Geografie

Aardrijkskunde oftewel het Romaans geografie (Oudgrieks: γεος (geos), aarde en γραφειν (grafein), (be-)schrijven) is een wetenschappelijke discipline die zich bezighoudt met het bestuderen van het aardoppervlak, het in kaart brengen van vormen van bijvoorbeeld cultuur, het plantenleven en de dierenwereld, gebruik van het milieu en verkeer en het beschrijven van het landschap overal op de wereld.

Te onderscheiden van de geologie die de chemische en fysische eigenschappen van de aardkorst bestudeert.

Aardrijkskunde als wetenschap

Aardrijkskunde wordt tegenwoordig wel opgevat als een verzamelnaam voor een aantal min of meer zelfstandige wetenschappen. Een belangrijk onderscheid is dat tussen de bestudering van natuurlijke verschijnselen en cultuurlijke verschijnselen. Hierop grijpt de specialisering in enerzijds fysische geografie en anderzijds sociale geografie terug. Wat deze (deel)wetenschappen bijeenhoudt is dat ze alle op zoek zijn naar een verklaring voor de ruimtelijke orde van verschijnselen aan het aardoppervlak. We hebben het dan over het formele object van de aardrijkskunde. Het formele object kan verbijzonderd worden door te letten op de vorm of verspreiding van ruimtelijke verschijnselen (ruimtelijke patronen), door te letten op de samenhang (ruimtelijke systemen) of te letten op hun ontwikkeling en verandering in de ruimte (ruimtelijke processen).

Ruimtelijke patronen

Aardrijkskunde als wetenschap van ruimtelijke patronen beschrijft en verklaart de territoriale verspreiding en verscheidenheid van allerlei sociale en fysische verschijnselen. Het begrip patroon is meer dan de vorm van de horizontale uitbreiding, het gaat ook om rangschikking, configuratie, verdeling en geleding. Het begrip patroon veronderstelt ook regelmaat en regelmaat maakt het doen van algemene uitspraken mogelijk. Juist de moderne aardrijkskunde, met de grote belangstelling voor statistisch-mathematische benaderingen, houdt zich bezig met ruimtelijke patronen.

Ruimtelijke systemen

Als we de aardrijkskunde zien als de wetenschap van ruimtelijke systemen dan hebben we het over de beschrijving en verklaring van de samenhangen tussen sociale en/of fysische verschijnselen zoals: afwateringssystemen, verkeerscirculatiesystemen, de relaties stad-land. Een systeem kan worden opgevat als een afgrensbare verzameling elementen met hun onderlinge relaties. Ruimtelijke systemen worden door geografen meestal aangeduid met de term regionaal systeem. De moderne regionale aardrijkskunde is sterk beïnvloed door het systeemdenken.

Ruimtelijke processen

Meestal wordt de geografie niet gezien als de wetenschap die zich exclusief met ruimtelijke processen bezig, ook omdat ruimtelijke processen als verklaring voor de specifieke hoedanigheden van bijvoorbeeld regionale systemen mee in beschouwing worden genomen. Systemen kunnen worden gezien als momentopnamen van ruimtelijke processen. Men kan zelfs de vraag stellen of ruimtelijke processen als zodanig bestaan. Processen hebben te maken met veranderingen in verschijnselen, maar verschijnselen hoeven zelf niet louter ruimtelijk van aard te zijn. Dat neemt overigens niet weg dat processen tegenwoordig veel aandacht krijgen. De moderne geografie is bij uitstek procesgericht wat onder andere tot uiting komt in de sterke aandacht voor de factor tijd.

Geografie en sociale geografie

Tot dusver hebben we doorgaans gesproken over geografie en niet over sociale geografie. Geografie is eigenlijk een verzamelnaam van een grote groep van geografische wetenschappen en een belangrijk onderscheid is dat tussen de fysische-geografische en de sociaal-geografische wetenschappen. De fysische geografie houdt zich bezig met de ruimtelijke patronen en processen in de relatie tot de fysische verschijnselen van de geosfeer en de sociale geografie idem met de sociale verschijnselen van de geosfeer. Het begrip sociaal is ondanks het veelvuldige gebruik tot betrekkelijk vaag van inhoud. Soms wordt het heel eng geïnterpreteerd, soms heel breed. We hanteren hier een brede opvatting: alle verschijnselen die samenhangen met of voortvloeien uit activiteiten van menselijke groepen. Strikt individuele verschijnselen vallen dus buiten het aandachtsveld van de sociale geografie. De wetenschap van de sociaal-ruimtelijke orde ofwel van de ruimtelijke orde de sociale verschijnselen in de ruimste zin wordt in Nederland aangeduid met de term sociale geografie. Daarmee heeft de term een bredere betekenis gekregen dan de letterlijke vertalingen in het Frans, Engels of Duits (géographie sociale; social geography; Sozialgeographie). De Nederlandse opvatting over de inhoud van de sociale geografie wordt dan ook beter weergegeven met géographie humaine, met human geography of met anthropogeographie.

Het gaat in de sociale geografie vooral om het sociale en door de mens gemaakt milieu. Enerzijds richt de sociale geografie zich op een vervlechting van sociale, economische, politieke en culturele verschijnselen binnen specifieke milieus anderzijds op de kenmerkende differentiatie tussen milieus. Centraal staat de idee dat het menselijk handelen niet los gezien kan worden van tijd en ruimte en dat daarom mens en samenleving steeds in hun specifieke context moeten worden beschouwd. Het gaat dus om de relatie tussen samenleving en omgeving, om de bestudering van de wijze waarop mensen steeds bezig zijn hun leefomgeving aan te passen aan veranderende omstandigheden. De sociale geografie is bij uitstek het vak waarin gezocht wordt naar verbanden tussen menselijke groepen en de door hen ingerichte ruimte. Het doel van de sociale geografie is het beschrijven en verklaren van de ruimtelijke orde van de menselijke samenleving, zoals deze tot stand komt in een continu proces van ruimtelijke organisatie en inrichting van de samenleving door individuen en groepen.

Opleiding

(Zie ook het artikel Ruimtelijke Wetenschappen)

Een Nederlandstalige universitaire opleiding in de (sociale) geografie wordt onder meer gegeven aan de:

• Universiteit van Amsterdam
• Vrije Universiteit van Amsterdam
• Vrije Universiteit Brussel
• Universiteit Gent
• Rijksuniversiteit Groningen
• Katholieke Universiteit Leuven
• Radboud Universiteit Nijmegen
• Universiteit Utrecht

Lerarenopleidingen Aardrijkskunde op het HBO worden onder meer gegeven aan de:

• Hogeschool Rotterdam
• Hogeschool Utrecht
• Noordelijke Hogeschool Leeuwarden
• Hogeschool Windesheim

Zie ook

• Geografische extremen
• Koninklijk Nederlands Aardrijkskundig Genootschap

Referenties

Bronvermelding :

• Het bovenstaande gedeelte is gebaseerd op: A.G.J. Dietvorst, J.A. van Ginkel, A.O. Kouwenhoven, B.C. de Pater en W.J. van den Bremen, Algemene Sociale Geografie, Ontwikkelingslijnen en standpunten, Romen/Weesp, 1984