Europa

Europa is de naam van het werelddeel dat ten westen van Azië en ten noorden van Afrika ligt. Het wordt eveneens begrensd door de Noordelijke IJszee en de Atlantische Oceaan. Het telde in 2005 ca. 731 miljoen inwoners, ongeveer 11% van de totale wereldbevolking. Daarmee is het qua bevolking het op twee na grootste continent, na Azië en Afrika.

Een Geografische kaart van Europa
met het RD-stelsel (coördinaten) aangegeven.

Geografie

Zie Geografie van Europa voor het hoofdartikel over dit onderwerp.

Omvang

Qua oppervlakte is Europa het op één na kleinste continent van de wereld. In totaal bestaat het uit een gebied van 10.400.000 km². Het is niet veel groter dan het continent Australië. In oost-westrichting zijn de uitersten IJsland en Nova Zembla, in noord-zuidrichting zijn dat Frans Jozefland en Kreta, of eigenlijk het nog iets zuidelijker gelegen eilandje Gavdos. Het werelddeel kan worden verdeeld in drie hoofddelen: een 'romp' die ruwweg bestaat uit Russisch en Oekraïens gebied ten westen van de Oeral, en een Scandinavisch en een Europees schiereiland. Het schiereiland Europa, dat in het oosten begrensd wordt door de kortste verbindingslijn (van Kaliningrad tot Odessa) tussen de Oostzee en de Zwarte Zee, is iets groter dan het Arabisch Schiereiland en vertakt op zijn beurt weer in kleinere schiereilanden zoals het Iberische (Spanje en Portugal), het Apennijnse (de 'laars' van Italië), de Balkan (Griekenland) en Jutland (Denemarken). Europa wordt in dit artikel gedefinieerd als :

• het Europees vasteland;
• de eilanden op het Europees continentaal plat; de Britse Eilanden worden uiteraard ook tot Europa gerekend, al suggereert een oude Engelse term 'Britain and Europe' dat het twee verschillende entiteiten zouden zijn.

• eilanden die niet op het Europees continentaal plat liggen maar gewoonlijk toch beschouwd worden als behorend tot Europa (aangeduid met (1));
• de waterscheiding in het gebergte de Oeral, de rivier de Oeral, de Kaspische Zee, de waterscheiding in het gebergte de Grote Kaukasus, de Zwarte Zee, de Bosporus, de Zee van Marmara en de Dardanellen worden gezien als de Europees-Aziatische grens.

Kenmerken

Europa heeft veel berggebieden, waaronder de Pyreneeën, de Alpen, de Karpaten, de Balkan en een deel van de Kaukasus. Het hoogste punt is de Elbroes (5642 m), net over de grens van Rusland in de Kaukasus. Het laagste punt van Europa (28 m onder zeeniveau) is de kustlijn van de Kaspische Zee. Tussen het bergachtige Scandinavische schiereiland in het noorden en de Alpen in het zuiden ligt het Midden-Europese Hoogland dat door de grote Europese Vlakte wordt omringd, zich uitstrekkend van de Atlantische kust van Frankrijk tot aan de Oeral.

Een groot deel van deze vlakte (die door minder belangrijke berggroepen en heuvels wordt onderbroken) heeft vruchtbare landbouwgrond; in het oosten en het noorden zijn er enorme steppen, bos, meren, en toendragebieden.

Indeling

Europa kan in de volgende geografische gebieden worden onderverdeeld:

• Centraal-Europa
• Noord-Europa
• Oost-Europa
• Zuidoost-Europa
• Zuid-Europa
• West-Europa

Geologie

Opbouw van Europa

De continentale korst onder Europa bestaat uit in de loop van de geologische geschiedenis bij elkaar gekomen delen. In het noordoosten ligt het Baltisch schild, een kraton (stabiel, oud stuk korst) dat uit het Archeïcum stamt (minstens 2,5 miljard jaar geleden). Dit kraton beslaat het noorden van Scandinavië, Karelië en Finland. Tijdens het Proterozoïcum (2,5 - 0,55 miljard jaar geleden) groeide dit kraton uit tot het continent Baltica. Baltica vormde de kern waar andere terreinen aan vast zouden komen te liggen dank zij de platentektoniek.

Na de vorming van Baltica zijn er in Europa drie belangrijke perioden van orogenese (gebergtevorming) geweest. De Caledonische orogenese (500-390 miljoen jaar geleden) zorgde voor het samenkomen van Baltica met Laurentia (tegenwoordig Noord-Amerika) en het kleine continent Avalonia; en is vooral in Scandinavië en op de Britse Eilanden terug te vinden. Tegelijkertijd kwam Europa aan Siberia vast te liggen door de vorming van de Oeral.

De Hercynische orogenese (380-300 miljoen jaar geleden) zorgde ervoor dat een groot aantal kleine stukken continent, die tegenwoordig het midden van Europa vormen, aan het continent vast kwamen te liggen. Deze orogenese is in de Ardennen en veel andere middelgebergtes van Midden-Europa en op het Iberisch Schiereiland terug te vinden. Aan het einde van de Hercynische orogenese lagen alle continenten aan elkaar vast, verenigd in het supercontinent Pangea. Vanaf 250 miljoen jaar geleden bewegen de continenten weer uit elkaar. De Atlantische Oceaan ten westen van Europa is sindsdien ontstaan. Van de gebergtes die tijdens deze twee fasen gevormd werden, is door erosie niets meer overgebleven. Het reliëf in Noord- en Centraal-Europa is van later datum.

De derde grote fase van gebergtevorming was de Alpiene orogenese (vanaf 80 miljoen jaar geleden), die veroorzaakt wordt door het noordwaarts bewegen van Afrika. De Alpiene orogenese heeft de grote gebergten van Zuid-Europa gevormd: de Pyreneeën, de Betische Cordillera, de Alpen, de Karpaten, de Appenijnen, de Dinarische Alpen, de Helleniden en de Rhodopen. Tijdens deze fase ontstonden de Balkan en het Italiaans Schiereiland, ook kwam het Iberisch Schiereiland op zijn huidige positie te liggen. Tegelijkertijd werden er ook bekkens gevormd: het westelijk deel van de Middellandse Zee en de Hongaarse laagvlakte zijn bijvoorbeeld intramontane bekkens. De Zwarte Zee en de oostelijke Middellandse Zee zijn overblijfselen van de oceaan die zich vroeger tussen Europa en Afrika bevond.

Tektoniek en vulkanisme

De platentektoniek zorgt ook tegenwoordig nog voor geologische activiteit. Europa is onderdeel van de Euraziatische Plaat, die in het zuiden grenst aan de Afrikaanse Plaat. De bewegingen van deze twee platen ten opzichte van elkaar zorgen voor vulkanisme en aardbevingen in Italië en op de Balkan. De Anatolische Plaat beweegt op het vasteland van Griekenland in, wat voor aardbevingen in de Balkan en Turkije zorgt.

De Euraziatische Plaat grenst in de Atlantische Oceaan aan de Noord-Amerikaanse Plaat bij de Mid-Atlantische Rug. Ook hier komen aardbevingen en vulkanisme voor, maar dit blijft ver verwijderd van het vasteland van Europa, op één uitzondering na: het eiland IJsland, dat precies op de plaatgrens ligt. IJsland bestaat vanwege deze bijzondere geologische situatie vrijwel uitsluitend uit vulkanisch gesteente.

Ook binnen het continent Europa bevinden zich tektonisch actieve structuren waarlangs aardbevingen voorkomen. Een voorbeeld is de Roerdalslenk.

Zie ook de sectie geologie in het artikel Geografie van Europa.

Klimaat

Bestand:Europe Koppen Map.png

Recente kaart van de klimaatclassificatie van Köppen-Geiger.

Het klimaat van Europa varieert van subtropisch klimaat tot poolklimaat. Het Mediterraan klimaat van het zuiden is droog en warm. De westelijke en noordwestelijke delen hebben een mild, over het algemeen vochtig klimaat, dat door de wind vanuit de Atlantische Oceaan wordt beïnvloed. In Midden- en Oost-Europa is het klimaat van een vochtig continentaal type met de koele zomers.

Economie

Europa is het meest geïndustrialiseerde continent op aarde. De grootste industriezones worden gevonden in West- en Midden-Europa, Engeland, Noord-Italië, Oekraïne, en Europees Rusland. Landbouw, bosbouw (in Noord-Europa) en visserij (langs de Atlantische kust) zijn ook belangrijk. Europa heeft een grote verscheidenheid aan mineralen : steenkool, ijzererts en zout zijn overvloedig. Olie en gas worden gevonden in Oost-Europa en onder de Noordzee. Voor de opwekking van elektriciteit wordt steenkool, kernenergie, windkracht en zonne-energie gebruikt.

Demografie

Zie Demografie van Europa voor het hoofdartikel over dit onderwerp.

Geschiedenis

Zie Geschiedenis van Europa voor het hoofdartikel over dit onderwerp.

Europa is de bakermat van de westerse cultuur en heeft een buitengewoon grote rol gespeeld in de wereldgeschiedenis. De beschaving in Europa heeft zich sinds oude tijden ontwikkeld en werd beïnvloed door oudere beschavingen in Mesopotamië en in Egypte. De Romeinse en Griekse culturen hebben een deel van de geschiedenis van het continent bepaald. Na de val van het Romeinse Rijk volgden de middeleeuwen. De ontwikkeling van de beschaving van Europa versnelde zich in de Renaissance. In de geschiedenis is Europa het toneel geweest van vele grote en vernietigende oorlogen die zowel landelijke als stedelijke gebieden hebben verwoest. Hoewel Europa ooit bestond uit enorme multi-etnische imperia en koninkrijken, verdeelden de succesvolle nationalistische opstanden (vooral in de 19e eeuw) het continent in vele soevereine natiestaten. De politieke fragmentatie leidde tot de economische concurrentie en politieke geschillen tussen staten. Ondanks of juist dank zij dat slaagden de Europese landen erin om een groot deel van de wereld te koloniseren en werden buiten Europa in gebieden waar kolonisten de meerderheid gingen vormen, westerse staten gesticht.

Moderne geschiedenis

Na de Tweede Wereldoorlog werd Europa verdeeld in twee ideologische blokken (Oost-Europa, dat door de Sovjet-Unie werd overheerst, en West-Europa, dat door de Verenigde Staten werd overheerst). De Koude Oorlog woedde. De Noord-Atlantische Verdragsorganisatie (NAVO) werd gevormd als militair afschrikmiddel tegen de verspreiding van het communisme. De spanningen als gevolg van de Koude Oorlog werden in de jaren '60 minder, en de tekenen van normalisatie van oost-westrelaties verschenen in de jaren '70.

In West-Europa vormden zich vanaf 1952 de Europese Gemeenschap voor Kolen en Staal (EGKS), de Europese Economische Gemeenschap (EEG), en de Europese Gemeenschap voor Atoomenergie (EURATOM). De in 1958 opgerichte EEG heet sinds 1993 de Europese Unie (EU) en heeft sindsdien een behoorlijke uitbreiding doorgemaakt, met name in het oosten van Europa. In 1995 bestond de EU uit 15 landen, in 2004 kwamen er tien lidstaten bij, in 2007 nogmaals twee, zodat er nu 27 landen zijn aangesloten.

Kroatië, Macedonië en Turkije zijn kandidaatleden. Laatstgenoemde land is sinds 2005 aan het onderhandelen over volwaardig lidmaatschap. De onderhandelingen zullen ten vroegste rond 2015 afgerond worden. De afloop staat nog niet vast, omdat dit land om geografische en vooral godsdienstige, economische, historische en culturele redenen niet door iedereen als een Europees land wordt beschouwd.

Sinds de 'oranjerevolutie' in Oekraïne (2004) is er in het land sprake van een prowesterse oriëntatie die op den duur zou kunnen uitlopen op een lidmaatschap van de EU. Dit zou echter ten koste gaan van de relaties met de Russische Federatie en het staat (dus) nog niet echt op de agenda. Die toenadering tot de EU is ondertussen nog verder bemoeilijkt, omdat het oude regime via verkiezingen een deel van haar macht kon teruggrijpen.

Sinds 2004 heerst er een zekere uitbreidingsmoeheid, vanwege :

• bestuurstechnische problemen van de integratie;
• verschil van mening over de bestaansreden van de EU (moet het een politiek blok worden dat zich profileert tegenover andere mogendheden, met name de Verenigde Staten, of moet het accent liggen op onderlinge economische samenwerking?)
• bezorgdheid over verlies aan relatief gewicht bij de bestaande lidstaten.

In 2005 werd een Europees Grondwettelijk verdrag dat de uitgebreide EU van een werkbare structuur moest voorzien, waar jaren aan gewerkt was, voorgesteld. Het werd echter verworpen bij referenda in Frankrijk en Nederland.

Etymologie

In de oude Griekse mythologie, was Europa een Fenicische prinses die door Zeus in de gedaante van een Hemelstier werd ontvoerd en naar het eiland Kreta werd meegenomen, waar zij haar zoon Minos baarde. Voor Homerus was Europa (Grieks: Ευρώπη) een mythologische koningin van Kreta, niet een geografische benaming. En omdat zij een Fenicische prinses was, is reeds volgens de Griekse geschiedschrijver Herodotus deze mythe niet de oorsprong van de naam van het continent Europa.

Tegenwoordig gaat men ervan uit dat de naam Europa een geografische oorsprong heeft: in de oudste tijden was Europa in het gebied van Boötië tot aan Macedonië de naam van een aardgodin en kwam deze naam daar ook als plaats- en riviernaam voor. Nadat men eerst het noordelijke deel van Griekenland met de naam Europe is gaan aanduiden, werd dit vervolgens de naam voor het hele vasteland van Griekenland en uiteindelijk voor het hele Europese vasteland zoals dat door de Hellespont en de Bosporus van Azië en door de straat van Gibraltar van Afrika gescheiden was.

De term Europa wordt over het algemeen afgeleid uit de Griekse woorden die breed (eurys) en gezicht (ops) betekenen. Een minderheid, echter, ziet een Semitische of Fenicische oorsprong, afgeleid van het Semitische woord erebu dat "zonsondergang" betekent of het Fenicische woord ereb dat "avond" betekent. Vanuit een gezichtspunt van het Midden-Oosten gaat de zon onder in Europa: het land in het westen, het zogenaamde avondland.

Landen en gebieden

Tot Europa behoren geografisch gezien de volgende landen en gebieden:

• Ålandseilanden – Albanië – Alderney – Andorra – Azerbeidzjan (een klein stuk ten noorden van de hoogste bergkam van de Kaukasus) – België – Bosnië en Herzegovina – Bulgarije – Denemarken – Duitsland – Engeland – Estland – Faeröer¹ – Finland – Frankrijk – Gibraltar – Georgië (een smalle strook ten noorden van de hoogste bergkam van de Kaukasus) – Griekenland (uitgezonderd de Dodekanesos en andere Egeïsche eilanden voor de Turkse kust) – Guernsey – Hongarije – Ierland – IJsland¹ – Italië – Jan Mayen¹ – Jersey – Kazachstan (gedeelte ten westen van de rivier de Oeral) – Kosovo - Kroatië – Letland – Liechtenstein – Litouwen – Luxemburg – Macedonië – Man – Malta – Moldavië – Monaco – Montenegro – Nederland – Noord-Ierland – Noorwegen – Oekraïne – Oostenrijk – Polen – Portugal – Roemenië – Rusland (gedeelte ten westen van het gebergte de Oeral) – Sark – Schotland – San Marino – Servië – Slovenië – Slowakije – Spanje – Spitsbergen¹ – Tsjechië – Turkije (gedeelte ten westen en ten noorden van de Bosporus, de Zee van Marmara en de Dardanellen) – Vaticaanstad – Verenigd Koninkrijk – Wales – Wit-Rusland – Zweden – Zwitserland

¹ Alhoewel deze eilanden niet op het Europees continentaal plat liggen, worden ze vaak om historische, staatkundige en etnologische redenen toch beschouwd als behorend tot Europa.

Opmerking:

• Armenië, Azerbeidzjan, Cyprus, Georgië, Kazachstan, Rusland en Turkije kunnen staatkundig gezien zowel tot Azië als tot Europa worden gerekend. Op Armenië en Cyprus na liggen deze landen gedeeltelijk in het ene en gedeeltelijk in het andere werelddeel. Armenië en Cyprus liggen weliswaar in Azië maar worden om cultuurhistorische en politieke redenen in samenhang met het gegeven dat ze dicht bij Europa liggen, ook tot Europa gerekend.

Externe links

• Landenportaal Europa
• Wikitravel Europa

Bronvermelding

Bronnen, noten en/of referenties:

  Vrije mediabestanden over Atlas van Europa op Wikimedia Commons

  Vrije mediabestanden over Satellietbeelden van Europa op Wikimedia Commons

Landen in Europa

Continenten en regio's van de wereld