Wikisage is op 1 na de grootste internet-encyclopedie in het Nederlands. Iedereen kan de hier verzamelde kennis gratis gebruiken, zonder storende advertenties. De Koninklijke Bibliotheek van Nederland heeft Wikisage in 2018 aangemerkt als digitaal erfgoed.
- Wilt u meehelpen om Wikisage te laten groeien? Maak dan een account aan. U bent van harte welkom. Zie: Portaal:Gebruikers.
- Bent u blij met Wikisage, of wilt u juist meer? Dan stellen we een bescheiden donatie om de kosten te bestrijden zeer op prijs. Zie: Portaal:Donaties.
Zuid-Amerika
| Zuid-Amerika | ||
| Zuid-Amerika ten opzichte van andere continenten | ||
| Zuid-Amerika ten opzichte van andere continenten | ||
| Oppervlakte | 17.840.000 km² | |
| Inwoners | 418 miljoen (23 inw./km²) | |
| Landen | 13 (onafhankelijk en erkend) | |
| Tijdzones | UTC−6 (Ecuador) – UTC−2 (Brazilië) | |
Zuid-Amerika is een continent op het zuidelijk halfrond, ten zuiden van Noord-Amerika en ten noorden van Antarctica. Het continent wordt in het westen door de Grote Oceaan en in het oosten door de Atlantische Oceaan begrensd.
Definitie
Zuid-Amerika wordt van Noord-Amerika gescheiden door de Darién Gap op de grens van Colombia en Panama. Soms wordt het Panamakanaal als grens vermeld, in dat geval behoort de oostelijke helft van Panama tot Zuid-Amerika. Hoewel verschillende Caribische eilanden, waaronder Aruba, Bonaire, Curaçao, Trinidad en Tobago geologisch gezien op het Zuid-Amerikaans continentaal plat liggen worden zij in de praktijk tot Noord-Amerika gerekend. De Venezolaanse Federale gebieden en de Colombiaanse eilandengroepen in de Caribische Zee gelden dan weer als Zuid-Amerikaans.
Enkele Zuid-Amerikaanse landen hebben eilandengroepen die buiten het continentaal plat liggen, in de Atlantische Oceaan zoals Brazilië's Fernando de Noronha, of in de Grote Oceaan zoals de Ecuadoraanse Galápagoseilanden. Deze gebieden worden doorgaans tot Zuid-Amerika gerekend, evenals de buiten het continentaal plat liggende Britse gebiedsdeel van Zuid-Georgië en de Zuidelijke Sandwicheilanden. Het tot Chili behorende Paaseiland wordt meestal eerder als deel van Oceanië gerekend.
In de Spaans- en Engelstalige wereld is het gebruikelijke de beide Amerika's als één continent te beschouwen, maar in het Nederlands worden Noord- en Zuid-Amerika vaak als twee verschillende continenten gezien. In het dagelijks spraakgebruik wordt Zuid-Amerika soms verward met Latijns-Amerika. Hoewel er een grote overlap is, omvat Latijns-Amerika grote delen van Noord-Amerika, terwijl de Nederlands- en Engelstalige delen van Zuid-Amerika niet altijd onder Latijns-Amerika gezien worden.
Geografie
De totale oppervlakte van Zuid-Amerika bedraagt 17.840.000 km².
Geologie
Zuid-Amerika is onderdeel Zuid-Amerikaanse plaat. Het continent is opgebouwd uit een kern die bestaat uit een aantal Proterozoïsche kratons waaromheen het continent gegroeid is. In het westen bevindt zich de Andes, die gevormd wordt door de subductie van oceanische korst onder de Grote Oceaan onder het Zuid-Amerikaanse continent.
Landen en gebieden
|
Portaal Zuid-Amerika |
Tot Zuid-Amerika behoren geografisch gezien de volgende gebieden:
Onafhankelijke landen
Afhankelijke gebieden
Klimaat
Zuid-Amerika ligt voor een deel in een warme of tropische zone (tot ongeveer de Steenbokskeerkring) en voor een deel in een gematigde zone (ten zuiden van de Steenbokskeerkring). Vrijwel alle klimaatzones (van tropisch regenklimaat tot polair toendraklimaat) komen voor in Zuid-Amerika. Vgl. de klimaatclassificatie van Köppen
Zo heeft de Andes een hooggebergteklimaat. Ten oosten van de Andes zijn de variaties in de natuurlijke begroeiing groot. Het grootste gedeelte van het continent heeft een tropisch klimaat met als natuurlijke begroeiing regenwoud. In het zuiden gaat het regenwoud over in de pampa's en nog zuidelijker in nog gematigder begroeiing.
Metropolen
Metropolen van Zuid-Amerika zijn:
Geschiedenis
 Zie Geschiedenis van Zuid-Amerika voor het hoofdartikel over dit onderwerp. |
De eerste nederzettingen in Zuid-Amerika worden gedateerd rond 15.000 v.Chr. en lagen in de kustzone van Ecuador en Peru. Rond 2700 v.Chr. werd in Caral de eerste stad met stenen huizen gebouwd. Door de ontwikkeling van aardewerk krijgt men de mogelijkheid voedsel langer te bewaren, zodat ook de inlandse valleien in de Andes gekoloniseerd kunnen worden.
Antieke beschavingen zijn de Chavin-cultuur (1700 - 300 v.Chr.), de Mochica-cultuur (0 - 750 n.Chr.) en de Nazca-cultuur (200 v.Chr. - 1000 n.Chr.), alle in Peru.
De Inca's heersten van 1438 tot 1532 over een groot gebied dat van Noord-Chili tot Ecuador liep. Hun rijk werd centralistisch geregeerd door een keizer vanuit Cuzco. Hoewel de beschaving een hoog niveau had bereikt waren sommige uitvindingen zoals het wiel bij de Inca's niet bekend.
In de 16e eeuw begonnen Spaanse en Portugese ontdekkingsreizigers de Zuid-Amerikaanse oostkust te verkennen. Gelokt door verhalen van een gouden rijk in het binnenland begaven ze zich steeds verder landinwaarts. Voor de lokale bevolking waren de bacteriën die de Europeanen meebrachten een ongekende ramp. Schattingen geven aan dat misschien meer dan twee derde van de Indiaanse bevolking aan voor hen onbekende ziekten als de pest, waartegen ze geen resistentie hadden, stierf. Daaropvolgend lukte het de Spaanse ontdekkingsreiziger Francisco Pizarro in 1532 met een klein legertje het grootste deel van het Incarijk te veroveren door de keizer gevangen te nemen. Tot 1572 hielden de Inca's in delen van hun rijk stand tegen de Spanjaarden. Een zo'n afgelegen uitwijkoord was Machu Picchu.
Zuid-Amerika was in 1494 met het verdrag van Tordesillas tussen de Portugezen en Spanjaarden verdeeld. Brazilië werd Portugees, de rest Spaans. In de eeuwen daarop viel Zuid-Amerika langzaam in handen van de beide koloniale machten, hoewel ook andere Europese landen, met name Engeland en Nederland, enige invloed hadden. Toen de Verenigde Staten in 1776 onafhankelijk werden werd de roep om onafhankelijkheid in Zuid-Amerika ook sterker. De bezetting van Spanje door Napoleon in 1808 bood de gelegenheid onafhankelijkheidsoorlogen te beginnen. Een bekend leider van de onafhankelijkheid was Simón Bolívar. De decennia die volgden werden gekenmerkt door grote politieke instabiliteit: vrijwel overal braken burgeroorlogen uit en de verenigde republieken vielen uiteen in een lappendeken van staten. Pas in de laatste decennia van de 19e eeuw stabiliseerde Latijns-Amerika; in vele landen kwamen oligarchische regimes aan de macht, die onder het motto van Orden y Progreso ("orde en vooruitgang") economische voorspoed maar ook brute onderdrukking brachten.
Rond de jaren dertig werden de oligarchische regimes in de meeste landen afgelost door populistische regeringen, waarvan die van Juan Perón wellicht het bekendste is. In de jaren vijftig werden de meeste van deze regimes vervangen door regeringen die meer democratisch waren, maar ook instabieler. Gevolg was dat staatsgrepen plaatsvonden die tot militaire dictaturen leidden. In de Koude Oorlog waren de Verenigde Staten bang voor communistische invloeden in Latijns-Amerika, ze bemoeiden zich met de politieke situatie waarbij vaak steun aan militaire dictaturen werd verleend. In de jaren tachtig raakten de meeste landen in een diepe economische crisis. Landen konden hun schulden niet meer afbetalen, wat tot hyperinflatie leidde. De militaire regimes konden zich niet langer handhaven en het grootste deel van Zuid-Amerika kreeg een democratisch bewind. Tegen het eind van de 20e eeuw en het begin van de 21e eeuw raakten veel Latijns-Amerikanen gedesillusioneerd met het neoliberale economische systeem, en werden er in veel landen linkse kandidaten tot president gekozen. Een bekend voorbeeld is de Venezolaanse president Hugo Chávez.
Demografie
Taal
In Brazilië spreekt men Portugees; in Frans-Guyana Frans; in Guyana, Zuid-Georgia, op de Falklandeilanden Engels; in Suriname Nederlands. Alle andere landen zijn Spaanstalig. Daarnaast worden er in verschillende landen nog enkele oude inheemse talen, als Guaraní en Quechua gesproken. De Spaans, Portugees en Frans sprekende landen behoren met Mexico en andere Frans- en Spaanstalige landen in Midden-Amerika tot Latijns-Amerika. Guyana en Suriname worden zo wél tot Zuid-Amerika, maar niet tot Latijns-Amerika gerekend.
Etnische samenstelling
Tot de 15e eeuw werd Zuid-Amerika uitsluitend bevolkt door de oorspronkelijke bewoners, de Indianen. Sindsdien heeft een grootschalige vermenging plaatsgevonden. De hedendaagse Zuid-Amerikaanse bevolking bestaat uit Europese, Indiaanse en Afrikaanse elementen. In de centrale Andes zijn de Indianen vaak nog in de meerderheid, grote indianenvolken in de Andes zijn de Quechua, Aymara en Mapuche. Ook in het dunbevolkte Amazonegebied vormen Indianen nog een meerderheid. In de landen van de Zuidkegel is het Europese aandeel van de bevolking het grootst. Aan de Grote Oceaankust en in de Guyana's leven bovendien relatief veel mensen van Aziatische afkomst.
Inwoners
Zuid-Amerika heeft 424 miljoen inwoners anno 2016.[1] Brazilië is het volkrijkste land.
Politiek
Zuid-Amerika is het enige continent waarvan alle onafhankelijke landen republieken zijn. Na bijna twee eeuwen instabiliteit hebben de meeste Zuid-Amerikaanse landen zich sinds de jaren 80 ontpopt tot relatief stabiele democratieën. Landen als Chili, Uruguay en Argentinië kunnen zelfs tot de meest vrije en democratische landen ter wereld worden gerekend; in andere landen blijft de democratische ontwikkeling echter enigszins achter. Colombia is al sinds de jaren 60 in een burgeroorlog verwikkeld.
Internationale samenwerking
Na vele mislukte pogingen hebben de Zuid-Amerikaanse landen de afgelopen decennia een aantal successen geboekt op het gebied van regionale integratie.
Argentinië, Brazilië, Uruguay en Paraguay hebben in 1991 Mercosur gevormd, een vrijhandelsakkoord dat inmiddels is uitgegroeid tot douane-unie. Venezuela is een toetredingsproces begonnen, Bolivia zal waarschijnlijk volgen. Het andere belangrijke economische samenwerkingsverband is de Andesgemeenschap, bestaande uit Colombia, Peru, Bolivia en Ecuador, dat de laatste jaren echter een zieltogend bestaan leidt.
De Zuid-Amerikaanse landen hebben zich sinds 2008 verenigd in de Unie van Zuid-Amerikaanse Naties (UZAN of Unasur), met als doel om voor 2020 een Europese Unie-achtig samenwerkingsverband te vormen.
Verder zijn alle Zuid-Amerikaanse landen lid van Groep van Rio, bestaande uit Latijns-Amerikaanse en Caribische landen, en de Organisatie van Amerikaanse Staten (OAS), van oudsher gedomineerd door de Verenigde Staten. Suriname en Guyana zijn lid van de Caribische Gemeenschap (CARICOM).
In 2010 werd de Gemeenschap van Latijns-Amerikaanse en Caraïbische Staten of CELAC opgericht. Deze bestaat uit 33 onafhankelijke landen van de Caraïben, Centraal- en Zuid-Amerika. De VS, Canada, en de Amerikaanse territoria van Nederland, Frankrijk, Denemarken en Groot-Brittannië zijn geen lid. Het is de opvolger van de Groep van Rio.
Zie ook
.svg){kind=link}
Argentinië · Bolivia · Brazilië · Chili · Colombia · Ecuador · Guyana · Paraguay · Peru · Suriname · Uruguay · Venezuela
| Frans overzees departement: | Frans-Guyana |
| Overzees gebied van het Verenigd Koninkrijk: | Falklandeilanden · Zuid-Georgia en de Zuidelijke Sandwicheilanden |
| Continenten en regio's van de wereld |
|---|
|
Afrika • Afrika-Eurazië • Amerika • Antarctica • Australië • Azië • Eurazië • Europa • Noord-Amerika • Oceanië • Zuid-Amerika |
Bronnen, noten en/of referenties
|