Literatuur

Literatuur (ook wel (de schone) letteren) verwijst naar het geheel van schriftelijke teksten van een volk of van een tijd. De term orale literatuur verwijst niet naar geschreven, maar naar orale tradities, waaronder verschillende soorten epiek, poëzie en drama, volksverhalen en liederen. Een neerslag van teksten die als literair belangrijk worden gezien voor een bepaalde cultuur noemt met de literaire canon van die cultuur of van dat taalgebied.

Algemeen

De term "literatuur" wordt soms wat scherper tegenover lectuur gesteld. In die betekenis zou literatuur de "hoge, elitaire" vorm en lectuur de "lage, plebejische" vorm van teksten aanduiden. Daar waar literaire auteurs vaak een boodschap op artistieke wijze willen overbrengen, zijn schrijvers van lectuur gericht op het schrijven van teksten die vooral ter ontspanning gelezen worden. Toch is wat tot de literaire canon gerekend wordt slechts een consensus en kunnen auteurs van wie het werk in een eerdere periode nog tot literatuur werd gerekend uit deze canon verdwijnen, en andersom.

Behalve aan erkende "basale" literaire tekstsoorten zoals gedichten, poëzie en toneel kunnen ook aan andere tekstsoorten literaire eigenschappen worden toegeschreven. Enkele voorbeelden: filmteksten, of prozateksten die geheel of gedeeltelijk zijn verzonnen. Vooral binnen deze laatste groep zijn veel verschillende literaire genres te onderscheiden: de gewone roman), de non-fictieve roman - d.w.z. proza dat verwijst naar waar gebeurde verschijnselen en personen -, alsmede de brief, het essay en de autobiografie. Een nieuw fenomeen is de Amerikaanse graphic novel die nu ook in ons taalgebied populariteit wint. Zo bevat "De Avonden" van Gerard Reve door tekenaar Dick Matena de volledige tekst van het origineel van Gerard Reve uit 1947. Dergelijke strips zouden er ook aanspraak op kunnen maken om tot de literatuur te worden gerekend. Literaire eigenschappen worden verder beschreven in het artikel over een aan literatuur verwante term: bellettrie.

Literatuur zou je daardoor als volgt kunnen definiëren: een verzameling teksten die door de smaakmakende gemeenschap als waardevol wordt beschouwd en volgens die gemeenschap bijzondere kenmerken heeft. Het blijft natuurlijk de vraag wie die "smaakmakende gemeenschap" precies is - veelal is dit een diffuus geheel van personen die samen het literaire veld uitmaken. Het betreft dus literatuurwetenschappers, recensenten, critici, schrijvers, opiniemakers, uitgevers, journalisten, mediafiguren, studenten, samenstellers van schoolboeken, leden van literaire jury's, enzovoort. Dit literaire veld is uiteraard steeds in beweging (het verandert voortdurend) en onderling verdeeld. Zo verandert de literaire canon die door de werkzaamheden van het veld tot stand komt gaandeweg. De studie van de literatuur wordt letterkunde of literatuurwetenschap genoemd.

Kenmerken van literatuur

Diepgang: Literatuur gaat vaak verder dan het oppervlakkige. Het stelt vragen over het leven, de mens en de wereld.
Originaliteit: Goede literatuur is origineel en vernieuwend. Zij biedt een nieuwe kijk op bekende thema's of introduceert geheel nieuwe perspectieven.
Taalgebruik: Literatuur maakt vaak gebruik van een bijzondere taal die poëtisch, beeldend of experimenteel kan zijn.
Structuur: De opbouw van een literair werk is vaak zorgvuldig doordacht. Er zijn verschillende vertelperspectieven, tijdsprongen en andere literaire technieken die de lezer aan het denken zetten.
Emotionele impact: Literatuur roept emoties op bij de lezer. Het kan je aan het lachen maken, je aan het huilen brengen of je aan het denken zetten.
Meerlagigheid: Goede literatuur heeft meerdere betekenislagen. Er zijn vaak symbolen, metaforen en andere literaire elementen die voor verschillende interpretaties zorgen.

Literatuur vs. lectuur

Ook teksten die volgens deze opvatting als "niet-literair" moeten worden beschouwd kunnen toch literaire kenmerken vertonen, het onderscheid literatuur-lectuur is immers tamelijk arbitrair. Het betreft hier eerder een continuüm, geen zwart-wittegenstelling. Zo blijft van veel schrijvers onduidelijk of ze nu wel of niet tot de literatuurproducenten kunnen worden gerekend. Een voorbeeld hiervan is Godfried Bomans, door sommigen als literair schrijver beschouwd, maar door anderen weer niet.

De term wordt ook gebruikt om een coherente verzameling van werken die een bepaalde eigenschap gemeen hebben aan te duiden, bijvoorbeeld: vakliteratuur, de Nederlandse literatuur of een zogenaamde literatuurlijst.

Samengevat

Literatuur: Wordt vaak gezien als kunstzinnig, diepgaand en origineel. Het nodigt uit tot reflectie en analyse.
Lectuur: Is meer gericht op ontspanning en vermaak. Het volgt vaak een bekende structuur en is minder complex.

Twijfel je of een tekst die je hebt gelezen wel 'literair is, stel jezelf dan eens de volgende vragen:

Wat voel ik bij het lezen van deze tekst?
Word ik aan het denken gezet?
Ontdek ik nieuwe perspectieven?
Is de taal bijzonder?
Is de structuur origineel?

Is het antwoord op (de meeste) vragen positief, dan is de kans groot dat ook specialisten uit het literaire veld de tekst zullen beschouwen als literatuur.

Literaire traditie

"Literaire traditie" is het verschijnsel dat in een taalgebied in meer of mindere mate het schrijven van literatuur wordt uitgeoefend. De mate waarin en de manier waarop dit gebeurt verschilt sterk per taal- en cultuurgebied en is ten dele historisch bepaald. Zo is dat wat als "klassieke wereldliteratuur" wordt beschouwd over het algemeen het sterkst vertegenwoordigd in talen die worden gesproken in landen die behoren tot de Eerste en de Tweede Wereld. Voorbeelden van talen met een dergelijke literaire traditie zijn het Frans, Engels, Duits en Russisch. Ook het Nederlands kent een literaire traditie, zij het in mindere mate, aangezien dit een wat kleiner taalgebied is.

De meeste natuurlijke talen kennen enige mate van literaire traditie. Er zijn echter ook talen waarin nog nooit iets is opgeschreven, zoals sommige Afro-Aziatische talen. Meestal betreft het hier tevens de talen met weinig tot zeer weinig moedertaalsprekers.

Literaire traditie onderscheidt geschreven talen van gesproken talen. Het al dan niet aanwezig zijn van een literaire traditie is ook iets wat volgens voorschriften van de International Organization for Standardization een kunsttaal al dan niet tot auxlang maakt. Zie verder taaltypologie.