Boek der Wijsheid

Het Boek der Wijsheid of de Wijsheid van Salomo (Latijn: Liber Sapientiae) is een deuterocanoniek of apocrief boek van het Oude Testament, dat omstreeks 50 v.Chr. werd geschreven in het Grieks door een Griekssprekende en door het hellenisme beïnvloedde jood in Egypte, waarschijnlijk in Alexandria. De verwijzing naar Salomo in het geschrift zelf (Wijsheid 7:1-9-19) is een literaire fictie.

Wat de literaire vorm betreft gaat het om een typisch voorbeeld van de Wijsheidsliteratuur.

Titel

De titel Wijsheid van Salomo is een vertaling van de titel die het boek heeft in handschriften van de Septuaginta (Σοφία Σολομῶντος, Sofía Solomōntos). In de Syrische vertaling luidt de titel het Boek van de Grote Wijsheid van Salomo,^[1] en in de Oude Latijnse versie wordt het aan Salomo toegeschreven: Sapientia Salomonis.

De titel Boek der Wijsheid komt van de Latijnse titel in de Vulgaat (Liber Sapientiae). Hiëronymus koos deze titel omdat ook hij besefte dat Salomo niet de auteur van het boek kon zijn.

Vele kerkvaders waardeerden het boek en citeerden het dikwijls. Kerkvaders in de eerste drie eeuwen noemden het boek over het algemeen de Wijsheid van Salomo”. Dikwijls leidden ze citaten in met de zinsnede: „De Wijsheid zegt: … ” Dit zou er volgens sommigen op wijzen dat ook zij Salomo niet als de auteur van het boek zagen.

Het boek werd nooit opgenomen in de joodse canon (de Tanach) omdat het geschreven werd na het afsluiten van de Hebreeuwse canonieke periode en in het Grieks, niet in het Hebreeuws, werd overgeleverd.

Het komt voor in handschriften van de Septuaginta in de uitgebreidere betekenis. (De oorspronkelijke Septuaginta was enkel een vertaling van de boeken van Mozes.) In de Katholieke en de Orthodoxe Kerk wordt het als een deel van de Bijbel aanvaard, maar door de meeste protestantse kerken niet, met name door het werk van Maarten Luther, die het werk verwierp als apocrief.

Oorspronkelijke taal

Omdat het boek in de oudheid aan Salomo werd toegeschreven, hebben sommige geleerden aangenomen dat het oorspronkelijk geschreven werd in het Hebreeuws. Om dit standpunt te steunen, verwezen zij naar bepaalde hebraïsmen in het boek, naar de parallellismen, een opvallend kenmerk van de Hebreeuwse poëzie, en naar het veelvuldige gebruik van eenvoudige verbindingswoorden (kai, de, gar, oti, enz.), Hebreeuwse zinsbouw, mogelijke Griekse vertaalfouten van een Hebreeuws origineel, enz. Toch bewijzen deze argumenten samen alleen maar dat de auteur een Hebreeër was die Grieks schreef op een specifiek joodse manier. Reeds Hiëronymus vond dat niet het Hebreeuws maar het Grieks de oorspronkelijke taal van het Boek der Wijsheid was. Zijn oordeel wordt overtuigend bevestigd door de literaire kenmerken van de volledige Griekse tekst.

Plaats en tijd van ontstaan

Nauwkeurig onderzoek van het boek toont aan dat de auteur een Alexandrijnse Jood moet zijn geweest. Hij laat zien dat zijn kennis van het Griekse denken en van filosofische termen ver uitstijgt boven dat wat men in het land Israël hieromtrent had kunnen schrijven. (Hij noemt God „de Auteur van schoonheid”: 13:03; gebruikt voor de „Voorzienigheid” het woord pronoia: 14:03, 17:02; spreekt over oule amorphos, „het vormloze materiaal” van het heelal, zoals Plato dit deed: 11:17; hij vermeldt vier kardinale deugden in overeenstemming met de school van Aristoteles: 08:07, enz.) Zijn opmerkelijk goed Grieks, zijn zinspelingen op politieke situaties, de lokale kleur van zijn gegevens, zijn berisping van wat duidelijk als Egyptische afgoderij wordt herkend, enz., wijst op Alexandrië, het grote centrum met een gemengde joodse en heidense bevolking, waar de auteur zich geroepen voelde zijn welsprekendheid te gebruiken in een waarschuwing tegen het polytheïsme en de epicurische onverschilligheid die geleidelijk aan vele van zijn medejoden sterk had beïnvloed. Deze conclusie uit de interne gegevens wordt bevestigd door het feit dat het Boek der Wijsheid geen deel werd van de Palestijnse, maar wel van de Alexandrijnse Canon van het Oude Testament. Omdat het boek werd samengesteld in Alexandrië, werd het enkel door de joodse landgenoten van de schrijver naar waarde geschat.

De periode waarin het boek geschreven werd is veel moeilijker vast te stellen. Het wordt algemeen erkend dat wanneer de schrijver een periode beschrijft van moreel verval en van vervolging onder onrechtvaardige heersers die met een zwaar oordeel worden bedreigd, hij hiermee verwijst naar Ptolemaeus IV Philopator (221-204 v.Chr.) of Ptolemaeus VII Physicon (145-117 v.Chr.), want enkel onder deze vorsten moesten de Egyptische Joden vervolging doorstaan. Maar het is moeilijk te onderscheiden welke van deze twee vorsten de auteur van wijsheid op het oog had. Mogelijk werd het werk zelfs geschreven ná de ondergang van die vorsten, omdat het anders hun tirannieke woede nog meer zou hebben geprikkeld.^[2]

Inhoud

De inhoud van het boek Wijsheid kan in drie delen worden ingedeeld:

Van hoofdstuk 1 tot 5 wordt het leven in geloof besproken aan de hand van de voordelen die het brengt. Het loon van de deugd is wijsheid, hoofdstuk 1; deze helpt de rechtvaardigen in de vervolgingen die de goddeloze mensen, die alleen de tegenwoordige aardse werkelijkheid zien, overmoedig over hen brengen, hoofdstuk 2. Hoe zeer de rechtvaardige gelukkiger ondanks het aardse lijden gelukkiger is dan de zondaar, wordt duidelijk in de uiteindelijke bestemming van beiden, namelijk in hun dood en het eeuwige oordeel, hoofdstuk 3 en 4. Te laat begrijpen de goddelozen dat ze verblind zijn, hoofdstuk 5.

In het tweede deel wordt dit in het bijzonder op de regeerders toegepast. Wegens hun grote verantwoordelijkheid mogen zij een strenger oordeel verwachten, 6:1-10; daarom dienen ze zich in te spannen om wijsheid te verkrijgen, die gedetailleerd beschreven wordt, 5:11-27. Een voorbeeld van iemand die hiernaar streefde is koning Salomo, 7:1-12, aan wie de Wijsheid zich openbaarde, 5:13-21; hij kon daarom haar essentie en werking het beste beschrijven, 7:22 bis 8:20 en geeft in 8:21 tot 9:19 het gebed aan als de weg waarop de wijsheid gevonden kan worden.

In het derde deel bekijkt Salomo de geschiedenis van Gods handelen met de mensen, vanaf Adam. In deze analyse worden de reeds geuite leringen en vermaningen bevestigd. Dit gedeelte heeft de vorm van een vervolg op het gebed in hoofdstuk 9; het is geschreven als een gesprek met God. De geschiedenis van Adam, Noach, Abraham, Lot, Jakob, Jozef en Mozes wordt bekeken, hoofdstuk 10, dan neemt dan het verschil onder ogen tussen Israël en Egypte bij de uittocht uit Egypte, hoofdstuk 11, richt zich op het lot van de Kanaänieten, hoofdstuk 12, en bij deze gelegenheid ook op de dwaasheid en de verwerpelijkheid van de afgodendienst, hoofdstuk 13-15; keert dan terug naar de Israëlieten in de woestijn, hoofdstuk 16. Dan worden de plagen van Egypte bekeken, onder andere de duisternis, hoofdstuk 17, terwijl het bij de Israëlieten klare dag was, 18:1-9, de doding van de eerstgeborenen, 18:10-25, de doortocht door de Rode Zee en de vernietiging van het Egyptische leger, hoofdstuk 19. De conclusie van dit historisch overzicht bevestigt dat wat Salomo als aanbeveling voor de Wijsheid gegeven had:

„In alles, Heer, hebt u uw volk groot gemaakt en verheerlijkt. U bent het niet vergeten en hebt het altijd en overal terzijde gestaan.” —Wijsheid 19:22

Theologische en filosofische invloeden

Het Boek der Wijsheid combineert joodse religieuze tradities met Griekse filosofische ideeën, wat te zien is in de verwijzingen naar concepten zoals de onsterfelijkheid van de ziel en de dualiteit tussen lichaam en geest. Dit toont aan dat de auteur bekend was met hellenistische filosofieën, zoals het platonisme. De wijsheid die in het boek wordt geprezen, wordt niet alleen gezien als praktische kennis, maar ook als een kosmische kracht, bijna een personificatie van God zelf.

Belangrijke thema’s

Enkele belangrijke thema’s in het Boek der Wijsheid zijn:

De rechtvaardigheid en de rol van wijsheid: Wijsheid leidt de rechtvaardigen en beschermt hen tegen kwaad. voorbeeld: Wijsheid 7:25-26.
Onsterfelijkheid van de ziel: In tegenstelling tot de goddelozen, die na hun dood ten onder gaan, zullen de rechtvaardigen voor eeuwig leven. Voorbeeld: Wijsheid 3:1-4.
Afwijzing van afgoderij: Het boek benadrukt de absurditeit van het aanbidden van beelden en afgoden, in tegenstelling tot de aanbidding van de ene ware God. Voorbeeld: Wijsheid 13:10-19, waar afgoderij als absurd wordt voorgesteld.

Online lezen

Verwijzingen en noten

º ܟܬܳܒܳܐ ܕܰܚܟܡܳܬܳܐ ܪܰܒܬܳܐ ܕܫܶܠܶܝܡܽܘܢ
In Hebreeuws kwadraatschrift: כְּתָבָא דְחָכְמְתָא רַבְתָא דִשְלֵימוּן, of het Syrisch getranscribeerd in Latijns schrift: Ktābā d-Ḥokmṯā Rabbṯā d-Šelēmūn.
º Lesêtre, Manuel d’Introduction, II, 445

Weblinks

(en) Wisdom of Solomon, Book of the, in: Jewish Encyclopedia, New York: Funk & Wagnalls, 1901-1906. (vertaal via: )

(en) Book of Wisdom, in: Catholic Encyclopedia, New York, Robert Appleton Company, 1907-1912. (vertaal via: )

(en) Wisdom of Solomo, The, in: ISBE, J. Orr, ed., Chicago, Howard-Severance Company, 1915. (vertaal via: )

Das Buch der Weisheit / Sapientia, op bibelwissenschaft.de(vertaal via: )

Bijbelboeken

De Wet / Thora:	Genesis • Exodus • Leviticus • Numeri • Deuteronomium
Geschiedenis:	Jozua • Rechters • Ruth • 1 en 2 Samuël • 1 en 2 Koningen • 1 en 2 Kronieken • Ezra • Nehemia • Ester
Poëzie en wijsheid:	Job • Psalmen • Spreuken • Prediker • Hooglied
Grote profeten:	Jesaja • Jeremia • Klaagliederen • Ezechiël • Daniël
Kleine profeten:	Hosea • Joël • Amos • Obadja • Jona • Micha • Nahum • Habakuk • Sefanja • Haggai • Zacharia • Maleachi
Apocriefe of deuterocanonieke boeken:	Tobit • Judit • Toevoegingen aan Esther • 1 Makkabeeën • 2 Makkabeeën • Wijsheid • Jezus Sirach • Baruch • Brief van Jeremia • Toevoegingen aan Daniël
Apocriefe boeken:	3 Makkabeeën • 4 Makkabeeën • Gebed van Manasse

Evangeliën:	Matteüs • Marcus • Lucas • Johannes
Eerste gemeente:	Handelingen
De brieven van Paulus:	Romeinen • 1 Korintiërs • 2 Korintiërs • Galaten • Efeziërs • Filippenzen • Kolossenzen • 1 Tessalonicenzen • 2 Tessalonicenzen • 1 Timoteüs • 2 Timoteüs • Titus • Filemon
Overige brieven:	Hebreeën • Jakobus • 1 Petrus • 2 Petrus • 1 Johannes • 2 Johannes • 3 Johannes • Judas
Openbaring:	Openbaring

[1] º ܟܬܳܒܳܐ ܕܰܚܟܡܳܬܳܐ ܪܰܒܬܳܐ ܕܫܶܠܶܝܡܽܘܢ
In Hebreeuws kwadraatschrift: כְּתָבָא דְחָכְמְתָא רַבְתָא דִשְלֵימוּן, of het Syrisch getranscribeerd in Latijns schrift: Ktābā d-Ḥokmṯā Rabbṯā d-Šelēmūn.

[2] º Lesêtre, Manuel d’Introduction, II, 445

[1]

[2]