Leiden

Leiden

Gemeente in Nederland
Wapen van de gemeente Leiden (Details) (Details)
Locatie van de gemeente Leiden
Situering
Provincie	Zuid-Holland
Coördinaten	52°009′N 4°029′E
Algemeen
Oppervlakte	23,16 km²
- land	21,95 km²
- water	1,21 km²
Inwoners (1 april 2011)	117.914? (5372 inw/km²)
Hoofdplaats	Leiden
Naam inwoners	Leidenaren
Belangrijke verkeersaders	A4 A44 N11 N206 N445 N447 NS Oude Lijn NS Schiphollijn NS Utrecht - Leiden
Station(s)	Leiden Centraal, -Lammenschans, De Vink
Politiek
Burgemeester (lijst)	drs. H.J.J. (Henri) Lenferink (PvdA)
Economie
Gemiddeld inkomen (2006)	€ 13.700 per inw.
Gem. WOZ-waarde (2008)	€ 234.000
WW-uitkeringen (2007)	13 per 1000 inw.
Autobezit (2007)	370 per 1000 inw.
Overig
Postcode(s)	2300-2334
Netnummer(s)	071
CBS-code	0546
CBS-wijkindeling	zie [[Wijken en buurten in {{{naam}}} (2008)|wijken en buurten]]
Website	www.leiden.nl
Portaal    Nederland Leiden

Leiden is een stad en gemeente in de Nederlandse provincie Zuid-Holland.

Met 117.914 inwoners (1 april 2011) is Leiden, naar inwoneraantal gemeten, na Rotterdam en Den Haag de derde gemeente van Zuid-Holland. Het aan elkaar vast gebouwde stedelijk gebied van Leiden (waar Oegstgeest, Voorschoten, Leiderdorp en Zoeterwoude bij gerekend worden) telt 206.647 inwoners. De door het CBS gedefinieerde stedelijke agglomeratie omvat bovendien Katwijk waarmee de Leidse agglomeratie 270.879 inwoners telt. Het stadsgewest Leiden omvat (CBS) ook Teylingen, Noordwijk en Noordwijkerhout waarmee het gehele stedelijk gebied van Leiden in totaal 348.868 inwoners heeft. Met 5646 inwoners per vierkante kilometer is de stad Leiden sinds 2014, na Den Haag, de dichtstbevolkte gemeente van Nederland.

De Sleutelstad, zoals de bijnaam van de stad, verwijzend naar het stadswapen, luidt, heeft de oudste universiteit van Nederland. Daarnaast is de stad bekend om de rijke geschiedenis en de oude binnenstad, met grachten, monumentale bouwwerken en hofjes.

De gemeente Leiden valt onder de Rechtbank Den Haag en de Regionale Eenheid Den Haag van de politie.

Naamgeving

De naam Leithon komt voor het eerst voor in de goederenlijst van de Utrechtse Sint Maartenskerk die is opgesteld tussen 777 en 866. De oude spelling was Leyden. Een populaire maar onjuiste verklaring voor de naam Leiden is dat deze is afgeleid van de Romeinse nederzetting Lugdunum Batavorum. In werkelijkheid lag die nederzetting niet ter hoogte van Leiden, maar bij Katwijk. Deze verklaring gaat terug tot 1500, toen in de Renaissance een hernieuwde interesse ontstond voor de Romeinse Tijd.

Later onderzoeking op taalkundig gebied bracht het inzicht dat de naam is afgeleid van een Oudnederlands sterk naamwoord leitha dat als gevolg van afslijting van inflexie lede werd in het Middelnederlands. Tegenwoordig zijn we gewend een scherp onderscheid te maken tussen natuurlijke en gegraven waterlopen — die laatste plegen we kanalen te noemen. In werkelijkheid is het verschil gradueel. Al in de middeleeuwen is er veel gesleuteld en geknutseld aan de loop van rivieren, door bijvoorbeeld bochten af te snijden om de afwatering of de scheepvaart te vergemakkelijken. Een samenvattende benaming voor zulke deels of geheel gegraven dan wel vergraven waterlopen is het woord lede, dat oorspronkelijk dezelfde stam heeft als het meervoud onvoltooide tijd van 'lijden', in de betekenis van 'gaan', als in (water)gang. Dit 'lede' vinden we in veel plaatsnamen terug: Leerdam (‘dam in de lede’), Haarlemmerliede ('lede richting Haarlem'), Schipluiden ('met schepen bevaren lede') en bijvoorbeeld Westerlee ('westelijk gelegen lede').

Verbogen in datief pluralis verkrijgt men van leitha dan leithon, en wordt de betekenis dus aan de (datief) + wateren (meervoud). Deze betekenis past in de situatie van het oude Leiden dat niet aan een enkele rivier of watering lag, maar aan de linkeroever van de Rijn, tegenover de plaats waar de Mare uitmondt in de Rijn, die van oost naar west vloeit, terwijl de Mare de waterweg naar het Noorden vormt.

Wapen en vlag

Het Leidse stadswapen bestaat uit een wit of zilveren schild met twee gekruiste rode sleutels. Het wapen verwijst naar Sint Pieter, de schutspatroon van de stad en naamgever van de voornaamste kerk, de Pieterskerk. Petrus zou van Jezus de sleutels van de hemel hebben ontvangen en is daarmee in de opvatting van de Rooms-Katholieke Kerk de grondlegger van het pausdom, dat wil zeggen dat hij, na de hemelvaart van Jezus, diens plaatsbekleder (niet: plaatsvervanger) was op aarde, evenals de daarop volgende pausen. Vandaar dat vergelijkbare sleutels als die van Leiden voorkomen in het wapenschild van het Vaticaan.

Het officiële wapen van Leiden werd op 25 januari 1950 bij Koninklijk Besluit vastgelegd. Het toont een strijdbare, rode leeuw op een vestingmuur met de Latijnse wapenspreuk "Haec libertatis ergo" (Dit omwille van de vrijheid), dat verwijst naar de tijd van het Nederlandse verzet tegen de Spanjaarden in de zestiende eeuw. De linkerklauw van de leeuw rust op een zilveren schild met twee gekruiste, rode sleutels. In zijn rechterklauw bevindt zich een opgeheven, zilveren zwaard met gouden gevest.

De vlag van Leiden, met de verhouding 3:2, bestaat uit drie gelijke horizontale banen in de kleuren rood-wit-rood. Aan de kant van de vlaggenstok bevindt zich een witte cirkel met daarin de twee gekruiste rode sleutels uit het wapen. De vlag is in 1949 vastgesteld door de gemeenteraad.

Geschiedenis

Zie Geschiedenis van Leiden voor het hoofdartikel over dit onderwerp.

De stad ontstond als dijkdorp aan de zuidzijde tegenover een kunstmatige heuvel aan de samenvloeiing van de Oude en de Nieuwe Rijn. In de oudste vermelding daarvan, omstreeks 860, werd het toenmalige dorp Leithon genoemd. In de op deze heuvel gelegen burcht zetelde aanvankelijk een leenman van de bisschop van Utrecht, maar de burcht kwam omstreeks 1100 in handen van de graaf van Holland. De gunstig gelegen nederzetting kreeg in 1266 bevestiging van de reeds eerder verleende stadsrechten en ontwikkelde zich met haar bloeiende lakennijverheid tot een van de grootste steden van het gewest Holland. In 1389, toen de bevolking tot ongeveer 4.000 was gegroeid, moest de stad worden uitgebreid met het stadsdeel tussen Rapenburg (tevoren de zuidrand van de stad) en de Witte Singel.

In 1420 werd Leiden, in het kader van de Hoekse en Kabeljauwse twisten veroverd door hertog Jan VI van Beieren. Op 1 maart 1512 stortte de ruim 100 meter hoge toren van de Pieterskerk bij een storm in. De toren, een van de hoogste van Nederland, werd nimmer herbouwd.

In 1572 koos de stad de zijde van de anti-Spaanse opstand. De Spaanse landvoogd Requesens belegerde in 1574 de stad. Nadat dit beleg was afgeslagen - Leidens ontzet van 3 oktober 1574 - kreeg de stad in 1575 met de Universiteit Leiden de eerste universiteit van Nederland. De in vele bronnen gegeven verklaring dat stadhouder Willem van Oranje hiermee zijn erkentelijkheid aan de Leidenaren betuigde is enigszins twijfelachtig. Willem had namelijk een politiek/bestuurlijke reden voor de oprichting van een universiteit: de behoefte aan goed opgeleide getrouwen. De universiteit voert als motto Praesidium Libertatis, dat 'bolwerk van de vrijheid' betekent.

In de 17e eeuw kwam de stad tot grote bloei, dankzij de impuls die vluchtelingen uit de Zuidelijke Nederlanden gaven aan de textielnijverheid. De stad, die voor het beleg van 1574 ongeveer 15.000 inwoners had geteld, waarvan tijdens het beleg ongeveer een derde deel het leven had verloren, was in 1622 tot 45.000 inwoners gegroeid en omstreeks 1670 werd zelfs een aantal van tegen de 70.000 bereikt. In de Gouden Eeuw was Leiden, na Amsterdam, de op één na grootste stad van Nederland. De bevolkingsgroei maakte een aanleg van nieuwe grachten en singels noodzakelijk. Het huidige centrum van Leiden, herkenbaar aan het singelpatroon, werd in 1659 voltooid.

In de 18e eeuw raakte de textielnijverheid in verval, door protectionistische maatregelen in Frankrijk en de lonen, die vanwege de kosten van levensonderhoud in het gewest Holland relatief hoog moesten zijn. Het gevolg was een gestadige daling van het inwonertal van Leiden, dat eind 18e eeuw tot 30.000 was gedaald en omstreeks 1815 een dieptepunt van 27.000 zou bereiken.

Op 12 januari 1807 vond de Leidse buskruitramp plaats, waarbij ongeveer 150 burgers om het leven kwamen. Koning Lodewijk Napoleon bezocht persoonlijk de stad om de hulp aan de slachtoffers te coördineren. Op de plaats van de door de ontploffing veroorzaakte "ruïne" werden later het Van der Werfpark en het Kamerlingh Onnes Laboratorium aangelegd. In 1842 werd de voor Leiden zeer belangrijke spoorlijn naar Haarlem in gebruik genomen. In 1866 werd de stad getroffen door de laatste grote epidemie (cholera) die in 1868 leidde tot de start van de bouw van het nieuw Academisch Ziekenhuis. In 1883 werd niet alleen Leiden, maar ook de rest van Nederland, opgeschrikt door het nieuws van de arrestatie van de Maria Swanenburg, bijgenaamd Goeie Mie, een gifmengster die in enkele jaren tijd minstens 27 slachtoffers had gemaakt. Mede dankzij de spoorlijn was in de 19e eeuw enige verbetering opgetreden in de desolate sociaal-economische situatie, maar het aantal inwoners was omstreeks 1900 nog steeds niet ver boven de 50.000 opgeklommen. Pas in 1896 begon Leiden zich uit te breiden buiten de 17e-eeuwse singels.

Tijdens de Tweede Wereldoorlog werd Leiden zwaar getroffen door geallieerde bombardementen. De omgeving van het station en de Marewijk (tegenwoordig de omgeving van het Schuttersveld en de Schipholweg) werden vrijwel geheel met de grond gelijk gemaakt. Het historische centrum is gespaard gebleven.

Het huidige Leiden profileert zich vooral als een centrum van wetenschappelijke kennis en nieuwe technologie. Daarnaast speelt ook het toerisme een steeds belangrijkere rol in deze historische vestingstad.

Leiden heeft een eigen canon. De Leidse Canon vertelt de geschiedenis van Leiden aan de hand van 35 belangrijke historische onderwerpen.

Geografie

Zie ook de categorie Geografie van Leiden

Leiden ligt in het noorden van de provincie Zuid-Holland, ongeveer 45 km zuidwestelijk van Amsterdam en ongeveer 18 km noordoostelijk van Den Haag.

Door Leiden stroomt de Oude Rijn. Aan de rand van de stad splitst de Nieuwe Rijn zich af, om in de binnenstad weer samen te komen met de Oude Rijn. Ook het Rijn-Schiekanaal en de Zijl takken vanuit Leiden af richting zuiden respectievelijk noorden. Met de klok mee vanuit het noorden, grenst Leiden achtereenvolgens aan de gemeenten Teylingen, Leiderdorp, Zoeterwoude, Leidschendam-Voorburg, Voorschoten, Wassenaar, Katwijk en Oegstgeest. Via Teylingen grenst Leiden aan de Bollenstreek.

Aangrenzende gemeenten
Oegstgeest	Teylingen
Katwijk		Leiderdorp
Wassenaar	Voorschoten en Leidschendam-Voorburg	Zoeterwoude

Tot 1896 vormde de Singel de stadsgrens. Bij vier annexaties (1896, 1920, 1966 en 1981) nam Leiden grond over van de omliggende gemeenten Oegstgeest, Leiderdorp, Zoeterwoude, Voorschoten/Wassenaar en Warmond. In 1981 was de stad 12 maal zo groot als 85 jaar eerder.

Stadsdelen, districten en buurten

Zie Wijken en buurten in Leiden voor het hoofdartikel over dit onderwerp.

De gemeente Leiden is verdeeld in 4 stadsdelen, 10 districten (= wijken) en 54 buurten.

Districtnr.	District	Inwoners
0	Binnenstad zuid	8.177
1	Binnenstad noord	14.994
2	Stationsdistrict	1.925
3	Leiden-Noord	13.327
4	Roodenburgerdistrict	20.226
5	Bos- en gasthuisdistrict	19.598
6	Morsdistrict	11.126
7	Boerhaavedistrict	4.545
8	Merenwijkdistrict	14.343
9	Stevenshofdistrict	11.546

Water en groen

Vooral in de binnenstad vormt het water een belangrijk onderdeel van het straatbeeld. Naast de Oude en de Nieuwe Rijn die de hartlijn vormen, heeft de stad diverse grachten en singels. De bekendste gracht is het Rapenburg. Buiten het centrum verbinden naast de Rijn, riviertjes, kanalen en voormalige trekvaarten als de Zijl, de Haarlemmertrekvaart en de Trekvliet de stad met grote water- en recreatiegebieden net buiten de stad zoals Vlietland, de Kagerplassen en het Valkenburgse Meer.

De singels vormen ook een belangrijke groenvoorziening voor de stad, waar diverse parken als het Plantsoen, Ankerpark, Huigpark en de Hortus Botanicus op de plaats van de voormalige stadswallen zijn aangelegd. Buiten de binnenstad heeft de stad met de Leidse Hout een groot stadspark en kleinere wijk- en buurtparkjes zoals het Bos van Bosman en het Park Merenwijk met kinderboerderij.

Aan de zuidoostkant van de stad ligt polderpark Cronesteyn, op het terrein van voormalig Kasteel Cronesteyn. Dit park bestaat uit verschillende cultuurlandschappen en het heeft een reigersbos. Verder zijn er een bezoekerscentrum en een minicamping. Via dit park staat de stad in verbinding met het Groene Hart.

Politiek en bestuur

Gemeenteraad

De gemeenteraad van Leiden telt 39 zetels. Hieronder volgt de samenstelling van de gemeenteraad sinds 1994:

Gemeenteraadszetels
Partij	1994	1998	2002	2006	2010	2014	2018
D66	7	4	5	2	10	12	9
GroenLinks	5	6	6	4	4	4	8
VVD	8	9	7	6	6	5	6
PvdA	8	9	8	10	6	5	4
CDA	5	4	5	5	4	4	3
Partij voor de Dieren	-	-	-	-	1	1	3
SP	3	5	3	7	4	5	3
Partij Sleutelstad	-	-	-	-	0	0	2
ChristenUnie*	-	1	1	2	1	1	1
Leefbaar Leiden	-	-	3	2	1	2	-
Stadspartij Leiden Ontzet	-	-	-	1	2	0	-
Leiden Weer Gezellig-De Groenen	1	1	1	-	-	-	-
Centrum Democraten	2	-	-	-	-	-	-
Totaal	39	39	39	39	39	39	39

• Deed in 1998 mee als combinatie RPF, GPV en de SGP.

College van B&W

Burgemeester van Leiden is sinds 2003 Henri Lenferink.

College 2018-2022

Het huidige college bestaat uit een coalitie van D66, GroenLinks en PvdA. Deze drie partijen hebben samen een meerderheid van 21 zetels in de gemeenteraad. Het beleidsakkoord "Samen maken we de stad - werkend aan een groen, sociaal en ondernemend Leiden" werd op 17 mei 2018 gepubliceerd door de coalitiepartijen. De samenstelling van het college is als volgt:

Functie en portefeuille	Naam	Partij
Burgemeester	Henri Lenferink	PvdA
Wethouder Onderwijs, Jeugd & Financiën	Paul Dirkse	D66
Wethouder Werk, Economie & Cultuur	Yvonne van Delft	GL
Wethouder Gezondheid & Welzijn	Marleen Damen	PvdA
Wethouder Duurzame verstedelijking	Fleur Spijker	D66
Wethouder Duurzaamheid & Mobiliteit	Martine Leewis	GL

College 2014-2018

Het vorige college bestond uit een coalitie van D66, SP, VVD en PvdA. Op 17 april 2014 werd door deze partijen het beleidsakkoord Samenwerken en Innoveren 2014-2018 gepresenteerd. De samenstelling van het college is als volgt:

Functie	Naam	Partij
Burgemeester	Henri Lenferink	PvdA
Wethouder Bereikbaarheid, Economie, Binnenstad en Cultuur, locoburgemeester	Robert Strijk	D66
Wethouder Bouw en Openbare Ruimte, 4e locoburgemeester	Paul Laudy	VVD
Wethouder Jeugd, Zorg en Welzijn, 3e locoburgemeester	Roos van Gelderen	SP
Wethouder Werk en Inkomen, Wijken en Financiën, 5e locoburgemeester	Marleen Damen	PvdA
Wethouder Onderwijs, Sport en Duurzaamheid, 2e locoburgemeester	Frank de Wit	D66

De gemeentesecretaris is sinds 1 oktober 2018 Pim van Vliet. Behalve secretaris van het college van burgemeester en wethouders is zij algemeen directeur en daarmee eindverantwoordelijke voor de ambtelijke organisatie van de gemeente Leiden.

Eerdere colleges tot 2014

De wethouders in het college waren sinds de gemeenteraadsverkiezingen 2006 tot 10 oktober 2007 afkomstig uit vier partijen: PvdA, SP, GroenLinks en ChristenUnie. De twee SP-wethouders stapten op toen besloten werd de RijnGouwelijn-Oost (RGL), ondanks andersluidende referendum-uitslag, alsnog door het stadscentrum aan te laten leggen. Op 16 oktober 2007 bleek dat de overgebleven wethouders niet gesteund werden door de gemeenteraad. Onderhandelingen leidden tot een nieuw college per 20 december 2007 gevormd uit en gesteund door PvdA, VVD, CDA en GroenLinks. Op 12 januari 2010 trok GroenLinks zich terug uit het college vanwege het fractiestandpunt over de aanleg van een tijdelijke parkeergarage. De overgebleven partijen gingen samen verder tot de Nederlandse gemeenteraadsverkiezingen op 3 maart 2010.

Na de gemeenteraadsverkiezingen 2010 werd op 16 april 2010 bekendgemaakt dat de nieuwe wethouders zouden worden geleverd door D66, VVD, CDA en SP. Het college telde toen naast de burgemeester vijf wethouders:

Functie	Naam	Partij
Burgemeester	Henri Lenferink	PvdA
Wethouder Financiën, Bereikbaarheid en Economie	Robert Strijk	D66
Wethouder Ruimtelijke Ordening, Volkshuisvesting, Binnenstad en Publiekszaken	Pieter van Woensel	VVD
Wethouder Jeugd, Welzijn en Zorg en Personeelszaken	Roos van Gelderen	SP
Wethouder Cultuur, Werk en Inkomen en Participatiegelden	Jan-Jaap de Haan	CDA
Wethouder Onderwijs, Sport en Omgevingskwaliteit	Frank de Wit	D66

Partnersteden

Leiden heeft een internationale stedenband met de volgende partnersteden:

• Oxford (Verenigd Koninkrijk), sinds 1946
• Krefeld (Duitsland), sinds 1974
• Toruń (Polen), sinds 1988
• Juigalpa (Nicaragua), sinds 1988
• Buffalo City (Zuid-Afrika), sinds 1996
• Nagasaki (Japan), sinds 2012

In januari 2016 is het stadsbestuur begonnen met een onderzoek naar een mogelijke stedenband met Yogyakarta (Indonesië), omdat dit ook een stad is met een universiteit en veel musea.

Religie en levensbeschouwing

Blijkens onderzoek rekent circa 40 procent van de inwoners van Leiden zich tot een geloofsovertuiging: 33% tot het christendom, 5% tot de islam en 2% tot iets anders. Van de Leidenaren bezoekt ruim 25 procent weleens een kerk, moskee of andere geloofsruimte. Dit is twee derde van alle mensen met een geloofsovertuiging. Van de Leidenaren die de islam als geloofsovertuiging hebben, ligt het percentage bezoekers en de frequentie van hun bezoeken hoger dan bij Leidenaren die een christelijke geloofsovertuiging hebben. Leidenaren van 55 jaar en ouder geven het vaakst aan gelovig te zijn (48%) en gaan ook het vaakst naar een geloofsruimte.

De gemeente Leiden kent verschillende geloofsgemeenschappen en organisaties met een levensbeschouwelijk karakter.

• Antroposofische vereniging
  • Antroposofische vereniging
• Apostolisch Genootschap
  • Apostolisch Genootschap Leiden
• Bahai
  • Bahá'i Gemeenschap Leiden
• Baptisme
  • Baptisten gemeente Leiden
• Boeddhisme
  • Boeddhistisch Zen Centrum Suiren-Ji
• Christengemeenten
  • Christelijke gemeente Langebrug
• Doopsgezind/remonstrants
  • Doopsgezinde/Remonstrantse gemeente
• Evangelische gemeenten
  • Crossroads Leiden
  • Evangelisch-Lutherse Gemeente Leiden
  • Pinkstergemeente GodCentre Leiden
  • International Church of Leiden
• Gereformeerde kerken
  • Christelijke gereformeerde kerk (christelijk)
  • Gereformeerde Kerk (vrijgemaakt); Herengrachtkerk
• Humanisme
  • Humanistisch Verbond Leiden e.o.
• Islam
  • Islamitische Stichting Nederland, Mimar Sinan Moskee Leiden
  • Islamitische Vereniging; Islamitisch Centrum Imam Malik
  • Stichting Moslims groep Leiden; Moskee Al Hijra
• Jehova's getuigen
  • Jehova's getuigen; Koninkrijkszaal
• Joods
  • Joodse gemeente; synagoge
• Kerk van Jezus Christus van de Heiligen der Laatste Dagen
  • Kerk van Jezus Christus van de Heiligen der Laatste Dagen
• Leger des Heils
  • Leger des Heils
• Nederlands Bijbelgenootschap
  • Nederlands Bijbelgenootschap, afdeling Leiden
• Nieuw-apostolische kerk
  • Nieuw-Apostolische kerk
• Oud-katholiek
  • Parochie van de Heiligen Fredericus en Odulfus
• Protestants
  • Eglise Wallone de Leyde (Franstalig)
  • Evangelisch-Lutherse Gemeente Leiden e.o.
  • Leidse binnenstadgemeente; Hooglandse Kerk
  • Leidse Studenten Ekklesia
  • Bevrijdingswijkgemeente
  • Hervormde Marewijkgemeente; Marekerk
  • protestanste Maranathawijkgemeente
  • De Regenboog/Merenwijk
  • Vereniging van Vrijzinnige protestanten
  • Vredeskerkgemeente
• Rooms-katholiek

Alle Katholieke kerken in Leiden horen bij de HH Petrus en Paulusparochie. Deze is onderverdeeld in parochiekernen

• • Maria Zetel der Wijsheid (Studentenparochie Hooglandse Kerk)
  • Parochiekern Lam Gods (Antoniuskerk (Zuid-West) en Maria Middelareskerk (Stevenshof))
  • Parochiekern Heilige Lodewijkkerk
  • Parochiekern St. Petrus; Sint-Petruskerk
  • Parochiekern O.L.V. Hemelvaart en Sint Joseph
  • Parochiekern O.L.V. Onbevlekt Ontvangen (Hartebrug)
  • RK vicariaat Merenwijk
• Soefisme
  • Nimatullah Soefi Orde
• Theosofie
  • Theosofisch Genootschap (Point Loma, Den Haag), afdeling Leiden
• Vrijmetselarij
  • Loge La Vertu
  • Loge l'Age d'Or
  • Odd Fellow Sleutelloge
• Vrijzinnig
  • De Christengemeenschap, Beweging tot religieuze Vernieuwing

Kunst en cultuur

Zie ook de categorie Cultuur in Leiden en de lijst van rijksmonumenten in Leiden

Bezienswaardigheden

Leiden telt ruim 1250 rijksmonumenten, 1550 gemeentelijke monumenten, 4550 beeldbepalende panden en 2 archeologische monumenten. Het centrum binnen de singels is de op één na grootste historische binnenstad van Nederland en bovendien aangewezen als beschermd stadsgezicht. Sinds 2011 kent Leiden bovendien een tweede beschermd stadsgezicht: de zuidelijke schil.

Het historische centrum wordt gevormd door de Burcht van Leiden, een motteburcht op de samenvloeiing van twee armen van de Rijn. Rond de Burcht ligt een omvangrijke grachtengordel, in totaal zijn er 88 bruggen binnen de singel. De Leidse Loper is een wandeling langs 24 historische bezienswaardigheden in de binnenstad van Leiden.

Twee van de voornaamste civiele bouwwerken bevinden zich aan de Breestraat: het Stadhuis, gesierd door de breedste renaissancegevel van Nederland, en het Gemeenlandshuis van Rijnland, dat lange tijd het hoogheemraadschap van Rijnland huisvestte. Weer andere bouwwerken getuigen van de nijverheids- en handelsgeschiedenis van de stad, zoals de Waag, de Koornbrug en enkele tientallen monumentale wevershuisjes. Eén wevershuis is als museum van binnen te bezichtigen. Ook de universiteit heeft in de voorbije eeuwen een zichtbare stempel op de binnenstad gedrukt. Noemenswaardig zijn het Academiegebouw aan het Rapenburg, met daarachter de Leidse hortus botanicus en het bezoekerscentrum van de Oude Sterrewacht, en het Kamerlingh Onnes Gebouw van de rechtenfaculteit aan het Steenschuur.

De twee grootste kerken zijn de Pieterskerk, het grootste kerkgebouw van Leiden, en de Hooglandse Kerk, de grootste nog in gebruik zijnde kerk van Leiden. Aan de Lange Mare staat de Marekerk (1649). Het ontwerp van deze kerk (1639) is volgens die van een koepelkerk; een achthoekige centraalbouw met banken om de kansel heen. Hoewel deze kerk tegenwoordig de oudste kerk is die in Holland voor de protestantse eredienst is gebouwd gaat die eer eigenlijk naar de koepelkerk van Willemstad (1607), dat toentertijd bij het graafschap Holland hoorde. De kerk is ontworpen door Arent van 's-Gravesande. Voorts zijn er de Heilige Lodewijkkerk, de eerste katholieke kerk in Leiden gebouwd na de reformatie en de Hartebrugkerk, door de Leidenaars ook wel Coeli-kerk genoemd, een katholieke waterstaatskerk in neoclassicistische stijl.

Leiden telt binnen en buiten het centrum negen molens, 35 hofjes en twee stadspoorten: de Morspoort aan de noordwestzijde en de Zijlpoort aan de noordoostzijde van het stadscentrum. De Doelenpoort bevindt zich binnen de grachtengordel en diende als toegangspoort tot de oefenterreinen van de Leidse Schutterij. Er is een aantal oorlogsmonumenten in de stad te vinden.

De ongeveer 6,5 km lange buitenste grachtengordel van Leiden (het singelpatroon) is nog geheel intact. De vroegere wallen en bolwerken dienen nu vooral als groenvoorziening. Er liggen parken, oude begraafplaatsen en de Witte Singel loopt rond de hortus botanicus en de Sterrenwacht. De Zijlsingel wordt gekarakteriseerd door het Meelfabriekcomplex dat, samen met de vroegere "Lichtfabriek" aan de Langegracht, tot de weinige overgebleven grote monumenten van het industrieel verleden van de stad behoort.

Musea

• Rijksmuseum van Oudheden
• Museum Volkenkunde
• Naturalis
• Rijksmuseum Boerhaave (wetenschapsgeschiedenis)
• Stedelijk Museum De Lakenhal (beeldende kunst en geschiedenis)
• Hortus botanicus Leiden, de oudste botanische tuin van Nederland
• SieboldHuis, de eerste wereldwijde Japan collectie
• Textile Research Centre
• Leiden American Pilgrim Museum

Film, muziek, theater en kunst

Met het Trianon aan de Breestraat en Lido aan de Steenstraat heeft Leiden twee bioscopen waar de grotere filmproducties draaien. Er is ook een filmhuis: Het Kijkhuis aan de Vrouwenkerksteeg. Elk jaar wordt eind oktober het Leids Film Festival georganiseerd.

De Stadsgehoorzaal aan de Breestraat is de belangrijkste concertzaal. Sinds 2009 is deze uitgebreid met een nieuwe zaal aan de Aalmarkt.

De grootste theaterlocatie is de Leidse Schouwburg op de Oude Vest uit 1705, de oudste schouwburg van Nederland. Andere locaties voor theater, dans en beeldende kunst zijn het Imperium Theater en het Scheltema Complex.

In Leiden zijn diverse beelden, sculpturen en objecten geplaatst in de openbare ruimte, zoals het Bevrijdingsmonument. In het kader van het project "Dicht op de Muur" heeft stichting TEGEN-BEELD 101 gedichten op evenzoveel Leidse muren afgebeeld. Het gaat om uiteenlopende gedichten in vele talen, waarmee aandacht wordt besteed aan het internationale karakter van de stad. Een belangrijk evenement op het gebied van podiumkunsten is het Leids Cabaret Festival, dat sinds 1978 wordt georganiseerd.

Bekende, in Leiden geboren, artiesten zijn onder meer de dj's Armin van Buuren en Joost van Bellen, cabaretier Jochem Myjer, de Zangeres Zonder Naam en Catapult/Rubberen Robbie. Daarnaast heeft Leiden ook een aantal muziekbanden zoals Xenomorph, Leidse Sleutelgaten, Sneu! en het kinderkoor De Leidse Sleuteltjes.

Bibliotheken

Als boekenstad heeft Leiden een aantal belangrijke bibliotheken:

• Bibliotheca Thysiana, sedert 1655
• de Universiteitsbibliotheek Leiden, de oudste Universiteitsbibliotheek in Nederland
• de Bibliotheken Leiden & Leiderdorp, de openbare bibliotheek

Evenementen

Zie ook de categorie Evenement in Leiden

• Leidse Jazzweek, traditiegetrouw de week vanaf de derde woensdag van januari. Met gratis optredens in de Waag en een kroegentocht langs kroegen met een jazzband. Het festival wordt afgesloten met het Keytownfestival met gerenommeerde jazz-artiesten en aanstormend talent.
• Scratch Muziekdagen, jaarlijks in februari een meerdaags zang evenement in de Pieterskerk, voor en door zangliefhebbers en begeleid door compleet symfonie-orkest.
• Lakenfeesten, jaarlijks begin juli
• Straatmuzikantenconcours De Gouden Pet, de laatste zondag van juni. Nationaal concours waarbij meer dan 40 straatacts strijden om de Gouden Pet en geldprijzen
• Werfpop, jaarlijks in juli
• EL CID-week, jaarlijks in augustus. De introductieweek voor eerstejaars studenten van de Universiteit Leiden, de Hogeschool Leiden en Webster University
• Leidens ontzet, jaarlijks op 2 en 3 oktober
• Leids Film Festival, jaarlijks in het laatste weekend van oktober
• Military History Day, Op de laatste zaterdag van maart vindt in het centrum een muzikale parade plaats met oude legervoertuigen, gevolgd door een groots concert in de Hooglandse Kerk.
• Schemerstad, locatietheater in de Leidse grachten en singels waarbij de boten in carrousel langs vijf theaterstukken varen. (tijdens Pinksteren)
• Bokkenwandeling, wandeling langs zes cafés waarbij evenzovele bockbieren worden geproefd (in november)
• BIGGG! smallband-festival, akoestisch muziekfestival in de Pieterswijk (laatste zondag van de zomervakantie)
• SummerJazz, jaarlijks muziekfestival rond Mei in het Leidse Hout

Wordt niet meer georganiseerd:

• Rapenburgfestival, jaarlijks in het laatste weekeinde van augustus. Cultureel festival rond het Rapenburg met als belangrijkste onderdeel het Rapenburgconcert
• Dichter Bij Jou, organiseert een landelijk poëziepodium (het hele jaar door) en de strijd om de titel 'Leidse Slamdichter' (in oktober en november)
• Rembrandtfestival, in het weekend rond 15 juli, de geboortedag van Rembrandt
• Zomerjam, evenement aan het begin van de zomer met alle elementen uit de hiphop-cultuur bij elkaar: rap, breakdance, graffiti en turntablism

Media

Leiden heeft nog één regionaal dagblad, het Leidsch Dagblad. Verder verschijnen er het gratis universiteitsblad Mare en diverse huis-aan-huisbladen. Daarnaast zijn er de lokale publieke omroep Unity FM/TV, een commerciële nieuwswebsite Sleutelstad.nl en een commercieel radiostation Sleutelstad FM.

Detailhandel

Er zijn vele winkels in de binnenstad. De Haarlemmerstraat is de belangrijkste winkelstraat. Andere winkelstraten zijn de Breestraat en de Doezastraat. Koopavond is op donderdag. Buiten de binnenstad is de Luifelbaan in Leiden Zuidwest het grootste winkelcentrum.

De stad heeft ook een aantal markten:

• Binnenstad: woensdag en zaterdag.
• Stevenshof: donderdag.
• Merenwijk: vrijdag.
• Zuid-West: dinsdag.

Verkeer en vervoer

Treinverkeer

Leiden ligt aan drie spoorlijnen: de Oude Lijn, de Schiphollijn en de lijn naar Utrecht. Er zijn drie spoorwegstations: Leiden Centraal, De Vink en Leiden Lammenschans. De laatste twee dateren van na de Tweede Wereldoorlog. Tot 1936 had Leiden ook het station Leiden Heerensingel als beginpunt van de Haarlemmermeerspoorlijnen en tot 1919 de stopplaats Leiden Witte Poort ten westen van de binnenstad ter hoogte van het Galgewater.

Streek- en stadsvervoer

Zie ook Stads- en streekvervoer in Zuid-Holland

Naast treinen rijden in Leiden bussen voor stads- en streekvervoer van Arriva, rijdend op de Concessie Zuid-Holland-Noord, en twee lijnen van Connexxion als uitloper van Streekvervoer Haaglanden.

Van 1879 tot 1961 reden ook trams in Leiden. De eerste paardentram verscheen in 1879 (de Leidse stadstram), in 1881 de eerste stoomtram, in 1911 de eerste elektrische tram. Vanaf 1924 tot 1961 werden tramdiensten naar onder andere Katwijk, Noordwijk, Den Haag en Haarlem verzorgd door de "Blauwe Tram" van de NZH. Van Leiden naar Den Haag reed ook tramlijn I² (de "Gele Tram") van de HTM. Het plan een nieuwe lightrailverbinding (de RijnGouwelijn) door de binnenstad te laten lopen werd na veel discussie in 2011 afgeblazen.

Sinds 1961 rijden in Leiden alleen busdiensten, met NZH en later ZWN-Groep als grootste vervoerders. Vanaf 1999 was Connexxion de exploitant en sinds 2012 is dat Arriva, en sinds 2009 enkele lijnen van Veolia.

Wegverkeer

Over de weg is Leiden, vanuit het zuiden en noorden, bereikbaar via de A4 en A44, vanuit het westen en oosten via de N206 en vanuit het oosten via de N11 en de N445. De belangrijkste verkeersaders in Leiden zijn de Doctor Lelylaan/Churchilllaan (N206), de Willem de Zwijgerlaan, de Schipholweg en de Plesmanlaan.

Milieuzone

Sinds 1 januari 2010 kent de gemeente Leiden een milieuzone. Die zone omvat het gebied binnen de singels en het oostelijke deel van de Morsweg. Vanaf 1 juli 2013 hebben alleen vrachtauto's met een dieselmotor Euroklasse IV of hoger en vrachtauto's die op gas rijden nog toegang tot de milieuzone. Ontheffingen zijn echter mogelijk.

Fietsverkeer

In Leiden wordt veel gefietst. Leiden behoort daarmee tot de top van fietssteden in Nederland. In een vergelijking met tien ongeveer even grote steden in 2007 stond Leiden op de derde plaats. Het aandeel van de fiets is 31% van alle verplaatsingen en 45% van de korte verplaatsingen tot 7,5 kilometer. Er zijn twee snelfietsroutes tussen Leiden en Den Haag: de Velostrada en de Via 44

Onderwijs, welzijn en sport

Onderwijs

Leiden telt twee universiteiten en een hogeschool. De Universiteit Leiden werd opgericht in 1575 en is daarmee de oudste universiteit van Nederland. De universiteit heeft zeven faculteiten en meer dan 24.000 studenten. Het hart van de universiteit is het Academiegebouw aan het Rapenburg. De Universiteit Leiden beschikt verder onder meer over een eigen botanische tuin, een eigen observatorium en een eigen universiteitsbibliotheek.
Sinds 1983 heeft ook de Amerikaanse Webster University een vestiging in Leiden. De Hogeschool Leiden is een hbo-instelling met ruim 9000 studenten gevestigd in het Leiden Bio Science Park. In dit Bio Science Park bevinden zich vestigingen van verschillende kennisinstituten, tezamen met een aantal biotechnologische bedrijven.

Ook voor middelbaar beroepsonderwijs zijn er verschillende instellingen. Regionale opleidingencentra zijn het ROC Leiden, met ruim 10.000 leerlingen, het ROC Mondriaan en het ID college. De Leidse Instrumentmakersschool verzorgt opleidingen fijnmechanica.

Er zijn negen scholen voor voortgezet onderwijs: het Bonaventuracollege met diverse vestigingen, het Da Vinci College, het Leonardo College, het Driestar College, het Marecollege (voortgezet onderwijs op antroposofische basis), het Stedelijk Gymnasium Leiden, het Visser 't Hooft Lyceum en Het Vlietland College. Het Boerhaave College voor VAVO is een onderdeel van het ROC Leiden. Het Winford College voorheen Instituut Vrijbergen en het Luzac College verzorgen beide particulier onderwijs. Het Prof. Dr. Leo Kannercollege is voor speciaal onderwijs.

Er zijn 27 basisscholen in Leiden, waaronder algemeen bijzonder, antroposofisch, islamitisch, jenaplan, openbaar, protestants-christelijk, rooms-katholiek en vrije school. In Leiden zijn ook de Volksuniversiteit K&O Leiden en het Nederlands Talen Instituut (NTI) gevestigd. Ook in de omgeving zijn er enkele grote onderwijsinstellingen: Leidse Onderwijsinstellingen (LOI) verzorgt vanuit Leiderdorp afstandsonderwijs door heel Nederland en in Oegstgeest bevindt zich de Kunstacademie Leiden.

Gezondheidszorg

Binnen de gemeentegrenzen bevinden zich de ziekenhuizen LUMC en het Alrijne Ziekenhuis Leiden (voorheen het Diaconessenhuis). Het Alrijne Ziekenhuis heeft ook een vestiging in buurgemeente Leiderdorp (voorheen het Rijnland Ziekenhuis). Brijder Verslavingszorg heeft een Leidse vestiging in het voormalige Joodse Weeshuis in de Burgemeesterswijk. Geestelijke gezondheidszorginstelling GGZ Rivierduinen heeft meerdere vestigingen in Leiden en omgeving.

Sport

Zie ook de categorie Sport in Leiden

Leiden heeft enkele teams of sporters aan de landelijke top. ZZ Leiden speelt in de eredivisie van het basketbal. Leiden is daarnaast een echte watersportstad met waterpolo en wedstrijdzwemmen bij De Zijl Zwemsport en LZ 1886. Ook kan er geroeid worden bij KSRV Njord, Asopos en Leidsche Roei- en Zeilvereeniging Die Leythe. De rugbyers van LRC DIOK hebben al meerdere landstitels gewonnen. De Leidse tafeltennisclub LTTV Scylla is een van de grootste van het land.

Leiden is gelegen aan de Europese wandelroute E11, ter plaatse ook wel Marskramerpad geheten. De route komt via het Rijn-Schiekanaal vanaf Voorschoten, loopt door het centrum naar de Rijn en vervolgt via de Rijn naar Leiderdorp.

Sportschool Hong Ying, waar Choy Li Fut, Tai Chi, San shou en dergelijke wordt onderwezen, behaalde in 2011, 2012 en 2013 vele medailles op het WK-Kungfu (Wushu) te Hongkong. (zie artikel Choy Li Fut).

Jaarlijkse sportevenementen

• April: Leidse Singelloop is een hardloopwedstrijd over de Leidse singels waarvan de opbrengst aan verschillende goede doelen wordt geschonken.
• Mei: Marathon van Leiden, een bekend sportevenement dat voorheen in juni, en sinds 2008 in mei georganiseerd wordt.
• Juni: Gouden Spike, een internationale atletiekwedstrijd georganiseerd door Leiden Atletiek.
• Juli: Leiden Chess Tournament (sinds 2007), een groot internationaal schaaktoernooi dat ook meetelt voor de Wereldranglijst.

Eenmalige sportevenementen

• 21 oktober 1937: Schaken - Wereldkampioenschap schaken. Leiden was een van de 6 speelsteden in de schaaktweekamp om de wereldtitel tussen Alexander Alekhine en titelverdediger Max Euwe. De 8e wedstrijd werd in Leiden gespeeld en werd gewonnen door Alexander Alekhine.
• 1 juli 1973: Wielrennen - Ronde van Frankrijk. Leiden lag op de route van de eerste etappe van Scheveningen naar Rotterdam. Er was ook een bonificatiesprint op de Breestraat die werd gewonnen door de Belg Willy Teirlinck.
• 29/30 juni 1978: Wielrennen - Ronde van Frankrijk. Proloog en start van de eerste etappe. Jan Raas won zowel de proloog als de eerste etappe van Leiden naar St. Willebrord.
• In 2001: Wielrennen - zowel de start als de finish van de 2e etappe van de Holland Ladies Tour vonden in Leiden plaats. De Duitse Petra Rossner won de etappe en veroverde daarmee de leiderstrui.
• 24 september 2006: Tennis - Davis Cup in de Groenoordhallen. Nederland verloor met 1-4 van Tsjechië en degradeerde uit de Wereldgroep.
• Mei 2008: Rugby - EK voor dames. Het terrein van LRC DIOK werd gebruikt voor de trainingen van Spanje en de wedstrijden Nederland-Schotland en Frankrijk-Wales.
• 10 mei 2010: Wielrennen - Ronde van Italië. De etappe Amsterdam - Middelburg kwam door het Leidse centrum.
• 23 januari 2019: Schaken - Tata Steel-toernooi. De tiende ronde werd gespeeld in de Pieterskerk. Wereldkampioenen Magnus Carlsen en Viswanathan Anand speelden deze ronde tegen elkaar.

Bekende Leidenaren

Zie Lijst van Leidenaren voor het hoofdartikel over dit onderwerp.

Er zijn vele mensen, die door geboorte, verblijf of werk een band hebben met Leiden. De bekendste is wellicht de in Leiden geboren Rembrandt, maar ook verschillende andere oude meesters hebben banden met Leiden. Zo zijn ook Jan Steen, Gerrit Dou en Frans van Mieris de Oudere in Leiden geboren. Allen waren lange tijd werkzaam in de stad en zijn - op Rembrandt na - ook in Leiden gestorven.

Drie eeuwen later, in 1917, richtte Theo van Doesburg in Leiden samen met o.a. Mondriaan en J.J.P. Oud het tijdschrift De Stijl op, dat van grote invloed zou zijn op de 20e-eeuwse kunst en architectuur.

Op 26 augustus 1910 maakten de beroemde Oostenrijkse componist Gustav Mahler en psychoanalyticus Sigmund Freud een gedenkwaardige wandeling door de binnenstad van Leiden, waarbij ze vooral over Mahlers huwelijksproblemen spraken.

Uit de wetenschap zijn een aantal belangrijke namen verbonden met Leiden. In de 16e en 17e eeuw was de universiteit van Leiden namelijk een van de grootste en meest toonaangevende in Europa. Beroemde wetenschappers uit die tijd trokken naar Leiden, onder wie Justus Lipsius, Sebald Justinus Brugmans, Carolus Clusius, Constantijn Huygens en René Descartes. Jacobus Arminius en Franciscus Gomarus startten hun twistgesprekken, die de vaderlandse politiek tijdens het twaalfjarig bestand (1609-1621) zouden beheersen, binnen de Leidse universiteit. Herman Boerhaave doceerde aan de Universiteit Leiden en verrichtte er onderzoek. Heike Kamerlingh Onnes had een laboratorium in Leiden, waarin hij onderzoek deed, hetgeen hem uiteindelijk in 1913 een Nobelprijs opleverde. Ook de Nobel-laureaten Hendrik Lorentz, Pieter Zeeman (beide natuurkunde) en Willem Einthoven (fysiologie/geneeskunde) waren verbonden aan de Leidse Universiteit. De bekende botanicus Nicolaas Meerburgh werd in Leiden geboren en was hortulanus van de Hortus Botanicus Leiden. In 1920 werd Albert Einstein bijzonder hoogleraar aan de Rijksuniversiteit te Leiden. Hij is dit officieel gebleven tot 1946.

Een aantal (voormalige) leden van het Nederlandse koninklijk huis studeerde aan de Leidse Universiteit en enkelen van hen ontvingen er een eredoctoraat.

Veel schrijvers, dichters en essayisten waren in Leiden actief of zijn dat nog steeds, onder wie Frédéric Bastet, Nicolaas Beets (Hildebrand), Abdelkader Benali, J.M.A. Biesheuvel, Willem Bilderdijk, J.C. Bloem, Jan ten Brink, Boudewijn Büch, J.B. Charles, Huib Drion, Nico Dijkshoorn, C.J. Wijnaendts Francken, Rudy Kousbroek, Tomas Lieske, H.A. Gomperts, Maarten 't Hart, Eric van Hoof, F.B. Hotz, Anton Korteweg, Jacob van Lennep, Frits van Oostrom, Willem Otterspeer, Piet Paaltjens, Ilja Leonard Pfeijffer, Karel van het Reve, Emile Seipgens, Ad Verbrugge, Albert Verwey, Christiaan Weijts, Jan Wolkers, en Jacqueline Zirkzee. Niet allen woonden in de gemeente Leiden.

Zie ook

• Lijst van muurgedichten in Leiden
• Lijst van hoogste gebouwen van Leiden
• Lijst van rijksmonumenten in Leiden
• Lijst van straten in Leiden
• Wireless Leiden

Externe links

Mediabestanden

• Officiële website
• Indeling van Leiden naar stadsdeel, district en buurt - leidenincijfers.nl
• Erfgoed Leiden en Omstreken
• Stadportaal Leiden
• Statistische gegevens van Leiden
• Leiden in de Gouden Eeuw literatuur en schrijvers.
• De Leidse Canon De Leidse geschiedenis in 35 onderwerpen met mediafragmenten
• Vereniging Jan van Hout De Vrienden van het Leids Archief
• Luchtfoto's van Leiden
• Het Singelpark in 70 luchtfoto's
• 'Leiden Sleutelstad' Time lapse video van bekende locaties in Leiden
• Ontwikkeling van de woningvoorraad van Leiden en omgeving 1900-2014 (animatie)

Bronnen, noten en/of referenties

Bronnen, noten en/of referenties

	Districten en buurten in Leiden

Districten: Binnenstad noord · Binnenstad zuid · Boerhaavedistrict · Bos- en Gasthuisdistrict · Leiden-Noord · Merenwijkdistrict · Morsdistrict · Roodenburgerdistrict · Stationsdistrict · Stevenshofdistrict Buurten: Tabellen · Academiewijk · Bockhorst · Boshuizen · Burgemeesters- en Professorenwijk · Cronestein · D'Oude Morsch · De Camp · De Kooi · De Waard · Dobbewijk-Noord · Dobbewijk-Zuid · Fortuinwijk-Noord · Fortuinwijk-Zuid · Gasthuiswijk · Groenoord · Haagweg-Noord · Haagweg-Zuid · Havenwijk-Noord · Havenwijk-Zuid · Hoge Mors · Houtkwartier · Klein Cronestein · Kloosterhof · Lage Mors · Leedewijk-Noord · Leedewijk-Zuid · Leeuwenhoek · Levendaal-Oost · Levendaal-West · Maredorp · Meerburg · Merenwijk-Centrum · Molenbuurt · Nieuw Leyden · Noorderkwartier · Noordvest · Oostvliet · Pancras-Oost · Pancras-West · Pesthuiswijk · Pieterswijk · Professorenwijk-Oost · Professorenwijk-West · Raadsherenbuurt · Rijndijkbuurt · Roomburg · Schenkwijk · Slaaghwijk · Stationskwartier · Stevenshof · Transvaalbuurt · Tuinstadwijk · Vogelwijk · Vreewijk · Waardeiland · Zijlwijk-Noord · Zijlwijk-Zuid Zuid-Holland: steden en dorpen      Nederland: provincies · gemeenten

	Gemeenten in de provincie Zuid-Holland

52°9′26″N, 4°29′33″E