Communisme

Communisme is een klasseloze maatschappijvorm met een economisch systeem gebaseerd op gemeenschappelijk eigendom van productiemiddelen, waarbij eenieder produceert naar vermogen en neemt naar behoefte, of een politieke en ideologische stroming die streeft naar een dergelijk systeem.

In de praktijk wordt met communisme vooral de stroming bedoeld die teruggaat op de ideeën van Karl Marx (marxisme) en Vladimir Lenin (leninisme), en de uitwerking van die ideeën in de Sovjet-Unie en andere socialistische staten.

Geschiedenis

Vóór de Verlichting

De Griekse filosoof Plato was de eerste die (in zijn Politeia) het idee van gemeenschappelijke eigendom handen en voeten gaf. In zijn ideaalbeeld houdt hij echter de maatschappelijke klassen, zoals die in het oude Griekenland bestonden, in stand. Plato's ideeën vonden weerklank bij Europese Renaissanceauteurs als Thomas More (Utopia, 1516) en Tommaso Campanella (De stad van de zon, 1602). Ook binnen het vroege christendom zijn proto-communistische idealen aan te wijzen, die later terugkeerden in kloosterorden, en in stromingen als de Waldenzen en de Wederdopers.

De Verlichting

De Verlichting brengt Europa veel nieuwe theorieën over staatsinrichtingen gebaseerd op vrijheid, gelijkheid en democratie. De dichter Morelly (over wie bijna niets vaststaat behalve zijn achternaam) droomt over een utopische samenleving. In 1755 publiceert hij Code de La Nature, waarin hij de werking van die maatschappij uiteenzet: het werk is een stelsel van wetten, die grote delen van het publieke leven reguleren.

Rousseau schrijft over de "algemene wil" en de "wetten van de geschiedenis", principes die uitstijgen boven de "volkswil". Deze worden later de rechtvaardiging voor dictatoriale en totalitaire regimes.

De Franse Revolutie

In 1789 barst de bom: de Franse burgerij grijpt de macht, die tot dan door de adel en absolute monarchen werd uitgeoefend. Een nieuw régime beroept zich bij haar machtsuitoefening op de Verlichtingsidealen "vrijheid, gelijkheid en broederschap" (Frans: liberté, égalité, fraternité).

Na vier jaar ontaardt de revolutie in de Terreur, het dictatoriale bewind van onder andere de Jakobijn Robespierre. De Jakobijnse schrijver Marat (die op dat moment al vermoord is) sprak al over de "despotie van de vrijheid".

De traditie van de Jakobijnen wordt voortgezet door Gracchus Babeuf, die de terreur aanvankelijk veroordeelt, maar later toch de "noodzaak" inziet van politiek geweld en dwang om zijn heilstaat tot stand te brengen. Hoewel in zijn revolutionaire plannen de centrale rol niet is weggelegd voor het proletariaat (de arbeidersklasse), die pas tot wasdom zal komen met de Industriële revolutie, wordt hij toch gezien als voorloper van het marxisme.

De negentiende eeuw

De Franse Revolutie mondt uiteindelijk uit in de napoleontische oorlogen, gevolgd door de Restauratie. Pas na 1830 kunnen de radicalen weer ademhalen. In dat jaar van de Julirevolutie grijpt de Franse liberale burgerij opnieuw de macht en komt Lodewijk Filips, de Burgerkoning, op de troon. Een jaar later breekt de eerste grote staking uit onder zijdewevers in Lyon.

Het woord communisme doet zijn intrede in de Franse taal, en een groeiende arbeidersbeweging ontstaat, mede door de toevloed van Duitse handwerkers en intellectuelen die het repressieve klimaat in de Duitse staten ontvluchten. In 1843 strijkt een jonge Duitse filosoof en journalist in Parijs neer: Karl Marx. Onder invloed van Théodore Dezamy wordt de liberaal Marx binnen een paar maanden overtuigd communist. Met zijn vriend Friedrich Engels bouwt hij een systeem van "wetenschappelijk socialisme" uit, dat later marxisme genoemd zal worden. Marx en Engels stellen dit systeem tegenover het eerdere utopische socialisme. Binnen enkele decennia verwerft het de status van dè ideologie van de arbeidersbeweging.

De term communisme raakt echter weer in onbruik, en wordt vervangen door socialisme of sociaaldemocratie. Het zijn de Bolsjewieken onder Vladimir Lenin die in 1917 opnieuw aansluiting zoeken bij de radicale tradities van een halve eeuw eerder door hun Russische Sociaaldemocratische Arbeiderspartij om te dopen tot Russische Communistische Partij.

In de marxistische theorie is het communisme zowel de oorspronkelijke toestand ("oercommunisme") als de "eindtoestand" van de menselijke geschiedenis (hoewel deze "heilstaat" door marxisten beschouwd wordt als het einde van de menselijke "voorgeschiedenis", en dus het begin van de ware geschiedenis).

In bredere betekenis is het een filosofie, een politiek idee en een maatschappij-inrichting. In het algemeen gaat het communisme er van uit dat de mens zijn lot in eigen handen moet nemen zonder dat er een God, adel of bezitters van productiemiddelen nodig zijn. De mens kan zijn eigen wereld scheppen, en met die opvatting sluit het communisme aan bij het post-christelijke tijdperk, de materialistische maatschappijvisie en het humanisme.

Klassenstrijd

Als tegenstrever van de economische kant van het communisme worden de kapitalisten gezien. De strijd tussen de klassen staat centraal: in de tijd van het begin van het industriële tijdperk de fabrieksbezitters aan de ene kant, en de uitgebuite arbeiders in de steden (die vanaf het platteland naar de steden waren getrokken) aan de andere kant. Marx meende hierin een nooit-aflatende klassenstrijd te zien, waarbij uiteindelijk via een revolutie gevolgd door een 'dictatuur van het proletariaat' (in Marx' opvatting is er onder het kapitalisme een dictatuur van de kapitalisten) het communisme opgebouwd kon worden.

Socialisme als 'tussenfase'

Volgens Marx moest het communisme twee fasen doormaken, waarbij de eerste fase vaak 'socialistisch' wordt genoemd. Vandaar het door elkaar gebruiken van de termen socialisme en communisme wanneer er naar bepaalde bestaande regeringsvormen of naar de toekomstige maatschappij wordt verwezen. Een maatschappij waarin eenieder "levert naar vermogen en neemt naar behoefte" is namelijk een utopie die de goedheid van de mens veronderstelt. Omdat de mens, volgens marxistische theoretici en politici, nog niet aan dit ideaal voldoet, is in de communistische landen als tussenvorm het 'socialisme' geïntroduceerd, dat de mensen moet omkneden tot ware communisten, opdat de utopie werkelijkheid zal kunnen worden. Pas dan zullen die landen echt communistisch genoemd kunnen worden. Tot die tijd bestaat de regering meestal uit een Communistische Partij (die streeft naar communisme), maar zijn het land en de politiek socialistisch. De voormalige USSR heette dan ook de "Unie van Socialistische Sovjet Republieken," en ook in Cuba wordt de (voortdurende) revolutie socialistisch genoemd, niet communistisch.

In de praktijk

In de theorie van de economische orde passen de meeste socialistisch georiënteerde landen in het brede spectrum van mengvormen van kapitalisme en socialisme, met aan het ene uiteinde de "gemengde economieën" van westerse snit (waar ook Nederland en België toe gerekend kunnen worden) en aan het andere uiteinde de socialistische landen, zoals China, waar meer of minder "marktwerking" wordt toegelaten.

Als politieke stroming was het communisme (of marxisme) aanvankelijk onderdeel van wat toen nog de sociaaldemocratie heette. Naar aanleiding van het besluit van een meerderheid van de sociaaldemocratie om de oorlogsinspanningen voor de Eerste Wereldoorlog te steunen en dus mee te werken aan de massaslachting die volgde, splitste een grote marxistische groep zich af, onder leiding van Lenin.

Hij noemde de leden van deze stroming (verenigd in de Derde Internationale) 'communisten', om afstand te nemen van de overgebleven sociaaldemocratie. Het communisme staat sindsdien voor een meer principiële stroming binnen het socialisme, dat nog het sterkst uitgaat van de ideeën zoals die oorspronkelijk door Marx waren opgesteld.

Aan de andere kant is er de sociaaldemocratie, waar na het vertrek van de marxisten/communisten het idee heeft postgevat dat het kapitalisme hervormd dient te worden, in plaats van omvergeworpen. Tegenwoordig is de sociaaldemocratie dermate ingepast binnen het kapitalisme dat zelfs hervormingen niet meer het doel zijn.

De term 'socialisten' voor de sociaaldemocratie is dan binnen het communisme ook niet meer op zijn plaats, en wordt nu gebruikt door niet-stalinistische marxisten, zoals trotskisten. Communisten die de dictatuur van het proletariaat niet verwerpen, bestempelden de sociaaldemocratie ook wel als 'revisionisme'.

De mislukking van het communisme

Na de Oktoberrevolutie van 1917 kwam in Rusland (later de Sovjet-Unie) een communistische partij (de bolsjewieken) aan de macht. Tot 1991 hebben ze het land geregeerd. Na de Tweede Wereldoorlog werden ook vele Oost- en Centraal-Europese landen door communisten bestuurd. Tegenwoordig zijn er nog communistische regeringen in onder meer China (hoewel de Chinese economie zich toch weer meer in de richting van het kapitalisme beweegt), Noord-Korea, Laos, Cuba en Vietnam. In het westen wordt het communisme in deze landen meestal als mislukt beschouwd, vooral wegens de ernstige schendingen van de mensenrechten, maar ook vanwege een vaak sterk bureaucratisch gecontroleerd economisch systeem. In socialistische landen wordt de economie en de sociale maatschappij verregaand van bovenaf gecontroleerd en gereglementeerd. Tevens kent men in dergelijke landen geen goede scheiding en onafhankelijkheid der machten. Aangezien communistische machthebbers het politiek systeem vaak stelt boven het individu, heeft dit al gauw als uitvloeisel een in zo'n systeem legitiem gebruik van geweld, moderne propagandatechnieken en censuur om politieke tegenstand de kop in te drukken en daarmee het bestaan van het systeem te waarborgen. Hetgeen al snel het gevolg was in de vroege stadia van ontstaan van socialistisch Rusland, China en Noord-Korea.

Mensenrechten en communisme

In het westen wordt het communisme meestal als mislukt beschouwd, vooral wegens de ernstige schendingen van de mensenrechten, maar ook vanwege een vaak sterk bureaucratisch gecontroleerd economisch systeem. Hierbij dient opgemerkt te worden dat tegenstanders dit als inherent aan het communisme zien omdat elk communistisch regime zich hieraan heeft schuldig gemaakt. Bovendien konden deze regimes rekenen op de steun van de communistische partijen en organisaties in democratische landen, onder meer door het zwart maken van slachtoffers van het communisme in communistische publicaties. Sommige voorstanders van het communisme zien dit echter als een afwijking van het oorspronkelijke communistische idee. Als belangrijkste voorbeeld van een voorstander van de laatste opvatting wordt vaak Trotski genoemd. Zeker is dat het door Marx geprofeteerde communisme niet bereikt is. Marx zag de weg naar het communisme in 2 stappen verlopen : na het verdwijnen van het kapitalisme zou er eerst een fase van socialistische ontwikkeling komen. In deze periode zouden er nog steeds talloze tegenstellingen uit het verleden bestaan en zou er nog een staat nodig zijn om een de verdere economische en sociale gelijkheid te realiseren. De tweede stap, het communisme kan slechts bereikt worden indien de ontwikkeling zo ver gevorderd is dat de staat overbodig is geworden en vervangen is door een democratische ordening, die heel de bevolking omvat en vertegenwoordigt. De aprilstellingen van Lenin kunnen in dit verband genoemd worden als inspiratiebron van hoe deze democratie er zou moeten uitzien.

Communisme in Nederland

De politieke en maatschappelijke vrijheid van communisten was tijdens en na de oorlog beperkt. Tijdens de Tweede Wereldoorlog zijn veel Nederlandse communisten gearresteerd en naar gevangenissen en concentratiekampen in Duitsland afgevoerd waar velen regelrecht werden omgebracht of anderszins om het leven kwamen. Communisme werd naast jodendom door het nazisme als een van de grootste vijanden van het Derde Rijk beschouwd.

Maar ook het naoorlogse Nederlandse bestel beschouwde communisten als staatsgevaarlijk; hoewel in Nederland niet, zoals in de Duitse Bondsrepubliek, een officieel beroepsverbod voor communisten gold na de oorlog, werd in feite gedurende de hele Koude Oorlog-periode communisten het werken zeer lastig gemaakt. Ambtenaren mochten geen lid van de CPN zijn, wat natuurlijk v.v. inhield dat partijleden geen ambtenaar konden worden of blijven. Dat betekende voor bijvoorbeeld een onderwijzer geen les meer te kunnen geven. Zo zagen, uit angst om verlies van werk, mensen vaak af van lidmaatschap. En zo was de CPN ook de enige partij in Nederland die geen radiozendtijd voor politieke partijen van overheidswege kreeg.

Bekende Nederlandse communisten

Bekende Nederlandse communisten waren:

Gerhard Badrian Marcus Bakker Ko Beuzemaker Gideon Willem Boissevain Jan Karel Boissevain Jaap Brandenburg Ina Brouwer Hermanus Coenradi Jan Dieters Sally Dormits Roestam Effendi Henk Gortzak Daan Goulooze Paul de Groot Jan Herder Lou Jansen Jan Janzen Herman de Kadt Gerrit Kastein Hans Katan Marinus van der Lubbe

Fré Meis Daan Monjé Henri Pieck Ben Polak Pam Pooters Jan Postma Willem van Ravesteyn Frits Reuter Hannie Schaft Kees Schalker Nico Schrevel Henk Sneevliet Geert Sterringa Benno Stokvis Gerrit van der Veen Harry Verheij Louis de Visser Theun de Vries Gerben Wagenaar Joop Wolff David Wijnkoop

Bekende Nederlanders die gedurende kortere of langere tijd communistische sympathieën hebben gehad:

• Jan van Gilse, componist
• Herman Gorter, schrijver
• Joris Ivens, filmer
• Jef Last, schrijver
• Anton Pannekoek, sterrenkundige
• Gerard Reve, schrijver (als communist opgevoed, nam na de oorlog afstand van het communisme)
• Karel van het Reve, schrijver en slavist (als communist opgevoed, nam na de oorlog afstand van het communisme)
• Jan Romein, historicus
• Annie Romein-Verschoor, historica
• Simon Vestdijk, schrijver (volgens rapport Bureau Nationale Veiligheid in 1946 bij Nationaal Archief, correspondeerde tijdens de oorlog op uitgebreide schaal met de ondergedoken Theun de Vries, keerde zich later tegen communisme)
• Jan Wolkers, schrijver

Bestaande communistische partijen in Nederland

• NCPN
• RSAP
• VCP
• SAP
• CJB

Voormalige communistische partijen in Nederland

• CPN (opgegaan in GroenLinks)
• SP (ontstaan als maoïstische partij, inmiddels meer algemeen democratisch socialistische signatuur)

Communistische partijen in België

• PVDA
• LSP
• SAP
• KP
• BCNVP

(Voormalige) communistische partijen wereldwijd

• Albanese Partij van de Arbeid
• Laotiaanse Revolutionaire Volkspartij
• Vietnamese Communistische Partij
• Communistische Partij van de Sovjet-Unie
• Communistische Partij van China
• Parti Communiste Français
• Communistische Partij van de Verenigde Staten
• Bolsjewieken
• Russische Communistische Partij
• Bulgaarse Communistische Partij
• Roemeense Communistische Partij
• Poolse Verenigde Arbeiderspartij
• Hongaarse Socialistische Werkerspartij
• Communistische Partij van de Russische Federatie
• Sozialistische Einheitspartei Deutschlands (DDR)
• DVPA
• Mongoolse Revolutionaire Volkspartij
• Joegoslavische Communistenbond
• Türkiye Komünist Partisi

Communistische literatuur

• Marx & Engels, Communistisch Manifest, 1848
• Marx, Het Kapitaal, 1867
• Rosa Luxemburg, Hervorming of revolutie?, Aksant (2006), ISBN 978-90-5260-220-2

Kritiek op communisme in literatuur

• Het geloof der kameraden, één van de bekendste boeken van de socialistisch opgevoede professor Russische literatuur Karel van het Reve. In dit boek wordt gesteld dat omwille van de zwakke tot afwezige filosofische, economische en wetenschappelijke basis het socialisme meer van een geloof dan van een theorie wegheeft.
• 1984, een beroemd boek uit 1948 van de Britse schrijver George Orwell. 1984 is een boek waarin de enkeling ten onder gaat in een volkomen kansloze strijd tegen een totalitair bewind. Het is een waarschuwing tegen totalitaire regimes zoals nazi-Duitsland en Stalins Sovjet-Unie. Beroemd is de uitspraak Big brother is watching you, wat slaat op de nooit geziene, maar almachtige leider van het totalitaire bewind in Oceanië, waar de hoofdpersoon van het boek Winston Smith leefde. Big Brother zou hierbij voor Jozef Stalin kunnen doorgaan en Emmanuel Goldstein voor Leon Trotski.
• Animal Farm van George Orwell is misschien wel het bekendste anticommunistische literaire werk, geschreven na Orwells ervaringen in Spanje toen hij vocht aan de kant van de Republikeinse Internationale Brigades in de Spaanse Burgeroorlog waar hij, mede door het optreden van de Stalinistische veiligheidsdiensten, gedesillusioneerd raakte.
• Zwartboek van het Communisme: misdaden, terreur, onderdrukking, Stéphane Courtois e.a., vert. uit het Frans door Kiki Coumans, Uitg. Arbeiderspers, Amsterdam (1998)., 1083 pagina's, ISBN 90-295-5838-5
• Onverwerkt verleden, Frits Bolkestein, Uitg. Prometheus, Amsterdam (1998). Kritische visie van de VVD-politicus op het communisme en de ontwikkelingen in Oost-Europa. 279 pag., ISBN 90-5333-606-0
• Wereldrevolutie De communistische beweging van Marx tot Kim Jong Il, Erik van Ree, Uitg. Mets & Schilt, Amsterdam (2005), standaardwerk over het ideaal van de communistische heilstaat. In dit boek probeert Erik van Ree (zelf ex-communist en ex-maoïst) antwoord te geven op de vraag waarom in de twintigste eeuw tientallen miljoenen mensen van over de hele wereld hun lot verbonden aan het communisme en waarom zij er, verenigd in straf georganiseerde partijen, in slaagden een substantieel deel van de wereld in hun greep te krijgen, 512 pagina's, ISBN 978-90-5330-395-5

Communistische leiders wereldwijd

• Lenin, Trotski, Stalin, Chroesjtsjov, Brezjnev, Joeri Andropov, Konstantin Tsjernenko en Gorbatsjov in de Sovjet-Unie
• Fidel Castro en Raoul Castro in Cuba
• Mao Zedong in China
• Che Guevara in Bolivia
• Enver Hoxha en Ramiz Alia in Albanië
• Ho Chi Minh in Noord-Vietnam
• Kim Il Sung, Kim Jong Il in Noord-Korea
• Nicolae Ceauşescu in Roemenië
• Josip Tito in Joegoslavië
• Pol Pot in Cambodja
• Souphanouvong in Laos
• Walter Ulbricht en Erich Honecker in de DDR
• Dimitris Christofias in Cyprus

Communistische staten

• Cuba
• Volksrepubliek China
• Laos
• Noord-Korea
• Vietnam

Voormalige communistische staten

• Sovjet-Unie
• DDR
• Albanië
• Roemenië
• Polen
• Tsjechoslowakije
• Hongarije
• Joegoslavië
• Bulgarije
• Zuid-Jemen
• Mongolië
• Cambodja (door Vietnam als rood-fascistisch beschouwd)
• Angola
• Ghana
• Ethiopië
• Guinee
• Tanzania
• Somalië (was officieel een socialistische staat, maar de regering had de facto amper macht)
• Afghanistan (communistisch georiënteerd)
• Tuva

Voetnoten

WikiWoordenboek

Zoek communisme op in het WikiWoordenboek.

  Zie ook de categorie met mediabestanden in verband met Communism op Wikimedia Commons.

Politieke stromingen