griekse literatuur staan nog meer dergelijke opmerkingen: Aristophanes spotte in het theaterstuk De Wolken dat de nieuwe hieromnemon, de priesterlijke functionaris die moest toezien op de kalender en de feestdagen, maar moest zorgen dat de kalenderdagen beter samenvielen met de zichtbare maancyclus dan dat bij zijn voorganger het geval was geweest. Uit de tweede eeuw v.Chr. zijn situaties bekend dat de feestdagenkalender zo sterk afweek van de werkelijke maancyclus, dat men soms een dubbele datum noteerde: de datum ’volgens de godheid’, waarmee blijkbaar de maan bedoeld werd, en de datum ’volgens de archon’, dus de door de Atheense overheid vastgelegde feestenkalender.

Bronnen, noten en/of referenties

Bronnen en verwijzingen (en) Webster’s 1913 Dictionary voor de basisstructuur van de kalender (en) Michael Lahanas, Ancient Greece: Time Measurements

Kalendersystemen

In gebruik: Armeens • Assyrisch • Bahá'í • Berbers • Chinees • Ethiopisch • Georgisch • Gregoriaans • Hindoe • IJslands • Indiaas • Iraans • Islamitisch • Joods • Juliaans • Koptisch • Liturgisch • Maçonniek • Samaritaans • Thai • Tibetaans Oude kalenders: Attisch • Azteeks • Egyptisch • Georgisch • IJslands • Maya • Macedonisch • Quakers • (Frans) Republikeins • Romeins • Runen • Tabotkalender (rasta) Voorgestelde kalenders of kalenderhervormingen: Darische kalender • Maréchal-kalender • New Earth Calendar • Positivistenkalender • Sovjetisch Kalenderberekening: epacta • cyclus van Meton • gulden getal • indictie • martelaarsboekletter • zondagsletter • zonnecirkel Jaartelling: Ab Urbe Condita • Anno Diocletiani • Anno Mundi (Byzantijns) • Boeddhistisch • Christelijke jaartelling • Olympiade • Seleucidische jaartelling Verwante thema’s: Dionysische Paasperiode • juliaanse dag • oude Nederlandse maandnamen • schrikkeljaar