Willem I van Oranje

Willem van Oranje
1533–1584
Portret van Willem van Oranje in 1580 door Adriaen Thomasz Key
Prins van Oranje
Periode	1544–1584
Voorganger	René van Chalon
Opvolger	Filips Willem
Graaf van Nassau-Oranje
Periode	1544–1584
Voorganger	–
Opvolger	Maurits
Stadhouder van Holland, Zeeland en Utrecht (Filips II)
Periode	1559–1567
Voorganger	Maximiliaan II van Bourgondië
Opvolger	Maximiliaan van Hénin-Liétard
Stadhouder van Franche-Comté (Filips II)
Periode	1559/61 – 1567
Stadhouder van Holland, Zeeland en Utrecht (Staten-Generaal)
Periode	1572–1584
Voorganger	Maximiliaan van Hénin-Liétard (Filips II, tot 1573)
Opvolger	Joost de Soete (Utrecht) Maurits van Nassau (tot 1589 alleen in Holland en Zeeland)
Stadhouder van Friesland en Overijssel (Staten-Generaal)
Periode	1580–1584
Voorganger	George van Lalaing (Filips II, tot 1581)
Opvolger	Willem Lodewijk van Nassau-Dillenburg (Friesland) Adolf van Nieuwenaar (Overijssel)
Vader	Willem de Rijke
Moeder	Juliana van Stolberg

Willem (slot Dillenburg, 24 april 1533 – Delft, 10 juli 1584), prins van Oranje, graaf van Nassau-Dillenburg, beter bekend als Willem van Oranje of onder zijn bijnaam Willem de Zwijger en in Nederland vaak Vader des vaderlands genoemd, was aanvankelijk stadhouder (plaatsvervanger) voor de regerend heer der Nederlanden. Hij begon zijn loopbaan in dienst van de Rooms-Duitse keizer Karel V. Meningsverschillen met Karels opvolger Filips leidden uiteindelijk tot de Tachtigjarige Oorlog.

Deze oorlog had als eindresultaat dat de Noordelijke Nederlanden in 1648, bij de Vrede van Münster, internationaal erkend werden als onafhankelijke staat. In kronieken, brieven en documenten uit de 16e eeuw wordt soms gesproken over 'de Opstand'. Ook in de hedendaagse literatuur wordt het begin van de Tachtigjarige Oorlog veelal weer aangeduid met 'de (Nederlandse) Opstand'.

Een van de lijfspreuken van de prins luidde Je maintiendrai (Frans: 'Ik zal handhaven'). Aan het eind van zijn leven breidde de prins deze uit: Je maintiendrai l'honneur, la foy, la loi de Dieu, du Roy, de mes amis et moy ('Ik zal de eer, het geloof, de wet van God, van de koning, van mijn vrienden en mij handhaven'). De oorspronkelijke lijfspreuk ("Je maintiendrai Chalon") was afkomstig van Oranjes erflater René van Chalon. Willem van Oranje wijzigde deze later [Wanneer?] in "Je maintiendrai Nassau". Een andere lijspreuk van hem was Saevis tranquillus in undis (Latijn: “Rustig te midden van de woelige baren”)

Jeugd (1533–1555)

Willem van Oranje werd geboren als oudste zoon van Willem de Rijke, graaf van Nassau, en Juliana van Stolberg. Zijn vader had uit een eerder huwelijk al een dochter en zijn moeder had uit een eerder huwelijk vier kinderen. Geen van deze kinderen werd opvolger en stamhouder van het geslacht Nassau. Op 4 mei 1533 werd Willem onder grote belangstelling gedoopt.

Na Willem werden in het huwelijk van zijn ouders nog zeven dochters geboren, alsmede vier zoons:

• Jan VI van Nassau-Dillenburg (1536–1606)
• Lodewijk van Nassau (1538–1574)
• Adolf van Nassau (1540–1568)
• Hendrik van Nassau (1550-1574).

Willem de Rijke was alleen rijk aan kinderen. Van de zoons zou alleen de tweede (Jan van Nassau) een natuurlijke dood sterven. De anderen zouden omkomen in de strijd (Lodewijk, Adolf en Hendrik) of worden vermoord (Willem).

Tot zijn elfde levensjaar kreeg Willem een opvoeding in lutherse zin op het stamslot Dillenburg in Duitsland. Zijn moeder was overtuigd protestant en bracht dat over op haar kinderen.

In 1544 stierf een neef van Willem, René van Chalon, die in 1530 door een erfenis onder meer het onafhankelijke prinsdom Orange verworven had. Omsloten door Frankrijk, was het een twistappel tussen Frankrijk en het Heilige Roomse Rijk, de officiële soeverein. De 26-jarige René had bij testament bepaald dat Willem van Nassau zijn opvolger zou worden. Ook keizer Karel V, destijds Heer der Nederlanden en keizer van het Heilige Roomse Rijk, stemde daarmee in. De elfjarige Willem erfde daardoor het prinsdom Orange met de prestigieuze titel van prins. Naast de lijfspreuk Je maintiendrai Chalon voerde hij dus ook de titel Prins van Oranje.

Naast dit prinsdom erfde Willem van zijn neef belangrijke voorrechten en bezittingen in de Nederlanden. Karel V verbond aan de erfenis een voorwaarde: overgang tot het rooms-katholieke geloof en opvoeding aan het hof in Brussel. Vanwege de belangrijkheid van de erfenis gingen de ouders en Willem akkoord.

Aan het hof van keizer Karel werd de Duitstalige Willem ingewijd tot diplomaat. Hij leerde Latijn, Frans, Spaans, Italiaans en het plaatselijke Nederlands. Er ontstonden contacten op allerlei niveaus. Fernando Álvarez de Toledo, hertog van Alva en staatssecretaris Granvelle leerde hij kennen. Ook kreeg hij in 1545 Karel V te zien, toen deze uit Duitsland naar Brussel was teruggekeerd en in 1549 Karels zoon Filips, die uit Spanje kwam. Het bleek dat de jonge prins zich uitstekend wist te redden. Zijn levenshouding werd gekenmerkt door optimisme en welsprekendheid. Hij bleek over diplomatieke gaven te beschikken. Hij kreeg zijn bijnaam De Zwijger niet vanwege zwijgzaamheid, maar vanwege zijn gewoonte nooit het achterste van zijn tong te laten zien.

Op 8 juli 1551 trad de 18-jarige Willem in het huwelijk met Anna van Egmont. Zoals gebruikelijk in zijn kringen was het huwelijk gebaseerd op berekening en familiebelang. Door het huwelijk vergrootte hij zijn belangen in de Nederlanden. De Nederlanden bestonden in die tijd uit 17 provinciën. Op 19 december 1554 werd Willems eerste zoon geboren: Filips Willem van Oranje.

De ster van de jonge Willem rees gestaag. Hij werd een van de belangrijkste edelen aan het hof. Toen Karel op 25 oktober 1555 terugtrad als koning van Spanje, keizer van Duitsland en heer der Nederlanden, leunde hij bij deze plechtigheid gehouden in Aula Magna van het Paleis op de Koudenberg, op de schouder van de 22 jaar jonge prins. Hieruit sprak een groot vertrouwen van Karel V in Willem van Oranje. Tegen zijn zoon Filips II zei Karel over prins Willem: Houd deze jongeman in ere, hij kan je waardevolste raadgever en steun zijn. In deze tijd toonde Willem zich nog een trouw zoon van de rooms-katholieke kerk.

Raadsman van Filips II (1555–1559)

In 1555 werd Filips II heer der Nederlanden en het jaar daarop ook koning van Spanje, waar hij overigens al vanaf 1539 als regent voor zijn vader optrad. Filips II was een overtuigd aanhanger van de rooms-katholieke kerk. De reeds in 1550 ingevoerde strenge 'plakkaten' tegen de aanhangers van Maarten Luther hadden zijn volledige instemming. Hij zag het als zijn levensdoel om één groot rijk te scheppen met slechts één godsdienst, het rooms-katholicisme. Op dit punt wilde Filips van geen wijken weten.

Prins Willem was daarentegen opgewekt, sociaal vaardig en ambitieus. Hoewel trouw aan de rooms-katholieke kerk, had hij waardering voor de kritische humanist Erasmus. De koning trachtte nadrukkelijk Willem van Oranje aan zich te binden. In 1556 werd Willem ridder in de Orde van het Gulden Vlies. In het kader van de vredesonderhandelingen met Frankrijk, die in april 1559 zouden leiden tot de vrede van Cateau-Cambrésis, kreeg Willem van Filips belangrijke diplomatieke opdrachten. Daardoor leerde hij de groten van Europa kennen. Hij ontmoette onder anderen koning Hendrik II van Frankrijk en was samen met de hertog van Alva een van de belangrijkste raadsheren van Filips. Willem werd bovendien door Filips benoemd tot stadhouder van Holland, Zeeland en Utrecht. Echter, tussen Filips en de Nederlandse adel boterde het niet erg. Filips maakte liever gebruik van raadgevers van elders, zoals de Spanjaard Ruy Gómez de Silva en de topdiplomaat van Franse afkomst Nicolas Perrenot de Granvelle, die zijn vader al zo goed gediend had. Toen Filips in het najaar van 1559 naar Spanje vertrok, was geen enkele Nederlandse edelman daar echt rouwig om. Volgens niet geheel bevestigde bronnen zou hij prins Willem bij het afscheid hebben toegevoegd: Niet de Staten, maar gij, gij, gij. Filips was kennelijk vooral in Willem teleurgesteld. Ze zouden elkaar nooit meer zien.

In juni 1559, dus na het sluiten van de Vrede van Cateau-Cambrésis, zou Willem van Oranje nog een ontmoeting hebben gehad met de Franse koning. In zijn Apologie uit 1580, toen hij vogelvrij was verklaard door Filips, kwam Willem op deze ontmoeting terug. De Franse koning zou hem mededelingen hebben gedaan over het gezamenlijke plan van de katholieke vorsten Hendrik en Filips om door middel van inquisitie, vervolging, tirannie en plakkaten deze ketterij in Frankrijk en in de Nederlanden uit te roeien. Willem van Oranje geeft in zijn Apologie aan dat naar aanleiding van dit gesprek zijn weerstand en verzet tegen Filips zouden zijn ontstaan. Hierin lezen we over deze zaak het volgende:

„Ik wil gaarne toegeven dat ik toen een grote mate van medelijden voelde met zovele mensen van eer die aan de dood overgeleverd waren; tevens voelde ik mee met dit land, waarmee ik zozeer verbonden ben en waar men dacht een zekere vorm van inquisitie in te voeren die wreder zou zijn dan de Spaanse.”

Sommige geschiedkundigen betwijfelen de historiciteit van deze ontmoeting sterk. Klink stelt in Opstand, politiek en religie bij Willem van Oranje dat de argumenten voor ontkenning niet sterk zijn. Tot 1559 zou Willem koning Filips in ieder geval nog loyaal dienen, o.a. namens de Spaanse koning als plaatsvervanger-landsheer, als diens stadhouder, van de gewesten Holland met West-Friesland, Zeeland en Utrecht. De weerslag daarvan is te lezen in het Nederlandse volkslied: Den koning van Hispanje heb ik altijd geëerd.

In de oppositie (1559–1566)

Filips II benoemde in 1559 Margaretha van Parma tot landvoogdes voor de Nederlanden. De feitelijke machthebber was echter een vertrouweling van Filips, Antoine Perrenot de Granvelle als adviseur van Margareta, die in 1561 bovendien aartsbisschop van Mechelen werd. Er was ook een Geheime Raad waarin vertrouwelingen van Filips waren opgenomen. Filips voerde strenge plakkaten voor de vervolging van de protestanten in. Op het punt van het rijksbestuur streefde hij naar een krachtig centraal gezag, ten koste van lokale privileges, waaronder bijvoorbeeld de eigen belastingpolitiek van de Staten-Generaal. Vooral de invoering van de Tiende Penning riep heel wat spanning en weerstand onder de burgers op. De politiek inzake de religie en het landsbestuur gaf ook spanning met de adel in de Nederlanden. Onder de hoge adel kwamen onder anderen Filips van Montmorency, graaf van Horne, Lamoraal, graaf van Egmont, en Willem van Oranje in verzet. Op 11 maart 1563 stuurden prins Willem, Horne en Egmont een scherpe en waarschuwende brief aan koning Filips II. Het resultaat van dergelijke brieven was echter averechts. Het deed Filips II zich nog meer vastbijten in zijn voorgestane intimidatiepolitiek.

De achterdocht van Filips II tegen prins Willem werd bovendien gevoed door Willems huwelijk, na het overlijden van Anna van Egmont in 1558, met Anna van Saksen, een nichtje van August, de lutherse keurvorst van Saksen, op 25 augustus 1561 in Leipzig. Uit het oogpunt van familiebelangen was dit huwelijk nauwkeurig overwogen. Door dit huwelijk kreeg prins Willem belangrijke relaties onder de Duitse vorsten.

De Geheime Raad kreeg steeds meer invloed op de feitelijke gang van zaken. De Raad van State werd als regeringscollege amper serieus genomen. De prins protesteerde door van juni 1563 tot augustus 1564 uit de vergaderingen van de Geheime Raad weg te blijven. Najaar van 1564 wendde de Raad van State zich opnieuw tot Filips over de gevolgen van de gevoerde politiek. In de besluitvorming over de brief aan de koning sprak prins Willem op 31 december 1564 een beroemde rede uit, de zogenaamde 'Oudejaarsrede'. De rede behoort tot de hoogtepunten in de Nederlandse geschiedenis, maar slechts delen zijn bewaard gebleven. In deze urenlange rede voerde hij openlijk en duidelijk een pleidooi voor gewetensvrijheid van de onderdanen. Lange tijd is hieruit door latere geschiedschrijvers de volgende zin geciteerd: Ik kan niet goedkeuren dat vorsten over het geweten van hun onderdanen willen heersen en hun de vrijheid van geloof en godsdienst ontnemen. Dit is echter onvolledig, want bijvoorbeeld Viglius noteerde dat hij had gezegd: En hoewel hij [Willem van Oranje] zelf besloot te hechten aan de katholieke godsdienst, kon het hem echter niet behagen, dat vorsten willen heersen over het geweten van mensen en hun de vrijheid van geloof en godsdienst ontnemen. Dat Willem hier zou hebben gezegd dat hij hechtte aan het katholieke geloof, zou ongemakkelijk kunnen zijn voor Nederlandse (protestantse) geschiedschrijvers, en het eerste zinsdeel wordt dan ook nog steeds vaak weggelaten; feit blijft dat Willem van Oranje pas eind 1573 weer protestants werd (zie verderop).

Op 18 januari 1565 bracht Egmont de wens van de Raad van State over aan Filips II. In de beruchte Brieven uit het bos van Segovia wees Filips het verzoek van de Raad van State radicaal af. De plakkaten werden zelfs verscherpt, mede naar aanleiding van de besluiten van het Concilie van Trente dat de protestanten vervloekte in 126 'anathema's'. Bovendien moesten de belastingmaatregelen zo nodig met geweld worden ingevoerd. De centralisatie van de besluitvorming werd doorgedrukt. Het conflict tussen Filips en prins Willem was een feit. De aanloop naar de Opstand was begonnen. Op 25 december 1565 werd het Verbond der Edelen opgericht. Willem wachtte de komst van Alva echter niet af. Hij vluchtte in april 1567 met zijn gezin naar Duitsland, waarna markies Maximiliaan van Hénin-Liétard op 17 juni 1567 benoemd werd tot stadhouder van Holland, Zeeland en Utrecht en deze Willems functie als stadhouder dus overnam. Alleen Willems 12-jarige zoon Filips Willem bleef achter in Leuven, waar hij studeerde. Hij werd in 1568 afgevoerd naar Spanje, om een goede katholieke opvoeding te krijgen. Willem zou hem nooit meer terugzien. Margaretha trad af als landvoogdes uit protest tegen Alva, die haar betrekkelijk verzoeningsgezinde beleid doorkruiste. Alva werd benoemd als haar opvolger.

Strijd vanuit Duitsland (1567–1572)

Op 13 maart 1567 vond bij Antwerpen de Slag bij Oosterweel plaats. Filips van Lannoy, heer van Beauvoir en kapitein van de lijfwacht van Margaretha van Parma, versloeg in deze slag een leger van de Geuzen onder leiding van Jan van Marnix, heer van Toulouse. De overlevende gevangengenomen Geuzen werden niet als krijgsgevangenen maar als ketterse rebellen beschouwd en als zodanig behandeld. Ze werden ter dood gebracht op het rad of aan de galg. Willem van Oranje, die onder meer burggraaf was van Antwerpen, weigerde zelf en verbood ook de Antwerpenaren om vanuit de stad de Geuzen te hulp te komen.

Hij vertrok een maand later, op 15 april 1567, naar Dillenburg en hoewel hij van daaruit Alva zijn diensten aanbood, viel op 16 december in de Raad van Beroerten het besluit om ook Willem te vervolgen. De dagvaarding werd in januari 1568 openbaar gemaakt. Zoon Filips Willem werd naar Spanje afgevoerd om daar een degelijke katholieke opleiding te krijgen en al de bezittingen van de Prins van Oranje in de Nederlanden werden verbeurd verklaard. Hij begon daarop vanuit de Dillenburg in Duitsland met het aanwerven van troepen en nam de wapens op tegen de hertog van Alva, de vertegenwoordiger van de koning. Willem van Oranje rechtvaardigde zijn verzet tegen de koning en weersprak de beschuldiging en veroordeling door de Raad van Beroerten in de volgende documenten:

1. La justification du prince d'Oranges (de Verantwoordinge). Op het titelblad van dit document staat een Bijbeltekst uit Psalm 37, De goddeloze beloert de rechtvaardige, en zoekt hem te doden. Maar de Heere laat hem niet in diens handen vallen en houdt hem niet voor onrechtvaardig, ook al wordt hij geoordeeld (Psalm 37:32-33). Een Bijbeltekst die in verdedigingsgeschriften vaak voorkomt.
2. Summarische Anzeige.
3. Printzische Entschuldigung. Recent onderzoek van Klink heeft aan het licht gebracht dat in de Printzische Entschuldigung verzetsmotieven van Luther en Calvijn terugkomen.

Hierna lanceerde Oranje zijn eerste invasie in de Nederlanden. Zijn zwager Willem IV van den Bergh werd als eerste verslagen in de slag bij Dalheim (25 april 1568). Op 25 mei 1568 leverde een legertje van Oranje, onder leiding van zijn broer Lodewijk, slag tegen de koningsgezinden onder leiding van de stadhouder van Groningen, Jan van Ligne, graaf van Arenberg in de Slag bij Heiligerlee. Het was een overwinning voor de opstandelingen, maar hier sneuvelde wel Willems broer Adolf. Alva wist het effect te neutraliseren door de onthoofding op 6 juni 1568 op de markt in Brussel van Egmont en Horne. Daarna ging het slecht met de krijgsverrichtingen van Oranje. Hij verloor in 1568 de Slag bij Jemmingen in het toen reeds volledig calvinistische Oost-Friesland. Ook in Brabant verloor hij de slag bij Geldenaken tegen Alva op 22/23 oktober 1568. Alles bij elkaar leverde het jaar 1568 militair-strategisch slechts winst voor de Spanjaarden, en de financiële middelen van de prins waren eigenlijk uitgeput.

Wel trachtte Willem in de volgende jaren, 1569-1571, slag te leveren, maar blijvende winst of opstand onder de bevolking leverde dit alles niet op. De door de prins verwachte steun vanuit Duitsland was ook zeer gering. Zijn hoop op steun van de hugenoten, die te lijden hadden onder de Spaanse interventie in de Hugenotenoorlogen in Frankrijk, bleek ijdel te zijn. Van een opstand onder de gewone bevolking in de Nederlanden was ook geen sprake. Wel ontving de prins enige steun van her en der verspreide en vervolgde calvinisten, hoewel hijzelf nog geen calvinist was. Dezen woonden in Emden (Oost-Friesland), Londen, Frankfurt, Straatsburg, etc., waar vluchtelingengemeenten waren. Militaire steun kreeg de prins van de watergeuzen, wier bezittingen ook geconfisqueerd waren. Aan hen reikte hij kaperbrieven uit om Spaanse schepen te plunderen.

Strijd in Holland en Zeeland (1572–1576)

De druk op de bevolking nam toe. Alva voerde de Tiende Penning in, een vorm van belasting die enorm veel verzet opriep. De Nederlanden werden in 1571 door de pest geteisterd. Duizenden calvinisten vluchtten het land uit. In 1572 werden Naarden en Mechelen uitgemoord door Alva's troepen, bij wijze van intimidatie, die echter averechts werkte. Zelfs in het katholieke zuiden, in Brussel, ontstond een winkelstaking tegen de belastingvoorstellen van Alva.

Tijdens toenemende spanningen veroverden de watergeuzen op 1 april 1572 Den Briel (inname van Den Briel). Weliswaar gingen deze watergeuzen wel vaker aan land om te roven en te plunderen, maar omdat ze niet meer in Engeland mochten verblijven besloten ze op 1 april 1572 in Den Briel te blijven en hesen de geuzenvlag boven Den Briel. De invloed op latere ontwikkelingen van deze verovering van Den Briel waarbij, ondanks Willems voorafgaand verbod hiertegen, ook negentien monniken werden vermoord, kan moeilijk worden overschat. Bloedbaden door de calvinistische factie en watergeuzen zoals de moord op de katholieke Martelaren van Gorcum, werden niet meer bestraft. De inname van Den Briel bleek uiteindelijk een signaal voor een algemene volksopstand waar Oranje en zijn broers al vijf jaar op uit waren. Onmiddellijk riep de prins de bevolking der Nederlanden in een schrijven van 14 april 1572 op tot verzet tegen de koning van Spanje en heer van de Nederlanden. Op 6 april 1572 verklaarde Vlissingen zich voor de prins. Op 1 mei volgde Terneuzen, op 3 mei Veere, en 21 mei Enkhuizen, strategisch gelegen aan de Zuiderzee. Binnen twee maanden schaarden 26 steden in Holland en Zeeland zich achter de prins. Deze steden hadden binnen hun muren grote invloedrijke Calvinistische - en tevens kleinere Lutherse - gemeenschappen. In het najaar van 1572 waren in graafschap Holland en graafschap Zeeland alleen de steden Amsterdam, Middelburg en Goes nog in Spaanse handen - in deze steden was de burgerij goeddeels rooms-katholiek gebleven. Andere steden kozen tegen de koning, voor de prins. Het jaar 1572 vormde zo een belangrijk keerpunt in de geschiedenis van de Opstand.

De gruwelijke moorden door de opstandelingen en geuzen op katholieke geestelijken in Den Briel op 9 juli 1572, in Roermond op 23 juli en in andere gebieden van de Nederlanden, werden door Willem niet publiekelijk veroordeeld, ondanks zijn vroegere pleidooien voor godsdienstvrijheid. In heel Europa werd met afschuw gereageerd op het nieuws van de wreedheid die Willem van Oranjes troepen aan de dag legden bij de inname van Roermond op 23 juli 1572. Nadat zij met geweld was ingenomen, werd de stad niet alleen geplunderd, maar ook werden vele van haar katholieke geestelijken waaronder 12 monniken van de kartuizerorde gruwelijk vermoord (de Martelaren van Roermond). De Prins was hiervan op de hoogte, maar greep niet in en veroordeelde de calvinistische daders ook later niet.

Bij de Eerste Vrije Statenvergadering van de Staten van Holland van 15 tot 29 juli in Dordrecht liet de prins zich vertegenwoordigen door Filips van Marnix van Sint-Aldegonde als zijn gezant. Hij gaf Marnix een duidelijke instructie, met dagtekening van 13 juli 1572, mee. Daarin vroeg de prins van Oranje, in ruil voor bescherming van de steden, dat zij zich zouden verbinden voor drie maanden soldij te beginnen met 100.000 kronen voor de eerste maand.

Oranje hoopte weer op steun van de Franse hugenoten, maar na de Bartholomeusnacht, een massale moordpartij op de Franse protestanten op 24 en 25 augustus 1572, leek dit uitgesloten gezien de enorme verzwakking van de Franse protestantse adel door het bloedbad. Ook door financiële tekorten verliep de strijd in Brabant desastreus. Alva wist in het najaar zonder slag of stoot de stad Mechelen te heroveren. De prins begaf zich daarop naar Holland om op 20 oktober 1572 in Enkhuizen voet aan wal te zetten. In Ransdorp werden in de daaropvolgende novembermaand door Willems bondgenoot en fanatieke geuzenleider Diederik Sonoy talrijke franciscanen vermoord. In december 1572 begon het beleg van Alva rond Haarlem.

In diezelfde tijd leverde Willem de Renaissancegeleerde en priester Cornelis Musius uit aan geuzenleider Willem II van der Marck Lumey, nadat Willem van Oranje in november 1572 tijdens een diner met protestantse leiders meegelachen had om de priesterkleding van Musius, prior van het Sint Agathaklooster in Delft, waar de prins vaak verbleef. Musius, een persoonlijke vriend van Willem, werd op bevel van de prins gearresteerd nadat Musius uit angst voor de Calvinisten Delft verlaten had. De prins van Oranje verhinderde niet, dat Musius een gruwelijke dood aan de strop stierf. Van een latere veroordeling van het schijnproces tegen Musius door Willem is ook geen sprake, hetgeen talrijke katholieke edelen en burgers argwanend maakte tegenover de Opstand.

In de jaren 1572-1576 wist de prins wel vele Hollandse en Zeeuwse steden te bewegen tot een opstand tegen Filips. In december 1573 hield de prins een toespraak tot de kapiteins van de Zeeuwse vloot. Zo diep was de indruk die zijn woorden maakten, dat de officieren als één man uitriepen te zullen vechten tot de laatste druppel bloed, al zouden ze een jaar geen geld ontvangen en ook alles verliezen wat zij bezaten. Bij de protestanten kon de prins geen kwaad doen; de katholieken echter bleven terughoudend, mede door de bloedbaden tegen katholieke geestelijken door de opstandelingen. De tot dan toe formeel nog katholieke prins van Oranje ging eind 1573 weer over naar het protestantisme - nu in zijn Calvinistische vorm, waar hij tot zijn elfde levensjaar Luthers was opgevoed.Hij bezocht in deze periode verschillende steden in Holland en Zeeland. De situatie bleef wankel. Haarlem gaf zich in juli 1573, na een beleg van 9 maanden, over aan de Spanjaarden. Alkmaar wist echter een Spaans beleg te doorstaan, tot het op 8 oktober 1573 door de watergeuzen werd ontzet. Op 18 december 1573 verliet Alva de Nederlanden. Zijn missie was mislukt. Volgens Voltaire heeft de Spaanse hertog in zijn campagne ruim 15.000 Nederlanders ter dood laten brengen. Zijn opvolger was Requesens.

In april 1574 sneuvelden de jongere broers van Willem, Lodewijk en Hendrik, in de Slag op de Mookerheide, maar in mei werd de Spaanse vloot op de Zuiderzee verslagen door de watergeuzen, onder leiding van admiraal Lodewijk van Boisot. Middelburg werd door de geuzen ingenomen en Leiden werd op 3 oktober 1574 door admiraal Boisot ontzet. Oranje legde in oktober 1574 in de Staten van Holland belangrijke verklaringen af over de voortgang en het doel van de Opstand. Via zijn netwerk zocht hij in Engeland, Frankrijk en onder de Duitse vorsten steun.

Zijn huwelijk met Anna van Saksen was inmiddels ontbonden, nadat zij krankzinnig verklaard was. In 1568 was zij wel de moeder geworden van prins Maurits. Op 12 juni 1575 trouwde de prins in Den Briel met Charlotte van Bourbon. In tegenstelling tot de andere huwelijken, zo blijkt uit zijn briefwisseling, ging het hier niet om een huwelijk uit louter berekening maar om wederzijdse genegenheid. Op 11 juli 1575 droegen de Staten van Holland en Zeeland aan prins Willem de Hoge Overheid op.

Het onbereikbare ideaal (1576–1579)

In maart 1576 overleed landvoogd Requesens plotseling, terwijl Spanje in ernstige financiële moeilijkheden verkeerde. De onrust nam in de loop van 1576 in alle 17 gewesten toe doordat de Spaanse soldaten, die geen soldij kregen, aan het muiten sloegen. De prins speelde hierop in en wist in deze periode in alle gewesten een goede positie te verwerven. Begin 1576 riep bijvoorbeeld Gent de hulp van de prins in tegen de Spanjaarden. De muiterij bereikte een dieptepunt met de Spaanse Furie, toen Antwerpen op 4 november zwaar te lijden had van plundering en brandschatting. De afkeer van Spanje was toen algemeen, zowel onder protestanten als katholieken. Op 8 november 1576 kon Oranje daardoor zijn grootste politieke succes boeken met de Pacificatie van Gent. Deze legde de bestaande toestand in alle 17 gewesten van de Lage Landen op het terrein van de religie vast en verenigde die tegen het Spaanse gezag. Op 22 september 1577 werd Oranje feestelijk onthaald in Brussel. Op 18 september 1577 was Oranje in Antwerpen, de grootste stad van de Lage Landen. De macht en invloed van Oranje bereikten een hoogtepunt. De nieuwe landvoogd Juan van Oostenrijk moest met lede ogen de intocht van Oranje in Brussel aanzien. 'Als was hij de Messias in eigen persoon', zei Don Juan.

Verzoening met koning Filips en vrijheid van godsdienst voor de calvinisten waren echter niet te combineren. De Pacificatie van Gent liep op een mislukking uit. De calvinisten, die heer en meester waren over Holland en Zeeland, wilden geen vrijheid voor de katholieken die nog een belangrijk deel van de bevolking en zelfs van de lagere adel vormden. De katholieken wilden in de gebieden waar zij de overhand hadden, geen vrijheid voor de calvinisten - die overigens in de Noordelijke Nederlanden buiten de gewesten Holland en Zeeland zeer zwak tot geheel niet vertegenwoordigd waren (in Friesland bestonden wel mennonitische gemeenten).

In april 1577 kwam de eerste Unie van Brussel met de Spaanse landvoogd Don Juan tot stand, gesloten door de Staten-Generaal van de Nederlanden. De eerste Unie van Brussel verplichtte de gewesten het katholiek geloof te behouden of vrij toe te staan (dat laatste voor wat Holland en Zeeland betrof). De eenzijdig door de Staten-Generaal afgekondigde Tweede of Nadere Unie van Brussel van december 1577 was toleranter richting de gereformeerde godsdienst die ook toegestaan moest worden buiten Holland en Zeeland. De tweede of Nadere Unie van Brussel van de Staten-Generaal die tegemoet wilden komen aan de opstand en ook de calvinisten verregaande godsdienstvrijheid toestond, werd op 1 februari 1578 door koning Filips II de facto beëindigd, door afzetting van de leden van de Staten-Generaal. Willem van Oranje stond vrijwel buitenspel tijdens de Unie van Brussel, ondanks zijn hoge overheid over de gewesten Holland en Zeeland.

De Unie van Atrecht (met name de vrijwel geheel katholieke Franstalige gewesten) en de Unie van Utrecht (met name de Nederlandstalige gewesten) in 1579 betekenden het begin van de eigen weg van Noord- en Zuid-Nederland. Uiteindelijk bleek Oranjes ideaal van één land met één landheer en religievrijheid te hoog gegrepen.

De noordelijke Nederlanden, verenigd in de Unie van Utrecht, vervolgden onder leiding van de prins en Holland en Zeeland de weg van de Opstand. Verschillende vredesbesprekingen, onder andere in Keulen, liepen op niets uit. Filips wilde onder geen beding vrijheid van godsdienst toestaan.

Laatste levensjaren (1579–1584)

Parma slaat terug; Plakkaat van Verlatinghe

De laatste jaren van zijn leven waren voor de prins moeilijk. In 1579 kwam Alexander Farnese, een zoon van Margareta van Parma en later hertog van Parma, als landvoogd naar de Nederlanden. De hertog van Parma was een geduchte tegenstander, die door militaire en politieke behendigheid het zuiden grotendeels voor de koning wist te behouden.

In augustus 1579 ontsnapte Willem tijdens de slag om Baasrode, bij Antwerpen, ternauwernood aan gevangenneming door Spaanse troepen. Op 15 maart 1580 tekende de koning een vogelvrijverklaring van de Prins van Oranje. De prins verdedigde zich hiertegen in zijn Apologie. De Staten gaven op 17 december 1581 toestemming de Apologie te laten drukken en uit te geven.

Op Willems initiatief werd de Franse kroonprins, de Hertog van Anjou, naar de Nederlanden gehaald. Hij zou als een soort boegbeeld de soevereiniteit op zich moeten nemen, met als bedoeld effect dat Frankrijk een bondgenoot zou worden tegen de gemeenschappelijke vijand Spanje. Dit liep uit op een heftige competentiestrijd tussen de hertog van Anjou en de Staten-Generaal, die de feitelijke macht wilden blijven uitoefenen. Op 5 juli 1581 droegen de Staten van Holland en Zeeland de Hoge Overheid opnieuw op aan de prins van Oranje.

Op 26 juli 1581 zwoeren de Staten-Generaal Filips II formeel af als koning in de Plakkaat van Verlatinghe; tot dan toe ging de Opstand in wezen om niet meer dan herstel van traditionele vrijheden en privileges van de provincies. Dit plakkaat is een van de geboortepapieren van de Nederlandse natie. Daarmee was de jonge republiek nog niet van Frans van Anjou af. Op 19 februari 1582 hield hij met zijn troepen een 'blijde inkomst' in Antwerpen om zijn machtspositie te versterken, maar dat liep op een ramp uit. De wantrouwende Antwerpse bevolking vreesde een 'Franse furie' en slachtte 1500 man van zijn Franse troepen af. Daarop hield Anjou het voor gezien en keerde terug naar Frankrijk. Het idee van Willem om Anjou binnen te halen werd hem algemeen kwalijk genomen.

Na Willems vogelvrijverklaring werden er verschillende aanslagen op het leven van de prins gepleegd. Op 18 maart 1582 pleegde Jean Jaureguy in Antwerpen een mislukte aanslag. Op 5 mei 1582 overleed Charlotte van Bourbon die hem ten koste van haar eigen gezondheid verpleegd had. De prins huwde op 12 april 1583 met Louise de Coligny, dochter van de leider van de hugenoten in Frankrijk. Op 29 januari 1584 werd Frederik Hendrik geboren.

De toestand in de Nederlanden werd echter zienderogen moeilijker. Parma wist op allerlei gebied het initiatief te krijgen. Op 22 juli 1583 moest Oranje Antwerpen verlaten. In mei 1584 verzoende Brugge zich met Parma. De Zuidelijke Nederlanden kwamen weer onder Spaanse heerschappij.

Moord en terechtstelling van de moordenaar

Op 10 juli 1584 pleegde de Fransman Balthasar Gerards (die zich voordeed als de protestant François Guyon) zijn fatale aanslag. Oranje lunchte die middag met Rombertus van Uylenburgh, burgemeester van Leeuwarden, zijn zus, zijn vrouw en zijn dochter in het Prinsenhof te Delft. Oranje wilde van deze Friese rechtsgeleerde in het bijzonder informatie over het unieke Friese rechtssysteem. Na deze maaltijd wilde Oranje, komende door een nu niet meer bestaande deur vanuit het gastenkwartier, de trap naar zijn slaap-/werkkamer oplopen. Hij werd van zeer korte afstand door Gerards, die zich achter een pilaar had opgehouden, doodgeschoten. Die gebruikte daarvoor een radslotpistool.

Oranjes laatste woorden waren volgens de overlevering Mon Dieu, mon Dieu, ayez pitié de moi et de ce pauvre peuple, wat wordt vertaald als "Mijn God, Mijn God, heb medelijden met mij en met dit arme volk" Al moet deze uitspraak volgens Herman Pleij wel aan Oranje worden toegedicht, het is volgens een onderzoek dat in maart 2012 werd gepresenteerd vrijwel zeker dat hij dit niet toen heeft gezegd. Met het schot dat Gerards loste kwamen drie kogels vrij, waarvan er een door het hart van Willem van Oranje ging. Die was vrijwel zeker op slag dood en dus niet in staat nog iets te zeggen. De onderzoekers baseerden zich onder meer op het oorspronkelijke Latijnse sectierapport dat Pieter van Foreest en Cornelis Busennius opstelden. De vertaling van het rapport is volgens historici eigenzinnig gedaan en strookt niet met het Nederlandstalige verslag dat dezelfde artsen uitbrachten aan de Staten-Generaal. Volgens getuigenverklaringen heeft Willem van Oranje wel nog iets gezegd tegen zijn stalmeester, maar het is onduidelijk wat dat was.

De moordenaar werd na een wilde achtervolging gegrepen en veroordeeld tot de zwaarste lijfstraf die beschikbaar was:

„Zijn rechterhand waarmee hij het moorddadige feit gepleegd heeft, zal met een gloeiende tang afgeknepen worden; vervolgens zal men met gloeiende tangen op verscheidene plaatsen op zijn lichaam het vlees afknijpen tot op het bot. Vervolgens vierendele men hem levend waarna het hart uit zijn borstkas gesneden en hem in het gezicht geworpen zal worden. Ten slotte zal men zijn hoofd afhakken waarna zijn vier uiteengetrokken delen op de Haagpoort, Oostpoort, Ketelpoort en de Waterslootsepoort tentoongesteld dienen te worden. Zijn hoofd moet op een staak gespietst en vervolgens bij het voormalige huis van de prins geplaatst worden.”

Gerards tartte desondanks zijn beulen, die daardoor meenden dat ze met de duivel zelf te maken hadden. Het hoofd prijkte enige tijd als afschrikwekkend voorbeeld op de stadsmuur tot de priester Sasbout Vosmeer - hij was apostolisch vicaris in Delft - het meenam naar de bisschop van Keulen, die er overigens weinig prijs op stelde.

Twee weken na de moord op Willem van Oranje werd op 25 juli 1584 in de Sint-Janskathedraal van 's-Hertogenbosch door kanunniken uit dankbaarheid het Te Deum gezongen. Dit uit blijdschap vanwege de dood van de uitvoerder van de uithongeringspolitiek van de stad, die in de Meierij van 's-Hertogenbosch aan twee derde van de bevolking het leven kostte. Tevens was de bevolking bevreesd voor het mogelijke lot van 's-Hertogenbosch na een inname door de Staatse troepen van de prins, zoals de plundering en burgermoord die Roermond in 1572 was overkomen toen Willem van Oranje die stad veroverde. De blijdschap was van korte duur. Diezelfde avond sloeg de bliksem in de toren en ontstond grote schade aan de kathedraal. De hoge middentoren brandde geheel af, klokken vielen uit de toren, altaren en het orgel van Hendrik Niehoff uit 1533 werden onherstelbaar beschadigd. De schilder Hans van de Ven heeft dit tafereel op doek vastgelegd.

Nalatenschap en betekenis

Welke rol Oranje voor zichzelf had weggelegd, zal een discussie tussen historici blijven. De prins overleed en de zaak van de Opstand leek in deze tijd op een dieptepunt gekomen. De politiek-maatschappelijke, alsmede de strategische leiding, viel na de dood van de prins feitelijk in handen van de uiterst bekwame landsadvocaat van Holland, Johan van Oldenbarnevelt. Na ongelukkige pogingen om buitenlandse vorsten aan de Republiek te binden via de Franse kroonprins Frans van Anjou en Robert Dudley, de graaf van Leicester, als vertrouweling van Elizabeth I van Engeland, was rond 1589 de rolverdeling tussen Willem van Oranjes zoon Maurits van Nassau en Oldenbarnevelt duidelijk. De militaire leiding kwam in handen van Maurits. Van Oldenbarnevelt wist voor de Staten in de loop van circa vijftien jaren de zaak van de Republiek effectief te bepleiten. Zij bleken in staat het tij van de Tachtigjarige Oorlog definitief ten gunste van de Republiek te keren.

Diverse historici oordeelden uitvoerig over Willem van Oranje:

In 1642 geeft P.C. Hooft zijn Nederlandse Historiën uit. De geschiedenis van de Opstand en het leven van Willem van Oranje worden uitvoerig beschreven. Het eindoordeel van de 17e-eeuwse Hooft over Willem van Oranje is dan nog als volgt:

„Immers dit zal niemand loochenen, dat geen vorst onder de zon ooit vuriger bemind, en hoger geachte mocht worden van zijn onderdanen, dan Zijne Doorluchtigheid geweest is van Hollanders en Zeeuwen.”

De Belgische historicus Henri Pirenne kwalificeerde de moord op Oranje als een nutteloos misdrijf. Willem van Oranje had immers zijn betekenis allang verloren. Hij was nauwelijks in staat geweest de opmars van Parma het hoofd te bieden. De moord op de prins en opportunistische diplomaat is later door de Oranjefactie flink politiek uitgebuit.

De historicus Jan Romein rekende hem tot de erflaters van de Nederlandse beschaving. Willem van Oranje stond volgens hem aan de wieg van de Nederlandse natievorming (en zelfs etnogenese). De pretenties van de Habsburgers (het stichten van een centraal geleid wereldrijk met één godsdienst) zouden zijn stukgelopen op zijn vasthoudendheid.

Feitelijkheden uit het leven van de prins als de plundering en burgermoord in Roermond in 1572, de brandschatting en burgermoord in de meierij van 's-Hertogenbosch, worden ten behoeve van de betekenis van Willem van Oranje voor de Nederlandse geschiedenis tot op heden vaak veronachtzaamd, verzwegen of zelfs goedgepraat.

Chronologie

1533–1549

• 24 april 1533: Willem wordt op de Dillenburg geboren als zoon van Willem de Rijke en Juliana van Stolberg.
• 22 augustus 1544: Willem verlaat de Dillenburg en vertrekt als erfgenaam van René van Chalon (gesneuveld bij de belegering van Saint-Dizier) naar Brussel. Hij krijgt zijn verdere opvoeding aan het hof in Brussel.

1550–1559

• 8 juli 1551: de prins van Oranje huwt Anna van Egmont, gravin van Buren. Door dit huwelijk krijgt hij grotere belangen in de Nederlanden.
• 29 maart 1552: Willem wordt ingehuldigd als baron van Breda.
• 1552–1555: hij dient als overste in het leger van keizer Karel V.
• 25 oktober 1555: Karel V doet afstand van de troon. Zijn zoon Filips volgt hem op als heer der Nederlanden.
• 24 maart 1558: Anna van Egmont, de eerste vrouw van prins Willem, overlijdt.
• 1558-1559: Willem heeft een buitenechtelijke relatie met Eva Elincx waaruit een buitenechtelijke zoon Justinus van Nassau (later onder andere admiraal) voortkomt.
• 1559: Willem wordt door Filips benoemd tot stadhouder van Holland, Zeeland en Utrecht.

1560–1569

• 25 augustus 1561: Willem huwt met Anna van Saksen.
• 11 maart 1563: Willem richt samen met de graven van Horne en Egmont een scherpe brief aan Filips II.
• augustus 1563 – maart 1564: prins Willem woont de vergaderingen van de Raad van State niet bij in verband met zijn protest tegen de godsdienstpolitiek van Filips II.
• 13 maart 1564: Granvelle vertrekt uit het landsbestuur. Oranje bezoekt weer de vergaderingen van de Raad van State.
• 31 december 1564: Oranje houdt een urenlange rede in de Raad van State over de godsdienstpolitiek, de inquisitie, de Plakkaten en de plaats van de Staten-Generaal. Hij doet publiekelijk de uitspraak: Ik kan niet goedkeuren dat vorsten over de gewetens heersen.
• 18 januari 1565: Egmont is in Madrid om verzachting van het beleid te vragen. Filips wijst dit af.
• juli 1565: een graantekort dreigt in de Nederlanden. Er is maatschappelijke onrust.
• 20 oktober 1565: de Brieven van Segovia komen aan in de Nederlanden. Elke vorm van versoepeling van het ingezette beleid wordt radicaal afgewezen.
• 24 december 1565: oprichting van het Verbond der Edelen onder leiding van Lodewijk van Nassau en Hendrik van Brederode.
• 23 januari 1566: Willem van Oranje verdedigt in een brief aan Margaretha van Parma een vorm van godsdienstige tolerantie. Protestanten zouden vrijheid van godsdienst moeten hebben.
• 5 april 1566: het Verbond der Edelen biedt een smeekschrift aan de landvoogdes aan. Haar raadgever Berlaymont typeert de edelen als gueux (bedelaars). Hieruit ontstaat later de naam geuzen.
• 13 juli 1566: Willem van Oranje bezoekt het onrustige Antwerpen. Hij weet de rust te herstellen, mede door de protestanten een zekere vorm van godsdienstvrijheid toe te staan. Oranje heeft hier de eerste ontmoetingen met de calvinisten.
• 10 augustus 1566: in Vlaanderen begint de Beeldenstorm. Oranje had dit verwacht en hoopt erop dat Filips nu aan de wensen van het volk zal toegeven. De Beeldenstorm houdt aan tot 21 augustus.
• 3 oktober 1566: Oranje heeft een onderhoud met Egmont en Horne. Hij merkt dat beide heren zich niet sterk willen maken tegen Filips II.
• 15 april 1567: Willem vertrekt uit Breda naar Duitsland (Dillenburg). Maximiliaan van Hénin-Liétard wordt Willems opvolger als stadhouder.
• 22 augustus 1567: Alva komt aan in Brussel. Hij is de nieuwe landvoogd.
• september 1567: de Raad van Beroerten wordt ingesteld. Egmont en Horne worden gevangengezet.
• 16 december 1567: de Raad van Beroerten besluit tot vervolging van Willem van Oranje.
• januari 1568: Willem wordt openbaar gedagvaard voor zijn aandeel in de onlusten van 1566. Zijn bezittingen in de Nederlanden worden verbeurdverklaard.
• 14 februari 1568: Willems oudste zoon Filips Willem wordt opgepakt en naar Spanje overgebracht voor een opvoeding aan het Hof.
• 4 maart 1568: Willem antwoordt officieel op de dagvaarding met La justification du prince d'Oranges, maar besluit naar de wapens te grijpen en doet "als Luthers geloofsgenoot" beroep op de Duitse vorsten. Ook met agenten van koningin Elizabeth van Engeland in de Nederlanden heeft hij reeds vroeger in het geheim onderhandeld.
• Voorjaar 1568: Oranje heeft zich in betrekking gesteld met de Watergeuzen en aan Sonoy en anderen commissie verstrekt om aan de Eemsmonding en op de kust graaf Lodewijk te ondersteunen met een actie.
• April 1568: mislukte aanslag op Alva bij Groenendaal.
• 25 april 1568: Villiers lijdt een eerste nederlaag in de slag bij Dalheim.
• Eind april 1568: Lodewijk van Nassau dringt met omstreeks 6000 man Duitse en Waalse huurlingen en emigranten Groningerland binnen. Hij wordt voor Groningen opgehouden.
• 23 mei 1568: Lodewijk biedt met succes slag bij Heiligerlee tegen het leger van Vlaanderen onder Arenberg, die sneuvelt. Broer Adolf sneuvelt eveneens.
• 28 mei 1568: Alva laat het paleis van Kuilemberg (Culemborg), waar het verbond der Edelen gesloten was, tot op de grond afbreken. Hij besluit tevens tot een strafexpeditie naar het noorden, na bekentenissen van Villiers die het netwerk van de Prins aan het licht brengen.
• 1 juni 1568: eerste terechtstelling van edelen in Brussel.
• 2 juni 1568: terechtstelling van Villiers en van Straelen.
• 5 juni 1568: Egmont en Horne onthoofd te Brussel.
• 21 juni 1568: in de Slag bij Jemmingen verslaat Alva Lodewijk van Nassau, die ternauwernood al zwemmend ontkomt.
• 28 augustus 1568: Alva vestigt zijn hoofdkwartier ten westen van Maastricht.
• 31 augustus 1568: Willem van Oranje verzamelt een legermacht van 25.000 man in Rommersdorf en rukt op naar Overmaas
• 20 oktober 1568: Willem van Oranje verliest de Slag bij Geldenaken.
• 22-23 oktober 1568: Alvorens de Maas over te steken, verklaart Oranje zich de verdediger van ‘de vrijheid des vaderlands’. Met een samenraapsel van iets meer dan 25.000 man aan Duitse soldeniers, Franse Hugenoten, Vlaamse en Waalse Calvinisten als leger verliest hij de slag om Brabant.
• 5 november 1568: na het vernemen van de nederlaag van een Hugenotenleger onder Genlis besluit Willem van Oranje de aftocht te blazen via Henegouwen.
• 17 november 1568: Oranjes ontredderde leger steekt plunderend en rovend de Franse grens over om zich met de Hugenoten in Frankrijk te verenigen.
• November 1568: een Frans leger betwist hun de doortocht. Ten einde raad voert Oranje zijn leger door Champagne en Lotharingen naar Straatsburg, waar hij het ontbindt.
• Eind 1568: met een twaalfhonderdtal ruiters die zich bereid verklaren hem te volgen, trekt hij vergezeld van zijn broers Lodewijk en Hendrik westwaarts richting Gascogne om zich daar bij de strijdende hugenoten te voegen.
• Alva stuurt Mansfeld met 1500 ruiters om de koning van Frankrijk bij te staan in zijn strijd tegen de Hugenoten.
• 1568-1571: prins Willem probeert regelmatig slag te leveren met Alva en de Spanjaarden. Alva heeft echter nadrukkelijk de overhand. Steun van elders blijft uit. Ook ontstaat er geen volksopstand in de Nederlanden. De onderdrukkingspolitiek van Alva lijkt succesvol.
• Juni 1569: de prins verenigt zich bij Limoges met de Hugenoten onder admiraal de Coligny die met moeite in Gascogne stand houdt.
• September 1569: de prins geeft Adriaan van Bergen commissie als admiraal van de watergeuzen.
• Oktober 1569: nieuwe nederlaag der Hugenoten bij Montcontour en bijna gelijktijdige vlucht van Oranje naar Dillenburg.

1570–1579

• 1570: ontevredenheid in de Nederlanden wordt aangewakkerd via geheime contacten met Oranje. In Spiers richten uitgewekenen zich tot de Rijksdag voor steun van de keizer.
• 8 februari 1570: Sonoy, die de geheime betrekkingen met Holland en het Sticht leidt, ontvangt een commissie van Oranje voor contributies. Ook met de watergeuzen onderhoudt de prins verder geheime contacten, met zijn broer Lodewijk als tussenpersoon.
• 5 augustus 1570: door de vrede van Saint-Germain krijgt de prins zijn erfgoed in Orange terug.
• Winter 1570-71: dat Willem Filips van Marnix van Sint-Aldegonde definitief in dienst neemt wekt vertrouwen van de calvinisten in hem en maakt samenwerking tussen rekkelijken en preciezen onder de uitgewekenen mogelijk.
• 1 april 1572: de watergeuzen veroveren Den Briel. Aanhangers van Oranje in de Hollandse en andere steden zijn nog weinig talrijk, maar de Geuzenopstand begint. Op 6 april verklaart Vlissingen zich voor de prins, nadat daar aanzienlijke benden Engelse vrijwilligers aanmeerden. Op 1 mei volgt Terneuzen, op 21 mei, evenwel tegen de zin van de stedelijke regenten, Enkhuizen. Begin juli hebben 26 steden zich voor de prins verklaard. In het najaar van 1572 zijn in Holland en Zeeland alleen Amsterdam, Middelburg en Goes nog in Spaanse handen. Alle andere delen van Holland en Zeeland staan achter de prins.
• 7 juni 1572: onder het geweld van de geuzen wijkt het Hof van Holland uit den Haag naar Rotterdam, vervolgens naar Amsterdam. De eerst naar Leiden gevluchte Haagse Rekenkamer vlucht verder naar Utrecht met achterlating van haar archieven.
• 7 juli 1572: Oranjes tweede invasie begint als hij met 24.000 man bij Duisburg de Rijn overtrekt. Enkele dagen later duikt de Franse edelman De Genlis met ongeveer 7500 hugenoten als versterking op in Henegouwen, maar verliest de Slag bij Saint-Ghislain.
• 9 juli: Lumey en de Martelaren van Gorcum.
• 15 juli 1572: mislukte poging tot Statenvergadering in den Haag.
• 19 juli 1572: onwettige vergadering van de Staten in Dordrecht omdat het in Den Haag niet meer lukte. De prins laat er zich vertegenwoordigen door Filips van Marnix van Sint-Aldegonde.
• 20–23 juli 1572: Oranje erkend door de Statenvergadering als "gouverneur-generaal en luitenant van de koning over Holland, Zeeland, West-Friesland en het Sticht Utrecht". Land- en zeemacht van Holland worden onder zijn bestuur gesteld met Lumey als zijn vertegenwoordiger en plaatsvervanger.
• 23 juli 1572: Inname van Roermond door Oranje.
• 31 juli 1572: aansluiting van Bommel bij het opstandige Holland.
• Augustus 1572: nieuwe leden van de Rekenkamer aangewezen evenals rentmeesters, ontvangers en drie oorlogscommissarissen, nominatie samengesteld voor nieuwe leden van het Hof van Holland, waaruit de prins zou kiezen en dat te Delft vergaderde.
• 27 augustus 1572: het plunderend leger van Oranje steekt de Maas over naar Brabant, waar Tienen en Diest de poorten openen, maar Leuven en Brussel hem halsstarrig de toegang weigeren. Brabant en Vlaanderen zijn niet tot hulp aan de opstand bereid, maar zijn troepen vallen Dendermonde en Oudenaarde binnen.
• September 1572: Oranje begeeft zich naar Henegouwen ter hulp van Lodewijk die de belegering van Bergen niet kan volhouden tegenover Alva. Juliano Romero overvalt in een camisada het nachtelijk kamp van de prins, die ternauwernood ontsnapt. Hij keert terug naar Brabant en geeft het ontzet van Bergen op.
• Eind september 1572: de moedeloze prins keert van Mechelen met zijn onbetaalde, plunderende, muitende benden naar de Maas af en ontbindt zijn leger te Roermond.
• 20 oktober 1572: terugkomst prins, intocht in Enkhuizen.
• 16 november 1572: inname van Zutphen door Alva.
• 1 december 1572: inname van Naarden.
• 11 december 1572: half jaar Beleg van Haarlem door Alva gaat in om Holland van Zeeland te scheiden.
• 9 augustus 1573: Oranje zendt een brief aan de Staten ter aanmoediging van de opstand.
• 8 oktober 1573: Alkmaar wordt ontzet.
• oktober 1573: de prins gaat over tot het calvinisme.
• 18 december 1573: Alva verlaat de Lage Landen. Zijn opvolger is Requesens.
• december 1573: de Spanjaarden slaan het beleg rond Leiden.
• Februari 1574: Oranjes derde invasie door Lodewijk van Nassau om de prins op diens verzoek uit zijn netelige positie in Holland te halen mislukt.
• 19 februari 1574: Middelburg wordt door de watergeuzen genomen.
• mei 1574: de Spaanse vloot wordt op de Zuiderzee door de watergeuzen verslagen.
• voorjaar 1574: Zeeland, Bommel en Buren sluiten zich door een verbond bij Holland aan.
• juni 1574: Requesens stelt het Algemeen Pardon voor, waar de Prins met zijn medestanders en de predikanten van worden uitgesloten. Vooral het overwegend katholieke deel van de bevolking, dat krachtens het pardon op een genadige behandeling rekent, dringt daarna op onderhandelen aan.
• 3 oktober 1574: Leiden wordt door de watergeuzen, onder leiding van admiraal Lodewijk van Boisot, ontzet.
• oktober-november 1574: de prins legt in de Staten van Holland belangrijke verklaringen af over de voortgang van de Opstand en de voorwaarden voor vrede.
• voorjaar 1575: er worden opnieuw ernstige onderhandelingen in Breda gestart, die de Prins politiek aanzien verlenen. Rasseghem en Leoninus vertegenwoordigen de landvoogd. Ook een vertegenwoordiger van de keizer is aanwezig.
• 12 juli 1575: prins Willem treedt in het huwelijk met Charlotte van Bourbon.
• 8 november 1576: Pacificatie van Gent.
• 18 september 1577: Oranje bemiddelt bij de spanningen en onrust in Antwerpen.
• 22 september 1577: Oranje houdt een intocht in Brussel.
• 4 januari 1578: de prins is in Gent.
• 6 januari 1579: Unie van Atrecht.
• 23 januari 1579: Unie van Utrecht.
• 28 juli 1579: de prins legt tegenover de Staten-Generaal verantwoording van zijn handelen af.

1580–1584

• 15 maart 1580: Alexander Farnese tekent de ban tegen de prins van Oranje.
• 13 december 1580: Willem van Oranje biedt de Staten-Generaal zijn Apologie aan. Op 17 december 1580 geven de Staten toestemming de Apologie te laten drukken.
• 5 juli 1581: de Staten van Holland en Zeeland erkennen de prins van Oranje als de Hoge Overheid.
• 26 juli 1581: de Staten aanvaarden de Acte van Verlatinghe.
• 18 maart 1582: Jean Jaureguy doet een vergeefse aanslag op het leven van de prins.
• 12 april 1583: de prins huwt met Louise de Coligny.
• 22 juli 1583: de prins moet Antwerpen verlaten.
• november 1583: Vlaanderen is geheel in handen van Parma.
• 29 januari 1584: Frederik Hendrik wordt geboren.
• 10 juli 1584: de prins wordt door Balthasar Gerards vermoord. De lijkschouwing en balseming van de prins wordt uitgevoerd door zijn lijfarts en vriend Pieter van Foreest samen met Cornelis Busennius.
• 3 augustus 1584: het lichaam van de prins wordt in het koor van de Nieuwe Kerk in Delft bijgezet in een tijdelijk grafmonument. Op een onbekend tijdstip is de kist met het lichaam van de prins in een kelder onder het koor bijgezet. Deze kelder is nu deel van de Koninklijke Grafkelders van de Oranjes onder en achter het tussen 1614 en 1623 gebouwde praalgraf van Willem van Oranje. Het hart van de prins blijkt bij de balseming apart te zijn gehouden. Het werd in een kleine loden doos teruggevonden onder de gisant.

Huwelijken en kinderen

Zie Huwelijken van Willem van Oranje voor het hoofdartikel over dit onderwerp.

Willem van Oranje is viermaal getrouwd geweest. Achtereenvolgens waren zijn vrouwen:

1. Anna van Egmont van Buren (1551–1558), huwelijk eindigde door het overlijden van Anna van Egmont. Ze was de dochter van Maximiliaan van Egmont (graaf van Buren en van Leerdam) en van Françoise de Lannoy.
   1. Maria (22 november 1553 – 7 december 1555?)
   2. Filips Willem (19 december 1554 – 20 februari 1618), prins van Oranje, trouwde met Eleonora de Bourbon-Condé
   3. Maria (7 februari 1556 – 10 oktober 1616), gehuwd met Filips van Hohenlohe-Neuenstein
2. Anna van Saksen (1561–1571), huwelijk eindigde door nietigverklaring
   1. Anna (31 oktober 1562, vrijwel direct daarna overleden)
   2. Anna (5 november 1563 – 13 juni 1588), gehuwd met Willem Lodewijk van Nassau-Dillenburg
   3. Maurits (18 december 1564 – 8 december 1566)
   4. Maurits (14 november 1567 – 23 april 1625), stadhouder, prins van Oranje (1618–1625)
   5. Emilia (10 april 1569 - 16 maart 1629), gehuwd met Emanuel van Portugal
3. Charlotte van Bourbon (1575–1582), huwelijk eindigde door het overlijden van Charlotte van Bourbon
   1. Louise Juliana (31 maart 1576 – 15 maart 1644), gehuwd met Frederik IV van de Palts
   2. Elisabeth van Nassau (26 april 1577 – 3 september 1642), gehuwd met Henri de La Tour d'Auvergne
   3. Catharina Belgica (3 of 31 juli 1578 – 12 april 1648), gehuwd met Filips Lodewijk II van Hanau-Münzenberg
   4. Charlotte Flandrina (18 augustus 1579 – 16 april 1640), abdis van het klooster van St. Croix bij Poitiers
   5. Charlotte Brabantina (17 september 1580 – augustus 1631), gehuwd met Claude de la Trémoille, hertog van Thouars
   6. Emilia Secunda Antwerpiana (9 december 1581 – 28 september 1657), gehuwd met Frederik Casimir van Palts-Landsberg
4. Louise de Coligny (1583–1584), huwelijk eindigde door het overlijden van Willem van Oranje
   1. Frederik Hendrik (29 januari 1584 – 14 maart 1647), stadhouder, prins van Oranje (1625–1647)

Willem van Oranje verwekte bij Eva Elincx een zoon: Justinus van Nassau (1559–1631).

Voorouders

De voorouders van Prins Willem van Oranje

Prins Willem van Oranje, graaf van Nassau (1533-1584)	Vader: Graaf Willem van Nassau Willem de Rijke (1487-1559)	Grootvader: Graaf Jan V van Nassau (1455-1516)	Overgrootvader: Graaf Jan IV van Nassau (1410-1475)
			Overgrootmoeder: Gravin Maria van Loon-Heinsberg (1424-1502)
		Grootmoeder: Landgravin Elisabeth van Hessen-Marburg (1466-1523)	Overgrootvader: Landgraaf Hendrik III van Hessen (1441-1483)
			Overgrootmoeder: Anna van Katzenelnbogen (1443-1494)
	Moeder: Gravin Juliana van Stolberg (1506-1580)	Grootvader: Botho VIII van Stolberg-Wernigerode (1467-1538)	Overgrootvader: Hendrik van Stolberg (1436-1511)
			Overgrootmoeder: Mathilde van Mansfeld (1440-1468)
		Grootmoeder: Anna van Eppstein-Königstein (1481/2-1538)	Overgrootvader: Graaf Filips van Eppstein-Königstein († rond 1481)
			Overgrootmoeder: Louise de la Mark (1450-1524)

Bibliografie

• L. P. GACHARD, Correspondance de Guillaume le Taciturne, prince d'Orange, 6 delen, Brussel, 1850-1857.
• P. J. BLOK, Willem de Eerste, Prins van Oranje, 2 delen, Amsterdam, 1919-20.
• L. KNAPPERT, Willem van Oranje, een vader des vaderlands, Haarlem, 1933.
• H. L. T. DE BAUFORT, Willem de Zwijger, Rotterdam, 1950.
• Y. CAZAUX, Guillaume le Taciturne, Antwerpen, 1973.
• Rob VAN ROOSBROECK, Willem de Zwijger, Antwerpen, Mercatorfonds, 1974. ISBN 90 61 53 028 8
• Olaf MÖRKE, Willem van Oranje. Vorst en vader van de republiek, Atlas, 300 blz. (vertaling van: Wilhelm von Oranien: (1533–1584). Fürst und "Vater" der Republik, Stuttgart 2007, ISBN 3-17-017669-2)
• Hans-Joachim BÖTTCHER. Anna Prinzessin von Sachsen 1544 - 1577. Eine Lebenstragödie. Dresdner Buchverlag 2013. ISBN 978-3-941757-39-4

Wetenswaardigheden

• Willem van Oranjes wapenschild en wapenspreuk Je maintiendrai (ik zal handhaven) werden overgenomen voor het nationale Nederlandse wapenschild en de wapenspreuk.
• Willem van Oranje had een hondje, Pompey. Deze zou hem in 1572 tijdens een Spaanse nachtelijke overval op zijn kamp hebben gered van een moordaanslag.
• De kleuren van de Prinsenvlag (oranje, wit, blauw), een historische vlag van Nederland, stammen af van de livreikleuren van Willem van Oranje.
• Het Wilhelmus, sinds 1932 het Nederlandse volkslied, is een ode aan Willem van Oranje. Het is ook een acrostichon: de eerste letters van alle coupletten van het Wilhelmus vormen samen Willem van Nassov, de oude spelwijze van de geboortenaam van Willem van Oranje.
• Willem van Oranje is ook opgenomen in de eregalerij van reformatoren uit de 16e eeuw. Deze galerij bevindt zich in Genève. Naast de beeltenis van Willem van Oranje is geschreven: D'ondersaten en zijn niet van Godt gheschapen tot behoef van den prince om hem in alles wat hy beveelt weder het goddelick oft ongoddelick recht oft onrecht is onderdanigh te wezen ende als slaven te dienen maer den prince om d'ondersaten will sonder dewelcke hy geen prince en is om deselve met recht ende redene te regeren.
• Willemstad in Noord-Brabant is naar Willem de Zwijger vernoemd.
• Willem van Oranje is als een van de vijftig thema's opgenomen in de canon van Nederland van de commissie-Van Oostrom.
• De Internationale Astronomische Unie maakte dinsdag 22 januari 2008 bekend dat een kleine planeet, voorheen bekend als nummer 12151, voortaan Oranje-Nassau heet ter ere van Willem van Oranje. Planetoïde Oranje-Nassau heeft een doorsnede van ongeveer vijf kilometer en draait tussen de banen van Mars en Jupiter. Het rotsachtige object doet drie aardse jaren en negen aardse maanden over een omloop om de zon.
• In 2005 werd Willem van Oranje genomineerd voor de titel De grootste Nederlander. Hij eindigde op de tweede plaats, al bleek een groot aantal telefonische stemmen niet op tijd ter plekke te zijn gekomen. Indien die ook geteld waren zou Willem van Oranje de winnaar zijn geweest.
• Er zijn 2 dvd's verschenen over het leven van Willem van Oranje. De ene bevat de film "Willem van Oranje" uit 1934; de andere is de televisieserie "Willem van Oranje" uit 1984.
• Via twee dochters van zijn zoon Frederik Hendrik, Albertine Agnes en Henriëtte Catharina van Nassau, was Willem van Oranje betovergrootvader van prins Johan Willem Friso van Nassau-Dietz. De nakomelingen van Johan Willem Friso bezetten alle erfbare tronen in Europa, waaronder de Nederlandse.
• In Attractiepark Toverland bevinden zich als decoratie een aantal boeken met daarop het portret van Willem van Oranje in spiegelbeeld.

Externe links

• Correspondentie van Willem van Oranje
• Tekst van de Unie van Utrecht - 23 januari 1579
• Tekst van de Acte van Verlatinghe - 26 juli 1581
• Museum Prinsenhof Delft

Bronvermelding

Bronnen, noten en/of referenties:

Bronnen

• Arie van Deursen, Willem van Oranje; een biografisch portret. ISBN 90-351-1555-4
• Robert Fruin, Opstellen over Willem van Oranje.
• Jan Kikkert, Willem van Oranje. ISBN 90-228-3755-6
• Hubrecht Klink, Opstand, politiek en religie bij Willem van Oranje. Een thematische biografie. ISBN 90-5030-870-8
• Jan Romein, Willem van Oranje 1533-1584, de bevrijder. In: Erflaters van onze beschaving. ISBN 90-214-2028-7
• R. van Roosbroeck, Willem van Oranje. ISBN 90-233-0341-5
• A.A. van Schelven, Willem van Oranje. Een boek ter gedachtenis van idealen en teleurstellingen.; 2e druk, Amsterdam: Ten Have 1943
• M.G. Schenk, Willem de Zwijger. ISBN 90-325-0201-8
• K.W. Swart, Willem de Zwijger. In: Nassau en Oranje in de Nederlandse geschiedenis. ISBN 90-218-2447-7
• C.V. Wedgwood, Willem de Zwijger, Vader des vaderlands. ISBN 90-10-02442-3
• Frans Baeckelandt, Willem van Oranje, Vader des Vaderlands?, in: Bulletin van de Vereniging van de Adel van het Koninkrijk België, oktober 2011, blz. 11-20.

Referenties

 

Artikelstek

Hulpjes om informatie te verzamelen of teksten te verbeteren

Google • Duck Duck Go • free images Google • Flickr free images • Google zonder Wikipedia, blogs en Facebook • Google Wiki's • Google Scholar • Google Books • Vertaal de titel • Google Translated Search • Engels, Frans, Russisch, Grieks • Delpher • Belgicapress • historische kranten (W.-Vlaanderen) • Aalst Courant • Old News • Trove • Wikipedia • Toolserver personenzoeker • Wikidata (Reasonator) • Biografisch Portaal • Britannica • IMDb • RKD • ODIS • DNB • Catholic Encyclopedia • Jewish Encyclopedia • Archive.org • Medische studies op PubMed • Wetenschappelijke studies op Sci-Hub • Familysearch •
Hulp genealogie en geschiedenis (Nederland) • Deepl vertaler • Schrijfassistent VRT • ChatGPT (Opgepast! Altijd verifiëren!) • Claude.ai (Opgepast! Altijd verifiëren!) • Copilot (Opgepast! Altijd verifiëren!) • tekst herschrijven met scribbr.io •