Romeinse kalender

De oude Romeinse of Latijnse kalender bestond uit meerdere plaatselijke maankalenders, die onder het Romeinse rijk steeds weer gewijzigd werden en aangepast werden aan het principe van een lunisolaire kalender.

De oorsprong van de talrijke kalenderhervormingen is niet helemaal duidelijk, maar de vorm, stijl en lengte van de schrikkelmaanden tonen duidelijk Etruskisch-Latijnse kenmerken, waarbij de Etruskische invloed in de vroege tijd domineert.^[1]

De week van zeven dagen was in de Romeinse tijd niet bekend, maar werd, samen met de samen van de weekdagen pas omstreeks 400 na Christus in Europa ingevoerd.

Maanden

Het oude Romeinse jaar begon niet met de maand januari, maar met de aan Mars gewijdde maand maart. Dit hoort men nog steeds aan de namen van de maanden „september” (zevende maand), „oktober” (achtste maand), „november” (negende maand) en „december” (tiende maand) voortbestaat. Juli en augustus heetten vroeger Quintilis (vijfde maand) en Sextilis (zesde maand), maar werden later naar Julius Caesar en Augustus genoemd.

De Romeinse kalender bevatte voor de kalenderhervorming onder Julius Caesar de volgende maanden:

Dagen van de maand

In de Romeinse tijd werd een datum aangegeven door het aantal dagen te noemen dat nog restte voor de Calendae, de Nonae of de Idus.

de Calendae was de eerste dag van de maand
de Nonae was de vijfde dag van de maand of de zevende in de maanden maart, mei, juli en oktober)
de Idus was de 13e dag van de maand of de 15e in de maanden maart, mei, juli en oktober

Vanaf deze punten telde men de dagen terug. Ook de begin- en einddagen van de maand werden meegeteld. Zo werd bijvoorbeeld 13 oktober „ante diem III Id. Oct.” en 30 oktober „a.d. III Cal. Nov.” Maar de dag net voor een Calendae, een Nonae of een Idus werd niet a.d. II genoemd: hiervoor gebruikte men het woord „pridie” (voordag). 31 oktober werd bijvoorbeeld „pridie Cal. Nov.” (i.e. de dag voor de Calendae van november).

Tot de Juliaanse kalenderhervorming in 46/45 v. Chr. was de Romeinse kalender als volgt opgebouwd:

Dag	Romeinse maand van			voorbeeld Maius
	29 dagen	28 dagen	31 dagen	voorbeeld Maius
	Jan., Apr., Jun., Sext., Sept., Nov., Dec.	Feb.	Mar., Mai., Quint., Oct.	korte vorm	Latijnse lange vorm (ablativus temporalis)
1	kalendae			Kal. Mai.	Kalendis Maiis
2	IV		VI	a. d. VI Non. Mai.	ante diem VI (sextum) Nonas Maias
3	III		V	a. d. V Non. Mai.	ante diem V (quintum) Nonas Maias
4	pridie		IV	a. d. IV Non. Mai.	ante diem IV (quartum) Nonas Maias
5	nonae		III	a. d. III Non. Mai.	ante diem III (tertium) Nonas Maias
6	VIII		pridie	prid. Non. Mai.	pridie Nonas Maias
7	VII		nonae	Non. Mai.	Nonis Maiis
8	VI		VIII	a. d. VIII Id. Mai.	ante diem VIII (octavum) Idus Maias
9	V		VII	a. d. VII Id. Mai.	ante diem VII (septimum) Idus Maias
10	IV		VI	a. d. VI Id. Mai.	ante diem VI (sextum) Idus Maias
11	III		V	a. d. V Id. Mai.	ante diem V (quintum) Idus Maias
12	pridie		IV	a. d. IV Id. Mai.	ante diem IV (quartum) Idus Maias
13	idus		III	a. d. III Id. Mai.	ante diem III (tertium) Idus Maias
14	XVII	X	pridie	prid. Id. Mai.	pridie Idus Maias
15	XVI	IX	idus	Id. Mai.	Idibus Maiis
16	XV	VIII	XVII	a. d. XVII Kal. Iun.	ante diem XVII (septimum decimum) Kalendas Iunias
17	XIV	VII	XVI	a. d. XVI Kal. Iun.	ante diem XVI (sextum decimum) Kalendas Iunias
18	XIII	VI	XV	a. d. XV Kal. Iun.	ante diem XV (quintum decimum) Kalendas Iunias
19	XII	V	XIV	a. d. XIV Kal. Iun.	ante diem XIV (quartum decimum) Kalendas Iunias
20	XI	IV	XIII	a. d. XIII Kal. Iun.	ante diem XIII (tertium decimum) Kalendas Iunias
21	X	III	XII	a. d. XII Kal. Iun.	ante diem XII (duodecimum) Kalendas Iunias
22	IX	pridie	XI	a. d. XI Kal. Iun.	ante diem XI (undecimum) Kalendas Iunias
23	VIII	terminalia	X	a. d. X Kal. Iun.	ante diem X (decimum) Kalendas Iunias
24	VII	VI	IX	a. d. IX Kal. Iun.	ante diem IX (nonum) Kalendas Iunias
25	VI	V	VIII	a. d. VIII Kal. Iun.	ante diem VIII (octavum) Kalendas Iunias
26	V	IV	VII	a. d. VII Kal. Iun.	ante diem VII (septimum) Kalendas Iunias
27	IV	III	VI	a. d. VI Kal. Iun.	ante diem VI (sixtmum) Kalendas Iunias
28	III	pridie	V	a. d. V Kal. Iun.	ante diem V (quintum) Kalendas Iunias
29	pridie		IV	a. d. IV Kal. Iun.	ante diem IV (quartum) Kalendas Iunias
30			III	a. d. III Kal. Iun.	ante diem III (tertium) Kalendas Iunias
31			pridie	prid. Kal. Iun.	pridie Kalendas Iunias

Jaartelling

In tijd van de vroege Romeinse republiek werden de jaren niet geteld, maar naar de regerende consul genoemd. Sind de vierde eeuw voor Christus werd een jaartelling gebruikelijk vanaf de inwijding van de Jupitertempel in het jaar 507 v. Chr. Pas later begon men te rekenen „vanaf de stichting van de stad Rome” ((la) ab urbe condita, a. u. c.), waarvoor men men 753 v. Chr. als jaar nam. In het Romeinse keizerrijk werden de jaren bijkomend per Anno Diocletiani (A. D.) geteld, dus sinds de regeringsovername door keizer Diocletianus. Deze afkorting mag niet worden verward met de identieke afkorting, die sinds 525 n. Chr. gebruikelijk werd voor Anno Domini (A. D.) („jaar onzes Heren”). Verder stond a. d. in de Romeinse kalender voor ante diem, „dagen voor”.

Fasti en nefasti

De Romeinse kalender bevatte een opsomming van fasti en nefasti, geluksdagen en ongeluksdagen. Ondernemingen werden bij voorkeur op een geluksdag begonnen en het gold als een stommiteit of zelfs een affront om een belangrijke onderneming op een nefastus te beginnen. Zo roept Aulus Vitellius bijvoorbeeld de toorn van Publius Cornelius Tacitus over zich af door zichzelf op de dag van de nederlaag tegen de Galliërs in Allia tot Pontifex Maximus uit te roepen.

Juliaanse kalenderhervorming

In de tijd van Gaius Julius Caesar was de discrepantie tussen de maankalender en de seizoenen zo groot geworden dat Caesar de kalender hervormde en deze op de lengte van een zonnejaar liet baseren. Op een enkele correcties na, die door Paus Gregorius XIII als de Gregoriaanse kalender werden ingevoerd, is de basis van de Juliaanse kalender tot op heden in gebruik.