Atheïsme

Het woord atheïsme komt van het Grieks: het voorvoegsel ’α’ (a) betekent ’niet’ en het woord ’θεος’ (theos) betekent ’god’ of ’godheid’. Atheïsme wordt gedefinieerd als:

1. de afwezigheid van geloof in één of meerdere goden, of
2. de aanname dat er geen god(en) bestaan of kunnen bestaan.

In het eerste geval is atheïsme het tegenovergestelde van theïsme.

Het verschil tussen de definities kan tot verwarring leiden, in het bijzonder als ze door elkaar gebruikt worden. In de filosofie wordt traditioneel meestal de tweede definitie gehanteerd, in het dagelijks spraakgebruik wordt vaak de eerste definitie gehanteerd.

Geschiedenis

De term atheïsme stamt uit het 16e eeuwse Frankrijk, maar ideeën die men tegenwoordig zou zien als atheïstisch zijn beschreven in de klassieke oudheid, en ook in de Vedische periode.

Het is onbekend of in de prehistorie al een vorm van atheïsme, of afwezigheid van godsgeloof bestond. Er wordt wel gesteld dat geloof in goden zich in de geschiedenis pas na het ontstaan van de natuurreligies en het animisme (geestenverering) zou hebben ontwikkeld. Daarbij zou het polytheïsme (meergodendom) eerder dan het monotheïsme zijn ontstaan. Vroege sporen van het atheïsme vinden we terug in het atomisme van Griekse filosoof Democritus.

Het begrip atheïsme werd oorspronkelijk als negatieve benaming gebruikt voor mensen die een niet-officiële godsdienst beleden. Zo werden de christenen in de eerste eeuw door de Romeinen atheïsten (ongelovigen) genoemd.

Het moderne atheïsme is een denken dat ontstond toen in Europa na de middeleeuwen het denken omtrent natuur, mens en maatschappij zich grotendeels los had gemaakt van het religieus denken van het christendom. In het atheïstische denken wordt er van uitgegaan dat de resultaten van de natuurwetenschappen voldoende hebben aangetoond dat er geen kracht buiten de levende en niet-levende natuur (’transcendente kracht’) hoeft te bestaan om het ontstaan en bestaan ervan te verklaren.

Veel atheïsten zijn sceptisch ten aanzien van alle bovennatuurlijke wezens en verklaringen, en wijzen op het gebrek aan empirisch bewijs voor het bestaan van goden. Andere redenen waarom atheïsten het bestaan van een god of goden afwijzen kunnen filosofisch, sociaal of historisch van aard zijn. Veel atheïsten zijn aanhangers van seculiere ideologieën zoals het humanisme en naturalisme, maar dit is niet noodzakelijk. Er zijn ook religies die geen geloof in goden vereisen.

Atheïsme en verwante stromingen

Een impliciete atheïst heeft geen weldoordachte mening over het geloof in god(en); van dergelijke personen kan worden gezegd dat ze impliciet geen geloof hebben in goden. Een expliciete atheïst heeft wel een doordachte mening betreffende het geloof in geloof in goden. Expliciete atheïsten kunnen dan het geloof in goden bewust negeren/vermijden (zwak atheïsme) of er bewust voor uitkomen dat goden niet bestaan (sterk atheïsme).

Het onderscheid tussen impliciet en expliciet atheïsme werd geïntroduceerd door George H. Smith in zijn boek Atheism: The Case Against God.

Men onderscheidt naast het atheïsme, ook het agnosticisme en het filosofisch materialisme. Een atheïst ontkent het bestaan van goden, maar gaat er niet noodzakelijk van uit dat er ’niets’ is tussen hemel en aarde. Een agnost stelt dat het niet mogelijk is om het bestaan van hogere machten aan te tonen. Het filosofisch materialisme stelt dat alles tot strikt materiële processen te herleiden is, ook onze denkprocessen. Heel wat (filosofisch) materialisten gaan uit van het atheïsme, maar niet alle. Ook zijn niet alle atheïsten materialisten: mensen die het bestaan van goden verwerpen, maar in telepathie geloven, zijn weliswaar atheïsten, maar geen materialisten.

De Vrijdenkerij laat zich leiden door zakelijke evidenties en niet door autoriteitsgeloof of traditie. Vrijdenkerij is een levenshouding en is niet per definitie atheïstisch. In de praktijk zijn vele vrijdenkers echter wel atheïst of op zijn minst agnost.

Het hedendaags humanisme is een niet-godsdienstige filosofische stroming die het bestaan van hogere machten in het midden laat en zich bij het oplossen van morele vraagstukken richt op de mens. Overigens zijn de meeste humanisten, althans in Nederland, wel atheïst.

Atheïsme staat niet noodzakelijk haaks op religiositeit: zie bijv. Leo Apostel, Klaas Hendrikse en Rik Pinxten, met betrekking tot atheïstische religiositeit en religieus humanisme. Er zijn ook religies die zich niet bezig houden met god(en), zoals het Taoïsme. Of god(en) bestaan wordt in het Taoïsme niet uitgesloten maar ze houden zich er niet mee bezig (zie religie). De vraag is daarom gerechtvaardigd of dit werkelijke ’religies’ zijn en niet beter als levensbeschouwingen gekarakteriseerd zouden moeten worden.

Een term die ingang vond aan het eind van de twintigste eeuw is het ’ietsisme’. Ietsisten nemen aan dat er ’iets of meer is’ tussen hemel en aarde, kiezen echter niet voor een specifieke God of god van een gevestigde religie, maar gaan uit van allerlei religieuze tradities.<ref name=Trouw>http://www.trouw.nl/tr/nl/4324/Nieuws/article/detail/1179756/2009/06/19/rsquo-Ik-sticht-een-kerk-voor-alle-religies-rsquo.dhtml ’Ik sticht een kerk voor alle religies’], Trouw, 19 juni 2009.

Bepaalde politieke stromingen zoals het socialisme, anarchisme en het communisme hebben zich verbonden met het atheïsme. In de uit het socialisme voortkomende sociaaldemocratische stroming is dat echter al sinds de Tweede Wereldoorlog niet meer het geval. In 1967 riep het communistische regime van Albanië onder leiding van dictator Enver Hoxha, het land uit tot ’atheïstische staat’. Atheïsme zelf is niet politiek van aard.

Bekende atheïsten

Zie Lijst van prominente atheïsten voor het hoofdartikel over dit onderwerp.

De Engelse bioloog Richard Dawkins kan momenteel wel ’s werelds beroemdste atheïst worden genoemd; in 2006 publiceerde hij het boek ’'The God Delusion (vertaald als God als misvatting), waarin hij het geloof aanvalt en het atheïsme verdedigt. Tevens is hij medeoprichter van één van de eerste vormen van georganiseerd atheïsme, de Brights. Een prominente Nederlandse atheïst is professor Herman Philipse. Hij publiceerde onder meer het Atheïstisch manifest. Een prominente Belgische atheïst is professor Etienne Vermeersch, een ex-jezuïet die het christelijk geloof op zijn 25e de rug toekeerde. Hij publiceerde onder meer het Vertoog over de god van het christendom. Andere prominente atheïsten in het publieke debat zijn de filosofen Daniel Dennett en Sam Harris, beiden voornamelijk in de Verenigde Staten actief.

Religieuze reactie op atheïsme

Atheïsme wordt door de meeste (theïstische) religies (vaak scherp) veroordeeld, met name door de grote monotheïstische godsdiensten (christendom, islam en jodendom). In de Bijbel en Koran wordt ongeloof (waaronder atheïsme) sterk veroordeeld. In het Nieuwtestamentische bijbelboek Openbaring van Johannes 21 staat het in de rij met zonden die de persoon in kwestie uiteindelijk voor eeuwig in de ’poel die brandt van vuur en zwavel’ van de hel doet belanden. Ongeloof wordt namelijk opgevat als rebellie tegen het oppergezag van God en het niet erkennen van het scheppings- en onderhoudingswerk van God. Elders - in de Psalmen 14 en 53 van het Oude Testament / de Tenach - wordt diegene die geen geloof hecht aan God een dwaas genoemd.

Zie ook

• Geloof (doorverwijzing).
• Ongeloof (doorverwijzing).
• Agnosticisme
• Antitheïsme
• Atheologie
• Brights

  

  Een embleem, betreffend ateïsme.

• Existentialisme
• Humanisme
• Ietsisme
• Materialisme
• Naturalisme
• Nihilisme
• Vrijdenkerij

Bronvermelding

Bronnen, noten en/of referenties:

• Oene Dorenbos (1931), Het atheïsme in Nederland in de negentiende eeuw. Rotterdam.
• Richard Dawkins (2006), God als misvatting. Nieuw Amsterdam.
• The Cambridge Companion to Atheism, Michael Martin, Cambridge University Press, 2007, ISBN 0-521-84270-0
• Basics About Atheism & Agnosticism: What They Are and Are Not

WikiWoordenboek

Zoek atheïsme op in het WikiWoordenboek.

  Zie ook de categorie met mediabestanden in verband met Atheism op Wikimedia Commons.