Wikisage is op 1 na de grootste internet-encyclopedie in het Nederlands. Iedereen kan de hier verzamelde kennis gratis gebruiken, zonder storende advertenties. De Koninklijke Bibliotheek van Nederland heeft Wikisage in 2018 aangemerkt als digitaal erfgoed.
- Wilt u meehelpen om Wikisage te laten groeien? Maak dan een account aan. U bent van harte welkom. Zie: Portaal:Gebruikers.
- Bent u blij met Wikisage, of wilt u juist meer? Dan stellen we een bescheiden donatie om de kosten te bestrijden zeer op prijs. Zie: Portaal:Donaties.
Tiel
Gemeente in Nederland 
| |||||
| |||||
| Locatie van de gemeente Tiel | |||||
| Provincie | Gelderland | ||||
| COROP-gebied | Zuidwest-Gelderland | ||||
| Coördinaten | 51°053′N 5°026′E | ||||
| Oppervlakte | 34,84 km² | ||||
| - land | 32,28 km² | ||||
| - water | 2,56 km² | ||||
| Inwoners (1 april 2011) | 41.304? (1280 inw/km²) | ||||
| Hoofdplaats | Tiel | ||||
| Belangrijke verkeersaders | A15 N834 N835 | ||||
| Station(s) | Station Tiel, Station Tiel Passewaaij | ||||
| Burgemeester (lijst) | Hans Beenakker (VVD) | ||||
| Gemiddeld inkomen (2006) | € 12.300 per inw. | ||||
| Gem. WOZ-waarde (2008) | € 217.000 | ||||
| WW-uitkeringen (2007) | 20 per 1000 inw. | ||||
| Autobezit (2007) | 437 per 1000 inw. | ||||
| Postcode(s) | 4000-4007, 4013-4014, 4017, 4062 | ||||
| Netnummer(s) | 0344 | ||||
| CBS-code | 0281 | ||||
| CBS-wijkindeling | zie wijken en buurten | ||||
| Website | www.tiel.nl | ||||
| |||||
Tiel ( uitspraak ) is een stad (Hanzestad) en gemeente in de Nederlandse provincie Gelderland. De gemeente telt per 31 mei 2015 41.650 inwoners (bron: CBS) en heeft een oppervlakte van 34,81 km² (waarvan 2,17 km² water).
Tiel ligt aan de A15 en kan bereikt worden via de N834 en N835. De stad ligt ingeklemd tussen de rivieren de Waal (in het zuiden), de Linge (in het noorden) en het Amsterdam-Rijnkanaal (in het oosten). Tiel fungeert als eindpunt van de spoorlijnen Utrecht - Tiel en Arnhem - Tiel. Tiel heeft sinds 1882 een station aan deze lijnen; sinds 2007 heeft de wijk Passewaaij ook een station aan de lijn Utrecht - Tiel. Verder heeft Tiel een overnachtingshaven voor de binnenvaart.
De mascotte van de stad is Flipje, het fruitbaasje (de stripfiguur van de voormalige lokale jamfabriek De Betuwe). Van Flipje staat een standbeeld in het stadscentrum.
Geschiedenis
Bewoning sinds de Nieuwe Steentijd
In 2011 werd ter hoogte van bedrijvenpark Kellen langs de Linge een vindplaats uit de Nieuwe Steentijd blootgelegd. De archeologen troffen bewoningssporen aan, aardewerk, vuursteen en dierlijk bot.[1]
In 2017 werd tijdens een uitbreiding van het bedrijventerrein Medel een van de rijkste Romeinse vindplaatsen in de Betuwe aangetroffen. Onder de 2.500 gevonden bronzen voorwerpen waren een zeldzame balsamarium (zalfpot) gedecoreerd met liefdesgoden in reliëf, en luxe artikelen zoals mantelspelden, ringen, dolken, een olielamp en een wijnzeef. De voorwerpen lagen op een klein gebied van twintig tot vijftig meter breed in een oude rivierbedding die langs de iets hoger gelegen "Hoge Hof" lag. Onderzoekers vermoeden dat daar een villa of een heiligdom heeft gestaan.[2][3] Ook werden verschillende begraafplaatsen gevonden uit het neolithicum (circa 3650 v Chr,), waaronder een graf van tenminste acht personen.[4][5]
Tiel is een van de oudste steden van Nederland: de plaats stamt uit de periode 850-1100, terwijl de meeste Nederlandse steden in de late middeleeuwen (1150-1300) ontstonden.
De teloorgang rond 850 van de circa tien kilometer verderop gelegen internationale handelsplaats Dorestad, zorgde ervoor dat een deel van de handel verschoof naar Tiel. In 896 ontving Tiel van de Frankische koning Zwentibold het tolrecht. Wanneer de stadsrechten zijn verleend is onbekend. Door archeologisch onderzoek in de binnenstad werd bevestigd wat uit schriftelijke bronnen reeds bekend was: de stad was in de 10e en 11e eeuw een handelsnederzetting van internationale betekenis, die nauwe banden onderhield met de veel rijkere en machtigere handelsstad Keulen. Tiel onderhield in die tijd ook nauwe handelsbetrekkingen met Engeland.
Volgens de Benedictijnse kroniekschrijver Alpertus van Metz werd Tiel geplunderd door Vikingen. Hij schreef dat zeerovers zonder enige tegenstand te ontmoeten in 1006 de handelsnederzetting binnentrokken, de levensvoorraden snel wegsleepten, waarna de nederzetting werd platgebrand.[6] Archeologisch bewijs voor de plunderingen ontbreekt.[7]
Het waren kooplieden van Tiel die zich omstreeks 1015 bij de Duitse keizer beklaagden over de illegale tol die door graaf Dirk III van Holland in de buurt van Vlaardingen werd opgericht. Dit zou leiden tot de (voor de keizer) slecht afgelopen strafexpeditie tegen de Hollandse graaf.
Het is niet bekend of Tiel het muntrecht heeft verkregen, wel werden er munten geslagen.[8] In de 13e eeuw verkreeg Tiel stadsrechten van de bisschop van Utrecht en trad het toe tot de Hanze, een Duits verbond van handelssteden, dat vooral van grote betekenis was voor de Oostzeehandel.
In 1136, 1334 en 1420[9] vonden in Tiel grote stadsbranden plaats.
De stad was menigmaal de inzet van machtsstrijd tussen de graven van Gelre en de hertogen van Brabant. In 1339 werd de stad definitief Gelders, toen hertog Jan III van Brabant Tiel aan het hertogdom Gelre overdroeg. In de late middeleeuwen en de 16e en 17e eeuw breidde de ommuurde stad zich verder uit met een voorstad en nieuwe vestingwerken.
In het oude stadscentrum herinneren verscheidene monumenten aan dat rijke verleden, zoals de Sint-Maartenskerk, de Waterpoort met Groote Sociëteit, het Gerechtsgebouw, de voormalige sociëteit Bellevue, het uit 1525 daterende Ambtmanshuis dat samen met de door Jan David Zocher ontworpen Ambtmanstuin deel uitmaakt van het stadhuiscomplex, en het eveneens uit de 16e eeuw stammende Gotische huis aan de Weerstraat.
Tiel heeft als een van de eerste gemeenten in Nederland een begraafplaats laten aanleggen buiten de stadsgrenzen. De begraafplaats 'Ter Navolging' dateert uit 1786.
-
Bronzen schrijfstift of stilus uit de late Middeleeuwen, gevonden in Tiel
-
Begraafplaats Ter Navolging
Tweede Wereldoorlog
In de Tweede Wereldoorlog werd Tiel zwaar getroffen tijdens gevechten tussen de Duitse bezetters die in de stad gelegerd waren en de geallieerden die gelegen waren aan de overzijde van de Waal. Onder meer de Sint Maartenskerk en de Waterpoort werden door de beschietingen ernstig beschadigd. In de jaren na de oorlog is de binnenstad weer hersteld, maar nog steeds zijn er sporen te vinden van de bombardementen.
De slachtoffers van de Tweede Wereldoorlog worden herdacht met verschillende monumenten: de fusilladeplaats aan de coupure, het monument voor de gevallen krijger, het Joods monument, het monument op de Joodse begraafplaats, een plaquette voor N.A. Oostinga, het Indisch monument en 21 Stolpersteine.[10] In de buurtschap Zennewijnen staat het beeld De Roeier. Zie ook de lijst van oorlogsmonumenten in Tiel.
-
Herdenkingsmonument voor de gefusilleerden uit Wamel (omstreeks 1946)
-
De gevallen krijger (1950) van Wim van Hoorn
-
Herdenkingsplaquette voor N.A. Oostinga, directeur van het postkantoor (1953)
-
De Roeier (Zennewijnen) (1995) van Willem den Ouden
-
Joods monument (1996) van Willem den Ouden en Johan Goedhart
-
Indisch monument (2009)
-
21 Stolpersteine (2010)
Na 1945
In 1949 werd het vijftigduizendste nieuw gebouwde huis na de oorlog opgeleverd en geopend door de minister van volkshuisvesting. De Waterpoort werd in 1979 herbouwd. In juni 2006 is men begonnen met het uitbaggeren en reinigen van de stadsgrachten, waarin nog munitie lag uit de oorlog. Het baggeren is uitgevoerd met behulp van de zogeheten Bombox, een mobiele veiligheidsconstructie die speciaal voor dit project is gebouwd. In totaal zijn er tot eind november 2007 vijfhonderd grote en kleine explosieven boven water gehaald.
De gemeente werd in de 20e eeuw verschillende keren uitgebreid, met de dorpen Drumpt, Kapel-Avezaath en Wadenoijen, die werden overgedragen door de voormalige gemeente Wadenoijen. Daarnaast werden de buurtschap Latenstein in 1956 en het gehucht Medel in 2002 door de gemeente Echteld aan Tiel overgedragen. In de jaren negentig van de vorige eeuw is op de plaats van de buurtschap Passewaaij, tussen Wadenoijen en Tiel, begonnen met de aanleg van de grootscheepse Vinex-nieuwbouwwijk Passewaaij.
Op 31 januari 1995 en in de dagen daarna werden 250.000 mensen, variërend van vijf dagen tot twee weken, verplicht uit grote delen van het rivierengebied geëvacueerd wegens de gevaarlijk hoge waterstand van de Rijn, Maas en Waal. Tiel was een van de steden die werden geëvacueerd. De evacuatie van het Rivierenland was een van de grootste evacuaties uit de recente Nederlandse geschiedenis.
Openbare voorzieningen
Tiel is uitgegroeid tot het centrum van het Rivierenland. Veel mensen uit de regio maken gebruik van de voorzieningen die Tiel te bieden heeft zoals winkels, scholen, ziekenhuis Rivierenland, schouwburg en filmtheater Agnietenhof en cultuurgebouw Zinder.
Sinds 1965 is in Tiel het Bureau Krediet Registratie, kortweg BKR, gevestigd.
Politiek
Gemeenteraad
De gemeenteraad van Tiel bestaat sinds 2002 uit 27 zetels. Hieronder staat de samenstelling van de raad sinds 1998.
| Gemeenteraadszetels | |||||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Partij | 1998 | 2002 | 2006 | 2010 | 2014 | 2018 | |||||||||
| PvdA | 8 | 7 | 10 | 6 | 5 | 3 | |||||||||
| VVD | 6 | 5 | 4 | 6 | 5 | 5 | |||||||||
| CDA | 5 | 4 | 5 | 3 | 3 | 2 | |||||||||
| ProTiel | - | 8 | 5 | 4 | 2 | 1 | |||||||||
| GroenLinks | 2 | 2 | 2 | 3 | 1 | 2 | |||||||||
| D66 | 2 | 1 | 1 | 3 | 5 | 4 | |||||||||
| ChristenUnie | - | - | - | 1 | 1 | 1 | |||||||||
| Partij Van den Burg / Partij Van De Burgers | - | - | - | 1 | 4 | 8 | |||||||||
| Sociaal Tiel | - | - | - | 1 | - | ||||||||||
| Krachtig Tiel | 1 | ||||||||||||||
| Overigen | 2 | - | - | - | - | - | |||||||||
| Totaal | 25 | 27 | 27 | 27 | 27 | 27 | |||||||||
Burgemeester
Burgemeester van Tiel is Ir. Hans Beenakker (VVD), voormalig burgemeester van de Brabantse gemeente Asten. Van 2003 tot eind 2011 stond Steven de Vreeze (PvdA) aan het hoofd van het College van B&W. Hij was voorheen burgemeester van Enkhuizen. Zijn voorganger was partijgenoot Ed van Tellingen. De vroegere burgemeester van Haarlem, Jaap Pop was in de jaren 80 van de 20e eeuw burgemeester van Tiel.
Bestuurlijke indeling
De gemeente Tiel is bestuurlijk ingedeeld in de volgende wijken en buurten:
- Centrum
- Binnenstad
- Sterrebos
- Stationsbuurt
- Tiel-Oost
- Tiel-West
- Tiel-Noord
- De Hennepe
- Schepenbuurt
- Kloosterbuurt
- Elzenpas
- Westroijen
- Rauwenhof
- Drumpt
- Passewaaij-Noord
- Passewaaij-Zuid
- Kellen
- Veluwe
- Industrieterrein Kellen
Cultuur
Tiel heeft een ruim aanbod aan culturele voorzieningen, waaronder schouwburg en filmtheater Agnietenhof, cultuurgebouw Zinder, het Flipje & Streekmuseum en Regionaal Archief Rivierenland. In Zinder hebben met ingang van augustus 2017 onder andere de bibliotheek, Centrum voor de kunsten De Plantage, muziekcentrum TwentieToe en de kunstuitleen een plek gekregen.[11].
Monumenten
In de gemeente zijn een aantal rijksmonumenten, gemeentelijke monumenten, oorlogsmonumenten en een varend monument, zie:
- Lijst van rijksmonumenten in Tiel (gemeente)
- Lijst van rijksmonumenten in Tiel (plaats)
- Lijst van gemeentelijke monumenten in Tiel
- Lijst van oorlogsmonumenten in Tiel
- Neeltje Jantje (varend monument)
Bezienswaardigheden
- Waterpoort uit 1647[12]
- Sint-Maartenskerk
- Sint-Dominicuskerk
- Gerechtsgebouw
- Ambtmanshuis
- Oud Burger Mannen- en Vrouwenhuis
- Flipje & Streekmuseum
- Vismarkt
Bestand:Tiel-centrum-OpenTopo.jpg
Kaart van het oude centrum van Tiel
Kunst in de openbare ruimte
In de gemeente zijn diverse beelden, sculpturen en objecten geplaatst in de openbare ruimte, zie:
Evenementen
- Jaarlijks werden in het tweede weekend van september de landelijk bekende evenementen Appelpop en het Fruitcorso gehouden. Met een bezoekersaantal van ruim 300.000 was dit, op de Nijmeegse Vierdaagse na, het grootste evenement van Gelderland. Vanaf 2014 zijn de twee evenementen gesplitst: Appelpop blijft in het tweede weekend, het fruitcorso vindt plaats in het derde weekend van september.
- Andere jaarlijks terugkerende muzikale evenementen zijn Jazzy Tiel in oktober, House of Fame in mei en Woodstock aan de Waal in juni. Woodstock aan de Waal is gebaseerd op het Amerikaanse Woodstock Festival van 1969. Er spelen daarom vooral coverbands van bands uit de jaren zestig. Ook zijn er optredens van dichters en kunstenaars in de flowerpower-stijl. Al in 1970 had Tiel zijn eigen Woodstock, met het tweedaagse Betuws Muziekfestival. Er traden veel bekende artiesten op, zoals The Kinks, Cat Stevens, Golden Earring, Arthur Brown, Black Sabbath en de Tielse psychedelische band De Dream.
- Van 1980 tot 1995 vond het na-Tourcriterium Profronde van Tiel plaats. De wielerronde kon jaarlijks rekenen op een goed deelnemersveld en stond in het peloton zeer goed aangeschreven. Van 2011 tot 2017 werd dit evenement opnieuw jaarlijks gehouden, in 2013 voor het eerst met een internationaal damescriterium. In 2014 was Tiel gaststad voor de Holland Ladies Tour.
- Sinds 2015 wordt met Pinksteren in de gemeentehaven het meerdaags evenement Tiel Maritiem gehouden. Verschillende soorten schepen staan deze dagen centraal.
- Begin juli is de culturele markt Tiel Toont, met shows en optredens die rouleren door de stad.
- Op 28 juni 2008 heeft Tiel Roze zaterdag georganiseerd. De Roze zaterdag is bedoeld om de integratie van homo’s en lesbiennes te bevorderen. Het evenement trok een kleine 40.000 bezoekers.
- In juli 2013 werd op de Waalkade een driftevenement gehouden.
Sinds 2016 staat een overzicht van alle feesten en evenementen op de website StappeninTiel.nl.
Eten en drinken
Lekkernijen gerelateerd aan Tiel en omgeving:
- Fruit, in het bijzonder appels, peren, pruimen en kersen
- Eau de vie van stokerij Lubberhuizen & Raaff
- Cider (Betuwse Krenkelaar) van De Fruitmotor
- Wijn van het Betuws wijndomein
- Kermiskoek
Economie
Handel en industrie
Tiel was vanouds een handelsstad met vele markten: Varkensmarkt, Veemarkt (runderen en paarden), Koornmarkt, Groenmarkt, Vismarkt. Ook de riviervisserij (op onder meer zalm en fint) speelde een rol.
Vanaf einde 19e eeuw vestigde zich er een aantal industriële bedrijven: Daalderop (metaalbewerking) in 1880, De Betuwe (fruitverwerking) in 1885, Rio (tingieterij) in 1910, Verdugt (chemicaliën) begin 20e eeuw, Metawa (metaalwaren) omstreeks 1923 en de kleinere tingieterijen DWS en in 1933 Jeka. Van 1963 tot 2013 was er ook een glasfabriek, aanvankelijk Maasglas en later AGC Glass Europe geheten. Van deze bedrijven is Verdugt nog over, nu onder de naam Kemira Chem Solutions en Daalderop onder de naam "Itho Daalderop".
Tiel vervult een centrumfunctie voor de regio Rivierenland. Het heeft het grootste areaal aan bedrijventerreinen in Midden-Nederland.[bron?] Binnen de gemeente zijn ongeveer drieduizend ondernemingen gevestigd. Verscheidene regionale, nationale en internationale ondernemingen hebben een vestiging op bedrijvenpark Medel.
Winkelen
In het voetgangersgebied rondom de Waterstraat, Voorstad en Weerstraat bevinden zich de meeste winkels. Behalve de landelijk bekende winkelketens heeft Tiel nog verscheidene oude familiebedrijven, zoals stijlmodehuis Blijdesteijn, bakkerij van Ooijen en kookwinkel Oostendorp.
Op het Plein en de Varkensmarkt is de weekmarkt op zaterdag van 9.00 tot 17.00 uur en op maandag van 12.00 tot 17.00 uur. Bij winkelcentrum Passewaaij is de warenmarkt op vrijdag van 13.00 tot 19.00 uur.
Bekende inwoners
 Lijst van Tielenaren |
Religie
Tiel kent een grote verscheidenheid aan christelijke gezindtes, hoewel een groot deel van de bevolking onkerkelijk is. De stad kent een rooms-katholieke geloofsgemeenschap H. Dominicus, onderdeel van de Suïtbertusparochie die de West-Betuwe omvat. Daarnaast bestaan er in Tiel protestantse gemeentes die zijn aangesloten bij de Nederlandse Hervormde Kerk, de Gereformeerde Kerken in Nederland, de Gereformeerde Kerken vrijgemaakt, een Moluks-Evangelische gemeente, een Volle Evangelische Gemeente en een Evangelisch-Lutherse gemeenschap. De islamitische gemeenschap kan haar geloof belijden in diverse moskeeën.
Tielse media
- Nog voor 1900 had Tiel zijn eerste krant: De Tielsche Courant, uitgebracht door de gebroeders Campagne. Onder het juk van de bezetter moest de krant stoppen en kwam er een nieuwe krant: De Teisterbander, die Duitsgezind was. Na de oorlog kwam de Tielse Courant weer terug. Naast de "De Tielsche Courant" heeft tot in de jaren tachtig de Nieuwe Tielsche Courant bestaan. Deze krant verscheen op dinsdag, donderdag en zaterdag en werd door firma van Loon uitgegeven. Nadat de uitgave van de Nieuwe Tielsche Courant gestaakt is, zijn de abonnees overgedragen aan De Nieuwe krant, een kopblad van De Gelderlander. De Tielse Courant is in de jaren 90 verdwenen en werd omgedoopt in Dagblad Rivierenland. Deze krant werd vervolgens weer opgeslokt door De Gelderlander. Het nieuws uit Tiel en omgeving is opgenomen in de editie Rivierenland.
- De lokale tv-zender StadsTV Tiel zendt uit via de kabel.
Trivia
- Het boek De pleegzoon (1833) van Jacob van Lennep speelt zich gedeeltelijk af in Tiel.
- Een spottende doch bekende uitspraak is 'Tiel is niet viel', afkomstig van het rijmpje 'Tiel is niet viel, (Zalt)Bommel is rommel, en hoe dichter bij Dordt, hoe rotter het wordt'. Dit zou slaan op de landbouwgrond die slechter wordt naarmate men verder naar het westen gaat, maar sluit ook aan bij het gevoel van veel Tielenaren dat Tiel (als voormalige industriestad) niet veel allure heeft.
Aangrenzende gemeenten
| Aangrenzende gemeenten | ||
|---|---|---|
| Buren | Neder-Betuwe | |
| Geldermalsen |  |
|
| Neerijnen | West Maas en Waal | |
Literatuur
- Luit van der Tuuk, Noormannen in het rivierenland – De handelsplaatsen Dorestad en Tiel in vuur en vlam (Omniboek – Kampen, 2009), ISBN 978-90-5977-497-1
Externe link
| Wapen Graafschap Gelre | Landsheerlijke burchten van de 13e tot einde 15e eeuw in Gelre | Wapen Graafschap Zutphen |
|---|
|
Ammersoyen · Buren · Emmerik · Erkelenz · Geldern · Grave · Groenlo · Grunsfoort · Hattem · Hatendonk · Kessel · Krieckenbeek · Lobith · Montfort · Nijmegen · Oijen · Poederoijen · Rosendael · Tiel · Wachtendonk · Wickrath |
| Hanze |
|---|
 | Plaatsen in de gemeente Tiel | Vlag van de gemeente Tiel |
|---|
|
Stad: Tiel Dorpen: Drumpt · Kapel-Avezaath · Kerk-Avezaath (gedeeltelijk) · Wadenoijen Buurtschappen: Bergakker · Medel (gedeeltelijk) · Passewaaij · Zennewijnen Gelderland: Steden en dorpen in Gelderland Nederland: Provincies · Gemeenten |
| Gemeenten in de provincie Gelderland |
|---|
|
Aalten · Apeldoorn · Arnhem · Barneveld · Berkelland · Beuningen · Bronckhorst · Brummen · Buren · Culemborg · Doesburg · Doetinchem · Druten · Duiven · Ede · Elburg · Epe · Ermelo · Geldermalsen · Groesbeek · Harderwijk · Hattem · Heerde · Heumen · Lingewaal · Lingewaard · Lochem · Maasdriel · Millingen aan de Rijn · Montferland · Neder-Betuwe · Neerijnen · Nijkerk · Nijmegen · Nunspeet · Oldebroek · Oost Gelre · Oude IJsselstreek · Overbetuwe · Putten · Renkum · Rheden · Rijnwaarden · Rozendaal · Scherpenzeel · Tiel · Ubbergen · Voorst · Wageningen · West Maas en Waal · Westervoort · Wijchen · Winterswijk · Zaltbommel · Zevenaar · Zutphen |
Zie ook de categorie met mediabestanden in verband met Tiel op Wikimedia Commons.
.png){kind=link}
,_Tiel,_Netherlands_-_20101117.jpg){kind=link}
