Landbouw

Landbouw oftewel land- en tuinbouw is het geheel van economische activiteiten waarbij het natuurlijke milieu wordt aangepast ten behoeve van de productie van planten en dieren voor menselijk gebruik. Afhankelijk van het product, de productiemethode en het niveau van welvaart wordt gebruikgemaakt van een groot aantal uiteenlopende technieken, variërend van het werken met eenvoudige werktuigen tot het gebruik van grote machines, waarbij arbeid steeds meer vervangen wordt door machines.
(Een stuk) land dat voor landbouw gebruikt wordt, noemt men bouwland.

Het koren is gemaait
en verpakt met plastic,
tot tonvormige balen, die gemakkelijk te
vervoeren en te verwerken zijn.

Algemeen

Landbouwactiviteiten kunnen worden onderverdeeld in een aantal verschillende deelsectoren. Het houden van gedomesticeerde dieren heet veeteelt. Daarnaast is er visteelt. In de bosbouw worden natuurlijke en kunstmatig aangelegde bossen gebruikt voor de houtproductie. De tuinbouw kan onderscheiden worden in groenteteelt, sierteelt, fruitteelt, boomteelt en paddenstoelenteelt voor respectievelijk de teelt van groenten, siergewassen, vruchten, bomen en paddenstoelen. De landbouw onderscheidt zich van de groenteteelt doordat daar de gewassen op een grotere schaal geteeld worden en minder arbeid vragen. Er worden ook akkerbouwmatig groenten geteeld zoals peen.

Landbouw als gemengd bedrijf was oorspronkelijk gericht op het voeden van de boer en zijn gezin, maar niet meer dan dat. Deze manier van landbouw is nog steeds de meest voorkomende vorm in ontwikkelingslanden. Landbouw als financiële inkomstenbron is de gebruikelijke vorm in de meer ontwikkelde landen en neemt steeds verder toe in de rest van de wereld met als gevolg dat er steeds minder mensen werkzaam zijn in de landbouw. Landbouw is de praktijk, landbouwkunde is de studie die de landbouw als onderwerp heeft.

Landbouw produceert niet alleen voedsel, maar in toenemende mate ook andere goederen als bloemen, bont, leer, biobrandstoffen (biodiesel, ethanol, gas, snelgroeiend hout), enzymen, drugs, enz. Genetisch gemanipuleerde planten produceren ook speciale medicijnen.

In de ontwikkelde landen heeft men door de combinatie van kennis van de bodem, meststoffen, gewaskennis, plantenveredeling, genetische manipulatie, onkruidbestrijding, bestrijding van schimmels, insecten en aaltjes en waterbeheersing kunnen komen tot een hoge opbrengst per hectare. Tegelijkertijd heeft de toegenomen mechanisatie de benodigde arbeidskracht per eenheid product belangrijk verminderd. De ontwikkelingslanden hebben door gebrek aan kennis, kapitaal, opleiding en technologie deze productiviteitsverhoging nog niet weten te bereiken, waarbij naast de stabiliteit en geschiktheid van klimaat en bodem ook de politieke stabiliteit een rol speelt.

Geschiedenis

Vroeger leefden vrijwel alle mensen als jager-verzamelaar: het waren nomaden die in een gebied rondtrokken op zoek naar hun dagelijkse hoeveelheid eten en drinken. Ze maakten jacht op dieren en zochten wilde planten om te eten.

Het bepalen van de oorsprong van landbouw is lastig doordat het de uitvinding van het alfabet en het schrift voorafgaat. De schattingen van autoriteiten variëren tussen de 7000 en 10.000 jaar geleden. In het Midden-Oosten en in China waren er destijds groepen mensen die zich op een vaste plaats gingen vestigen. Daar begonnen zij kuddes vee te houden en gewassen te telen. Ook werd niet alles meer voor eigen gebruik gehouden, maar werd er ook gehandeld en geruild. Dat waren de eerste boeren. De eerste graanoogsten bestonden waarschijnlijk uit primitieve soorten zoals de voorouders van tarwe, gerst, gierst, sorghum, rijst en teff. De ontdekking van de landbouw markeert de overgang van de Oude Steentijd of Paleolithicum naar de Nieuwe Steentijd of Neolithicum.

Het is waarschijnlijk dat landbouw ten minste driemaal in verschillende gebieden is ontstaan, in de Vruchtbare Sikkel gelegen in het Midden-Oosten, in Midden-Amerika en in Oost-Azië. Een geleidelijke overgang van jagen-verzamelen naar landbouw, waarbij sommige voedselsoorten via jagen of verzamelen en andere voedselsoorten door landbouw werden verkregen, ligt voor de hand. Tegelijkertijd trad selectie op doordat de grootste zaden werden bewaard voor nieuwe uitzaai, het begin van de plantenveredeling.

De allereerste boeren bewerkten de grond met beenderen en geweien van dieren, en met primitieve sikkels met een handvat van hout of been en een blad van vuursteen. Later werd de houweel uitgevonden, een soort zware schoffel. Dit gereedschap wordt tegenwoordig nog steeds gebruikt.

Toen er nog geen machines waren, werd de energie voor werkzaamheden als het malen van tarwe en het oppompen van water geleverd door de wind, water en trekdieren zoals ezels, paarden, kamelen en ossen. Rond het begin van de jaartelling werden de windmolen en het waterrad uitgevonden, die beide gebruikt werden voor het opwekken van energie. In veel landen worden deze energieopwekkers nog steeds gebruikt.

In Europa waren er aanvankelijk vooral hak- en brandtechnieken. Bosgebied werd landbouwgrond door verbranding. Dit zorgde voor een tijdelijk bemestingseffect. De boeren hadden een semi-nomadische levenswijze omdat ze na een aantal jaar verder moesten trekken omdat de grond uitgeput was.

Vanaf de Middeleeuwen werden er nieuwe technieken ingevoerd, namelijk door Karel de Grote het drieslagstelsel en later het vierslagstelsel. Verder beginnen boeren te zoeken naar een tweede bron van inkomsten, hierdoor ontstaat de plattelandsnijverheid.

In de 19e eeuw werden de handgereedschappen en de door paarden getrokken werktuigen vervangen door machines die aangedreven werden door stoom. Die stoommachines hebben nu plaats gemaakt voor krachtige, geavanceerde machines met een dieselmotor, zoals een tractor of een maaidorser.

Klimaat en grondsoort

Het type landbouw dat in een bepaald gebied kan plaatsvinden is sterk afhankelijk van het klimaat en de grondsoort. Immers, niet alle planten en gewassen hebben dezelfde hoeveelheid zon en regen nodig, en ook de grond waarin ze gedijen verschilt.

Tropisch klimaat

In een tropisch, regenachtig klimaat is de grond het gehele jaar door warm en in de grote en kleine regentijd ook zeer nat. De grond heeft meestal een geel- of roodachtige kleur en is niet zo vruchtbaar. Belangrijke producten die goed tegen deze omstandigheden kunnen zijn rijst en cassave. Andere belangrijke producten uit deze streken zijn rubber, oliën, cacao, banaan die in de tropische regenwouden worden gewonnen en verbouwd. Tevens worden deze producten kunstmatig geteeld voor de export.

Droog klimaat

In droog grasland en woestijnachtige streken is het warm en droog. De bodem is rotsachtig en zanderig en is moeilijk te bewerken. Sommige grondsoorten zijn heel vruchtbaar als ze bevloeid worden. De belangrijkste gewassen uit deze streken zijn graan, vruchten en groenten.

Gematigd klimaat

In een gematigd klimaat is het weer mild en valt er voldoende neerslag. De rijkste landbouwgebieden bevinden zich in regio's met dit klimaat. Er kunnen allerlei verschillende soorten producten worden verbouwd, zoals graan, wortelgewassen, bladgroenten, vruchten en katoen. Ook kan er goed vee worden gehouden, omdat er grazige weiden zijn. De vruchtbare bodem van de prairies en loofbossen is rijk aan mineralen.

Vee

Al duizenden jaren lang worden er dieren gehouden voor hun vlees, melk of eieren, allemaal belangrijke bronnen van proteïne. Sommige dieren leveren ook andere producten, zoals leer of zijde. De dieren die op de boerderij worden gehouden noemt men vee, het houden zelf heet veeteelt. Veel boeren hebben zich toegelegd op de veeteelt. Ook zijn er boeren die een gemengd bedrijf hebben, waar ze naast vee ook gewassen verbouwen. De manier waarop dieren gehouden worden hangt af van het land dat de boer tot zijn beschikking heeft, de economische en technologische middelen waartoe hij of zij de beschikking heeft en van het soort product dat hij wil verkopen. Op basis van deze factoren wordt er een dierras bepaald dat de boer zal fokken.

Vee fokken

Fokken is een onderdeel van de veeteelt en zorgt er voor dat de boer over voldoende dieren kan blijven beschikken om zo zijn veestapel op peil te houden. De oorspronkelijke manier om vee te fokken is het bij elkaar zetten van mannetjes en vrouwtjes om te paren. Op kleinere boerderijen vindt deze manier van fokken nog steeds plaats, maar op gespecialiseerde veebedrijven past men tegenwoordig meestal kunstmatige inseminatie toe.

Met selectief fokken kan ervoor worden gezorgd dat het nageslacht specifieke eigenschappen overneemt van de ouders. Zo kunnen er dieren worden gefokt die beter het doel dienen waarvoor zij gehouden worden. De boer laat in dit geval mannetjes met specifieke eigenschappen paren met vrouwtjes die ook gunstige eigenschappen hebben. Dit kan bijvoorbeeld een snelle groei, een hoge melk-, vlees- of eiproductie, het type vlees of bestendigheid tegen ziekten zijn. Als met dieren van hetzelfde ras wordt gefokt, heet dit raszuiver fokken. Het is echter ook mogelijk dat een agrariër twee dieren van een verschillend ras laat paren. Dit heet kruisen. Op deze manier kan er een nieuw, gemengd ras ontstaan, dat bepaalde eigenschappen van twee verschillende rassen combineert (zie ook heterosis).

Intensieve veeteelt

Het bedrijven van intensieve veeteelt is een middel om de productie van landbouwproducten te verhogen. Een landbouwbedrijf waar intensieve veeteelt plaatsvindt wordt gekenschetst door het gebruik van veel input met het doel om de productie te maximaliseren. Het baseert zich op het gebruik van kunstmest, het gebruik van ruwvoer en krachtvoer (geconcentreerde diervoeding) en diergeneesmiddelen. Dieren in de intensieve veehouderij staan soms het gehele jaar binnen in een stal waar ze voer al of niet in geconcentreerde vorm te eten krijgen. De intensieve veeteelt wordt geassocieerd met het stijgende gebruik van moderne praktijken en landbouwmechanisatie.

Ongedierte en ziekten

Vee is vatbaar voor allerlei verschillende ziekten veroorzaakt door bacteriën, virussen, insecten en schimmels. Om continuïteit in het landbouwbedrijf te garanderen, moet een veehouder deze ziekten proberen te voorkomen en waar nodig in te dammen. Koeien kunnen bijvoorbeeld lijden aan uierontsteking, de ziekte van Bang of mond-en-klauwzeer, die dodelijk kunnen zijn. Sommige kippenrassen zijn bijzonder vatbaar voor Marekse verlamming, en vogelpest is een besmettelijke ziekte die een heel pluimveebedrijf kan treffen.

Sommige ziekten, met name in tropische gebieden, worden veroorzaakt door parasieten, die van het ene dier op het andere dier kunnen worden overgebracht. De tseetseevlieg is een voorbeeld van een dergelijke ziekteverspreider.

Andere ziekten kunnen worden veroorzaakt door dieren op een bepaalde manier te voeden. Zo kunnen schapen die in natte gebieden gras eten de leverbotziekte krijgen. Deze ziekte wordt veroorzaakt door cysten die zich in het lichaam ontwikkelen tot een zuigworm of leverbot. Dieren die niet goed schoongemaakt worden kunnen het slachtoffer worden van maden. Een vlieg legt haar eitjes op het lichaam van het dier, waaruit maden komen die zich om te groeien een weg naar binnen vreten en zo het dier dodelijk kunnen verwonden.

Zuivelproductie

In de westerse wereld worden er op melkveebedrijven grote kuddes koeien gehouden die alleen voor hun melk worden gebruikt. Om zo veel mogelijk melk te produceren, worden er speciale rassen gebruikt, krijgen de dieren voldoende drinkwater, en grazen ze op weilanden met smakelijke grassen. Omdat een koe van nature melk geeft om haar kalf te voeden, moet een melkkoe eerst van een kalf bevallen voordat ze melk kan produceren. Op de meeste melkveebedrijven krijgen koeien hun eerste kalf rond hun tweede levensjaar. Tijdens hun werkzame leven krijgen ze er vaak meerdere. De eerste paar dagen na de geboorte geeft de koe melk met een afwijkende substantie. Dit wordt biest of colostrum genoemd. Op veel boerenbedrijven blijft het kalf ongeveer een week bij de moeder, waarna het kunstmatig wordt gevoed. De moeder blijft dan als ze steeds gemolken wordt melk geven. Zo'n zeven weken na de geboorte bereikt de melkproductie het hoogtepunt, maar ook daarna geeft de koe nog voldoende melk om economisch aantrekkelijk te zijn. De melkproductie houdt gemiddeld acht en een halve maand aan.

Op moderne melkveebedrijven gebeurt het melken machinaal in een melkstal. De tepelhouder bootst het zuigen van een kalf na. Een pulsator geeft ritmische schommelingen in de luchtdruk binnen de melkbuis, die de melk naar een melktank zuigt. Meestal zit er een vloeistofstroom-meter tussen, die de hoeveelheid melk per koe aangeeft, zodat het rantsoen afgestemd kan worden op de melkproductie. De melk wordt opgeslagen in een tank, die door een melkwagen naar een fabriek wordt gebracht voor verdere verwerking.

Bij het melken met de hand houdt de boer de tepel in de volle hand en knijpt van boven naar beneden in de tepel waardoor de melk eruit spuit. Ook is het mogelijk, vooral bij kleinere huisdieren, bijvoorbeeld schapen, om de tepel tussen duim en wijsvinger te houden en deze dan van boven naar beneden te laten glijden.

Varkens

Over de hele wereld worden er ongeveer 1 miljard varkens gehouden. Ruim de helft hiervan bevindt zich in Azië, waar varkensvlees meer gegeten wordt dan andere vleessoorten. Het varken (Sus scrofa domesticus) stamt af van het wilde zwijn, dat al zo'n 9000 jaar geleden werd getemd. Aanvankelijk hield men de varkens buiten in een omheinde weide, waar de varkens in de grond konden wroeten op zoek naar eikels, afgevallen vruchten in een boomgaard of klein dierlijk voedsel. Als de grond uitgeput was, verplaatste men de dieren naar een nieuwe weide en werd het oorspronkelijke land gebruikt om gewassen op te verbouwen, omdat het door de varkensmest vruchtbaarder was geworden. Tegenwoordig wordt het merendeel van de varkens echter binnen gehouden.

Veel boeren hebben zich gespecialiseerd in het houden van varkens. In een binnenverblijf, waar de temperatuur constant wordt gehouden en het niet te vochtig is, worden de vleesvarkens gemest. Meestal past een varkenshouder intensieve veeteeltmethoden toe, dat wil zeggen dat de varkens speciaal samengesteld voer krijgen dat bestaat uit granen, tapioca en afval van de levensmiddelenindustrie. Een voedermachine zorgt voor een automatisch verdeling van het voedsel. Uit de automatische watervoorziening komt water wanneer een varken in een tuitje bijt of er met zijn snuit tegenaan drukt. Door roosters in de vloer valt de mest in een put, en de boer kan zijn varkens bekijken door een middengang.

Vroeger stonden varkens in boxen waarin ze zich nauwelijks konden bewegen. Ze werden in een vrij donkere ruimte gehouden, om te voorkomen dat ze agressief worden. In sommige landen, waaronder Nederland, worden via de wet eisen gesteld. Zo is er het varkensbesluit waarin precies omschreven staat waaraan de huisvesting van een varkens moet voldoen.

Pluimvee

Pluimvee, waartoe kippen, kalkoenen, eenden en ganzen behoren, leveren een groot deel van het vlees dat over de hele wereld wordt gegeten. Daarnaast levert de pluimveesector jaarlijks miljarden eieren. Kippen zijn verreweg de belangrijkste soort pluimvee. Zij leveren het overgrote deel van de eieren die we eten en zijn een belangrijke bron voor vlees. Over de hele wereld worden er ongeveer 8 miljard kippen gehouden.

In ontwikkelingslanden houden de meeste boeren een paar kippen voor de eieren en het vlees. Deze kippen lopen vrij rond op zoek naar graszaden, kleine insecten en graan. Ook in de westerse wereld zijn er pluimveehouders die dit scharrelsysteem toepassen. Sommige scharrelkippen zitten in grote openluchtrennen met een hok waarin ze kunnen schuilen en legnesten waar ze hun eieren kunnen leggen. Het nadeel is echter dat de productiekosten hoog zijn: de boer heeft veel land en voedsel nodig en de verzorging vereist veel mankracht. Omdat scharrelkippen relatief veel energie gebruiken en het leggen van eieren de kip veel energie kost, leggen scharrelkippen gemiddeld minder eieren dan kippen die de hele dag stil zitten. De eieren zijn daarom relatief duur.

Er zijn daarom een hoop pluimveehouders die hun kippen in schuren houden waar de kippen met soms wel 10.000 stuks bij elkaar zitten in kleine kooien. Hun speciaal voer met extra mineralen krijgen ze uit een automaat en de schuur wordt altijd warm gehouden. Deze kippen verbruiken minder energie, waardoor ze minder voedsel nodig hebben en meer eieren kunnen leggen. De dieren gebruiken weinig ruimte en het productieproces is voor het grootste gedeelte geautomatiseerd. Legbatterijen zijn derhalve erg efficiënt. Toch zijn legbatterijen in een aantal landen verboden, omdat men het gebrek aan bewegingsvrijheid wreed vindt. Batterijhouders verweren deze kritiek vaak met het argument dat de kippen in prima conditie gehouden worden en dat een legbatterij de enige manier is om te voldoen aan de enorme vraag naar eieren.

In de tropen zijn er halfopen schuren, om te zorgen dat de kippen het overdag niet te heet krijgen.

Naast kippen worden er op grote schaal kalkoenen, eenden (met name in tropische gebieden) en ganzen gehouden.

Bijzondere veehouderij

Behalve de bovengenoemde diersoorten zijn er talloze dieren die voor de veeteelt worden gebruikt. In sommige delen van Europa en Noord-Amerika worden edelherten gehouden voor hun vlees. In Zuid-Afrika worden kuddes struisvogels gehouden, met name voor hun kostbare veren, het vlees en het leer. De enorme eierschalen kunnen aan toeristen verkocht worden als souvenir. Krokodillen worden gefokt voor hun vlees en huiden, en de rups van de zijdevlinder levert 85% van alle zijde.

Het kweken van vissen zoals karpers, zalm en forellen in kunstmatig aangelegde vijvers wordt in China al heel lang gedaan. Dit levert ongeveer 40% van alle vis op die in dat land wordt gegeten. Tegenwoordig vindt kunstmatige viskweek ook plaats in Europa en Noord-Amerika, zoals van paling en zalm. In sommige ontwikkelingslanden kweekt men vis als aanvulling op het dagelijks voedsel.

Akkerbouw

Graangewassen

Ongeveer 15% van de landbouwgrond in de wereld wordt gebruikt voor het verbouwen van graan. Graan is de verzamelnaam voor een groot aantal planten uit de grassenfamilie waar grote, eetbare korrels aan groeien. Bekende soorten zijn tarwe, gerst, maïs, rijst, haver, gierst, sorghum en teff. Samen leveren deze soorten meer dan de helft van het voedsel in de wereld.

Graan is rijk aan zetmeel. De hele korrels kunnen gegeten worden, zoals meestal bij rijst of tot bloem worden vermalen. Bloem is de basis van veel belangrijke voedingsmiddelen, zoals brood en deegwaren. Ook worden graangewassen gebruikt als veevoer, voor de bereiding van alcoholische dranken, zoals bier en rijstwijn en voor de zetmeelproductie.

Graanplanten groeien uit graankorrels (zaaizaad) die bewaard zijn van de vorige oogst. De manier van zaaien, telen en oogsten verschilt van land tot land en hangt af van klimaatfactoren, grondsoort en technologische ontwikkeling. In minder ontwikkelde landen gebeurt het meeste werk met de hand, terwijl in de westerse wereld veelal intensieve landbouwmethoden worden toegepast en men beschikt over enorme machines zoals maaidorsers.

Bij het oogsten met de hand worden de aren afgesneden met een sikkel (een groot krom mes), zoals bij rijst. Bij andere granen worden de stengels met een zeis afgemaaid en vervolgens gebundeld tot schoven, waarna ze op het land nadrogen. Daarna worden de schoven opgestapeld en wordt er gewacht tot er tijd is om te dorsen: het scheiden van de korrels van de stengels (het stro). De dorser slaat op de aren met een buigzame stok of vlegel, slaat met een bosje aren tegen iets hards of laat mensen of dieren eroverheen lopen. Als het gedorste graan vanaf een zeef of blad in de lucht geworpen wordt, kan de wind het kaf en andere losse stukjes wegblazen. Dat noemt men wannen. Zwaarder afval wordt met de hand van het blad geplukt, of verdwijnt door de gaten van de zeef.

In de westerse wereld doen maaidorsers al het werk. Ze maaien en dorsen het graan, blazen het kaf weg en storten het graan in een laadbak in één werkgang. Het stro komt er aan de achterkant uit via een zogenaamde stortkoker.

Rijst

Rijst is een graangewas dat door meer dan de helft van de wereldbevolking dagelijks gegeten wordt. Vooral in arme landen wordt rijst verbouwd, omdat deze landen zich vaak in een tropisch klimaat bevinden waar rijst goed kan groeien, en omdat het produceren van rijst goedkoop is. Witte rijst is rijk aan zetmeel maar arm aan eiwit en vitaminen. Daarom moeten mensen die voornamelijk witte rijst eten hun menu aanvullen met ander voedsel. Bij witte rijst wordt de korrel geslepen en daarmee het eiwitrijke kiempje en de vitamine houdende buitenlaag weggehaald. Het is daarom gezonder om bruine of parboiled rijst te eten.

Er bestaan honderden verschillende rassen rijst. Elk ras heeft specifieke eigenschappen en stelt bepaalde eisen aan de wijze van productie. Er is een natte rijst productie en een droge rijst productie. Rassen van natte rijst (padie) gedijen het beste in een laagje water. Vanwege deze eigenschappen is de natte rijst verbouw bijzonder populair in Azië en Midden-Amerika, waar veel regen valt.

Andere rassen groeien beter op een afgewaterde bodem (droge rijstteelt). Deze rassen worden voornamelijk gekweekt in Australië en Amerika.

Er zijn kortstro en langstro rassen. De Groene Revolutie is veroorzaakt door de komst van kortstrorassen, die een veel hogere korrelopbrengst geven. Voor een geslaagde teelt moeten deze rassen echter verbouwd worden op vlakke velden, moet er voldoende kunstmest gegeven worden en moeten insecten bestreden worden.

Plantages

Een plantage is een stuk land waarop overblijvende bomen of struiken op worden verbouwd. De meeste plantages bevinden zich in de tropen, bijvoorbeeld voor de productie van thee, rubber, suikerriet en bananen, maar ook in gematigde streken zijn plantages te vinden. Zo zijn er wijngaarden, boomgaarden en aanplantingen voor timmerhout.

In ontwikkelingslanden wordt een groot deel van de landbouwgrond gebruikt voor plantages met exportgewassen die verkocht worden aan rijke landen. Vaak levert dit de exporterende landen zo weinig op, dat het nauwelijks lonend is. Dit systeem heeft daarom veel kritiek te verduren gekregen en is de basis geweest voor initiatieven als fair trade.

Kaalslag

In het tropische oudwoud van Zuid-Amerika (zie Amazoneregenwoud) en Indonesië wordt een traditioneel akkerbouwsysteem toegepast, dat vroeger in Europa werd gepraktiseerd. Elke boer kapt een stukje bos en steekt de omgehakte bomen in brand. Door de verbranding komt as vrij, dat de bodem vruchtbaar maakt. Vervolgens worden er gewassen op het kale stuk grond verbouwd. Doordat de bosgrond niet bemest wordt verliest deze echter al snel zijn vruchtbaarheid, waardoor de boer wordt gedwongen na verloop van tijd naar een nieuw stuk grond te verhuizen. Het leegkappen van het bos door trekkende boeren wordt in Indonesië ladangen genoemd.

Wanneer de boeren over een groot gebied verspreid zijn, heeft de natuur de kans zich te herstellen. De verlaten velden worden dan lange tijd niet gebruikt, zodat er weer een nieuwe bosvegetatie ontstaat. Er zijn echter zo veel trekkende boeren, dat het een bedreiging vormt voor het tropische regenwoud. Elk jaar worden er grote stukken onvruchtbaar bos achtergelaten, terwijl er te weinig nieuwe vegetatie voor in de plaats komt. Geleidelijk verzwakt de bodem door gebrek aan humus en kan er bodemerosie optreden.

Ook worden er in Brazilië grote stukken bos omgehakt voor de teelt van soja voor export.

Gemengde bedrijven

Op een gemengd bedrijf worden zowel gewassen verbouwd als dieren gehouden. De mest van de dieren wordt gebruikt om het land vruchtbaar te maken, terwijl tegelijkertijd de gewassen dienen als voer voor de dieren. Afvalproducten zoals stro worden gebruikt als diervoeding of om de bodem van de veeverblijven te bedekken. Een heel elementaire vorm van gemengde bedrijven vindt plaats in ontwikkelingslanden, waar elk gezin op een klein stuk grond voldoende voedsel produceert om zelf van te leven. In de westerse wereld kiezen boeren voor een gemengd bedrijf als ze verschillende soorten land tot hun beschikking hebben. Zo kan het ene stuk grond zich lenen voor gewassen, terwijl op land wat dat minder geschikt voor is dieren kunnen grazen.

Wisselbouw

Als een boer elk jaar hetzelfde gewas verbouwt op hetzelfde stuk land, raken bepaalde voedingsstoffen in de bodem uitgeput en treden allerlei ziekten op. Daarom wordt er vruchtwisseling toegepast en worden de voedingsstoffen aangevuld met mest en kunstmest. Hierbij worden gewassoorten elk jaar op een ander stuk grond verbouwd. Elk jaar schuiven de gewassen een plaats op en komen uiteindelijk na een aantal jaren weer op het zelfde stuk grond.

Bosbouw

Bosbouw is het gebruik van natuurlijke en kunstmatig aangelegde bossen om hout te produceren. Het hout kan voor vele uiteenlopende doeleinden worden gebruikt. Een belangrijke toepassing is voor de bouw van huizen. Hardhout, zoals eiken en beuken uit loofbossen, en rozenhout en mahonie uit tropische wouden, wordt gebruikt voor de vervaardiging van meubels, kisten en andere inventaris. Zachthout, zoals vuren, grenen en sparren, wordt gebruikt in de bouw en als grondstof voor de productie van triplex, papier en karton. In ontwikkelingslanden wordt hout daarnaast veelvuldig gebruikt als brandstof.

In de moderne bosbouw wordt er geoogst en bomen opgekweekt en geplant. Hierbij kan gebruikgemaakt worden van natuurlijk bos of van een kunstmatig aangelegde boomplantage. De nieuwe aanplant beschermt de bodem en de natuurlijke omgeving en levert weer hout op.

Er zijn globaal drie systemen voor bosbouw te onderscheiden:

Leegkap, waarbij alle bomen op een klein stuk worden gekapt. De zaden in de bodem leveren nieuwe bomen en ook de bomen uit de omgeving leveren zaden voor nieuwe bomen. Soms worden er ook nieuwe snelgroeiende soorten bomen bijgeplant.
Zaadbomen: bijna alle bomen worden gekapt, maar hier een daar laat de beheerder bomen staan, zo mogelijk de sterke, gezonde exemplaren. Deze fungeren als "moederbomen" die zaden leveren zodat er weer nieuwe bomen kunnen groeien (natuurlijke verjonging).
Selectief kappen, waarbij hier en daar een aantal bomen worden gekapt. Dit is een relatief duur systeem van bosbouw, omdat het minder hout oplevert dan bij bovenstaande methode. Het voordeel is dat het landschap minder aangetast wordt. Daarom wordt selectief kappen vooral gedaan in toeristische gebieden, waar het behoud van het karakteristieke landschap van economische betekenis is. Ook wordt deze methode veel toegepast bij de houtwinning in natuurlijk bos, waar de bomen van een bepaalde soort verspreid staan.

Net als bij dieren en gewassen wordt er door veredeling nieuwe rassen ontwikkeld die sneller groeien, beter bestand zijn tegen ziekten en meer hout opleveren dan oude rassen.

Omdat de vraag naar hout alsmaar toeneemt, is het hout dat uit de natuurlijke bossen komt niet genoeg om in de volledige vraag te voorzien. Daarom worden er tegenwoordig steeds meer boomplantages aangelegd. In Europa en Noord-Amerika leveren pijnbomen en andere zachthoutsoorten een groot deel van het hout dat gebruikt wordt in de bouw en om papier van te maken. Ook in sommige tropische landen zijn er grote zachthoutplantages in ontwikkeling.

Tuinbouw

Tuinbouw is een vorm van intensieve landbouw waaronder het telen van vruchten, groenten, sierplanten, bomen en paddenstoelen wordt verstaan. Met behulp van kunstmest, bestrijdingsmiddelen, irrigatie en broeikassen wordt een zo groot mogelijke opbrengst gegenereerd. Een tuinbouwbedrijf is doorgaans kleiner dan een boerderij waar landbouwgewassen zoals tarwe worden verbouwd. Toch zijn er in sommige landen, waaronder Nederland en Denemarken, zeer grote tuinbouwbedrijven.

Oorspronkelijk werden in kassen groenten geteeld. Door lagere prijzen werd door tuinders uitgeweken naar de teelt van siergewassen. Hierdoor ontstond in Nederland een grote productie van bloemen onder glas. De bloemen worden verkocht via veilingen, die nu ook buitenlandse bloemen verhandelen.

De kuststreek is bij uitstek geschikt voor de teelt van bloembollen. Jaarlijks worden miljoenen bloembollen gekweekt, waarvan er veel worden geëxporteerd. Ook worden bollen onder glas in bloei getrokken en als snijbloem verkocht zoals de tulp en narcis. De kleurrijke bollenvelden zijn een attractie waar jaarlijks duizenden toeristen op af komen.

Boomgaard

In boomgaarden kunnen allerlei vruchten worden gekweekt, bijvoorbeeld appels, kersen, peren en pruimen. Door de komst van zwak groeiende onderstammen werd het mogelijk om de boom klein te houden. Hierdoor verdwenen de hoogstamboomgaarden en hoefde niet langer met een ladder geplukt te worden. Tegenwoordig wordt bij appelproductie overwegend de spilvorm toegepast. De appels worden weliswaar nog handmatig geplukt, maar steeds meer hulpmiddelen zoals een lopende band of een rijdende machine waar de vruchten opgelegd worden, worden toegepast.

Wijngaard

Een wijngaard is landbouwgrond waarop druiven worden verbouwd. Wilde druiven stammen uit het westen van Azië, maar worden nu in veel Europese landen verbouwd. Vooral Frankrijk is beroemd om zijn vele wijngaarden, maar ook in andere landen waar het warm genoeg is en niet te nat, verbouwt men de vrucht. Behalve voor de productie van wijn worden druiven ook gebruikt om los te eten of om krenten en rozijnen van te maken.

Glastuinbouw

Glastuinbouw vormt een gecontroleerde omgeving om voor een optimale omgeving voor de groei van gewassen te zorgen. Door een kunstmatig klimaat te creëren kunnen tuinders hun planten buiten het normale seizoen laten groeien en kunnen gewassen buiten hun natuurlijke omgeving worden verbouwd. Een nadeel van de kweek ten opzichte van die in de buitenlucht is dat het kweken in kassen duur is, dus de tuinders leggen zich toe op producten die veel opbrengen, zoals tomaten, komkommers, snijbloemen zoals orchideeën, roos, chrysant en gerbera, potplanten en cactussen.

Het principe van de glastuinbouw is dat er door het glas of plastic zonnestralen komen die op de bodem en de planten vallen. Vervolgens staan de bodem en de planten warmte af met een lager energieniveau. Deze warmte kan daardoor niet ontsnappen door het glas, zodat de lucht binnen warmer wordt dan buiten. Bij gebrek aan voldoende zonlicht en in de winter kunnen grote buizen die door de kas lopen voor warmte zorgen. In een kas is een automatisch druppelsysteem aanwezig waardoor de planten water en soms extra voedingsstoffen krijgen. Ventilatieramen zorgen ervoor dat er voldoende luchtcirculatie is. Tegenwoordig wordt vaak niet meer in de grond geteeld, maar in water of op substraat.

Irrigatie en beregening

Irrigatie, de kunstmatige bevloeiing van landbouwgrond om gewassen te laten groeien, is noodzakelijk in landen waar van nature niet genoeg regen valt voor de gewassen die er worden verbouwd. Sommige landen in het Midden-Oosten, zoals Egypte en Oman, zijn voor de landbouwproductie geheel afhankelijk van een goed irrigatiesysteem om voedsel te kunnen verbouwen, maar ook in veel streken waar het minder droog is wordt irrigatie of beregening veelvuldig toegepast om de productieresultaten te verbeteren.

Bij traditionele irrigatiemethoden wordt er water gewonnen uit een waterput of een natuurlijke bron. Dit water wordt naar de landbouwvelden geleid, waarna het water tussen de gewassen wordt gevloeid of over de gewassen wordt beregend. Percelen waarbij van deze methode gebruik wordt gemaakt zijn vaak voorzien van geulen (oppervlaktekanalen) zodat het water tussen de planten kan stromen en gelijkmatig verdeeld kan worden over de grond.

In de moderne intensieve landbouw wordt gebruikgemaakt van sterk gemechaniseerde systemen waarmee grote gebieden bevloeid of beregend kunnen worden. Voorbeelden van moderne beregeningssystemen zijn sproei-installaties op wielen, draaiende waterkanonnen en van moderne irrigatiesystemen druppelsystemen.

Intensieve landbouw

In de intensieve landbouw wordt bij de productie gebruikgemaakt van geavanceerde machines en chemicaliën zoals kunstmest en bestrijdingsmiddelen om een zo groot mogelijke opbrengst te krijgen. De methoden kunnen zowel worden toegepast op kleine akkerbouwbedrijven als op grote boerenbedrijven. In combinatie met een moderne commerciële aanpak ontstaat zo een landbouwindustrie. Een boer kan overgaan op intensieve methoden als er vraag is naar zijn product en als hij zich de machines en chemicaliën kan veroorloven. Omdat intensieve landbouw een duur systeem is, worden deze methoden meestal alleen in de rijkere landen toegepast.

Overschotten

Als gevolg van de technische vooruitgang na de Tweede Wereldoorlog, gecombineerd met een subsidiepolitiek die gericht was op voedselzekerheid via het vergroten van de productie, werd er vooral in de jaren 80 meer geproduceerd dan op de lokale of wereldmarkt afgezet kon worden. Dit waren de zogenaamde boterbergen, melkplassen enz. In sommige gevallen werden de overschotten vernietigd.

Een belangrijke oorzaak hiervan was de productiegebondenheid van de subsidies, d.w.z. dat landbouwers subsidies kregen in verhouding tot de geproduceerde hoeveelheid. Sinds de MacSharry-hervormingen van 1992 wordt de Europese subsidiepolitiek stelselmatig hervormd en sinds 2003 zijn de subsidies bijna volledig 'ontkoppeld'. Deze ontkoppeling tussen subsidies en productie gaat nog steeds verder. In 2008 loopt zo o.a. de Health Check die nagaat of het landbouwbeleid zijn doelstellingen nog efficiënt haalt.

Door de toenemende welvaart in China en India is men daar steeds meer vlees gaan eten en zijn er geen overschotten meer. Ook is de braakregeling in de Europese Unie opgeschort. Zelfs is er discussie over de wenselijkheid van het gebruik van voedelgewassen voor de productie van bio-energie.

Energiebehoefte

Voor de intensieve landbouwmethoden is veel energie nodig, niet alleen om de gebouwen te verwarmen, maar ook als brandstof voor de landbouwmachines. Ook het maken van de chemicaliën die op de boerderij worden gebruikt kost energie. Op een traditionele boerderij daarentegen zijn het mensen die het meeste werk verrichten.

Veredeling

Door selectief te kweken, zoals bij plantenveredeling, worden de genetische eigenschappen van planten en dieren verbeterd.
Een stap verder is genetische manipulatie. Via het isoleren van genen is de werking van deze genen ontdekt en kunnen deze genen gericht in een organisme ingebracht worden. Bij planten heeft men bijvoorbeeld genen ingebracht door kruising en door genetische manipulatie die de plant resistent maken voor bepaalde schadelijke insecten, en zijn er genen ingebracht die het rijpingsproces vertragen.

Bemesting

Aan de grond die gebruikt wordt voor het verbouwen van gewassen, worden elementen als stikstof onttrokken. Dit verlies aan elementen moet worden aangevuld. Hiervoor kan mest gebruikt worden. Iets wat ook nog veel gebeurt.

Echter omdat mest een natuurlijk product is variëren de hoeveelheden elementen die er inzitten, en omdat een boer de gift zo goed mogelijk wil controleren kiest men in de intensieve landbouw steeds vaker voor kunstmest. Toch stappen maar weinig agrariërs over naar volledige bemesting met kunstmest. Dit omdat in mest organische stoffen en sporenelementen zitten die goed zijn voor de bodem en het bodemleven.

Het gevaar van (kunst)mest is dat, bij overbemesting, het de bodem en het water kan verontreinigen. Als kunstmest in slootwater terecht komt, treedt er een snelle groei op van algen. Als deze doodgaan, worden ze verteerd door bacteriën. Hierdoor wordt zuurstof aan het water onttrokken, waardoor andere planten en dieren in gevaar komen.

Biologische landbouw

Waar in de intensieve landbouw gebruik wordt gemaakt van kunstmatige middelen om te produceren, streeft men er in de biologische landbouw naar om zonder chemicaliën te werken. In ontwikkelingslanden is dit de manier die het meest voorkomt, maar ook in landen waar meestal intensieve methoden worden toegepast zijn er boeren die overgaan op een biologische productiewijze. Voor de meeste spelen ethische en ideële overwegingen een rol: ze maken zich bijvoorbeeld zorgen over de hoeveelheid chemicaliën en energie die verbruikt worden in de intensieve landbouw.

Biologische producten zijn relatief duur. Ook al worden er geen dure chemicaliën gebruikt, het productieproces wordt daardoor erg arbeidsintensief en de oogst is minder groot.

Biologische ongediertebestrijding

Biologische boeren maken gebruik van natuurlijke en mechanische methoden om gewassen te beschermen tegen ongedierte. Een voorbeeld van een natuurlijke methode is het plaatsen van uien tussen de andere gewassen; deze houden ongedierte op afstand. Een andere methode is het uitzetten van insecten (zoals het lieveheersbeestje of de motluis) die andere schadelijke insecten opeten. Onder mechanische methoden wordt verstaan het verwijderen van onkruid met behulp van machines zoals een schoffelmachine.

Biologische landbouw komt voort uit de biologisch-dynamische (BD) landbouwmethode, die in de jaren twintig van de twintigste eeuw werd vastgelegd door de Oostenrijkse antroposoof Rudolf Steiner. Het doel van de BD-landbouwmethode is om de levenskrachten in de natuur te stimuleren om zo een gezonde landbouw te krijgen. De BD-landbouw is gebaseerd op de antroposofie. In deze visie halen wij onze levenskracht uit de levenskracht van onze voeding.

Maatschappelijke discussie

Na het verschijnen van het boek Silent Spring van Rachel Carson in 1962 begon de landbouw ter discussie te staan. Met name het gebruik van chemische bestrijdingsmiddelen tegen plantenziekten, plagen en onkruiden zorgde ervoor dat vele vogels, met name roofvogels stierven. Daardoor ontstond hernieuwde belangstelling voor de al langer bestaande biologische landbouw. In de afgelopen tientallen jaren zijn diverse andere aspecten van de intensieve landbouw onderwerp van maatschappelijke discussie geworden. De steeds meer toenemende invloed van een klein aantal zaadveredelings- en chemisch-farmaceutische bedrijven is een zorg geworden voor zowel boeren als consumenten. De patentbescherming die aan bedrijven wordt toegekend die nieuwe soorten zaden ontwikkelen met behulp van genetische manipulatie, stelt deze bedrijven in staat hun zaad aan boeren te licenseren op dezelfde wijze als computersoftware aan gebruikers wordt gelicenseerd. Dit heeft het machtsevenwicht volledig naar de zaadproducenten doen doorslaan. Sommigen zien dit als biopiraterij. Ook heeft de genetische manipulatie geleid tot indringende vragen over de gezondheidseffecten en de milieueffecten. Hiernaast zijn er vragen op het gebied van de intensieve veehouderij, overbemesting en de maatschappelijke effecten van de interventieprijs. Deze laatste houdt verband met de landbouwpolitiek. Door het uitbreken van dierziekten zoals BSE, varkenspest, MKZ en vogelgriep is ook dierenwelzijn een onderwerp daarover door de hele maatschappij gediscussieerd wordt.

Landbouw per land

Nederland

Nederland is een op wereldschaal belangrijke exporteur van agrarische producten, ook al werkt maar 3% van de Nederlanders in de agrarische sector en is 2,2% van het bruto binnenlands product afkomstig uit de agrarische sector. ^[1]. De landbouw in Nederland heeft 2,3 miljoen hectare in gebruik.

Statistieken

Gewassen

De wereldproductie van enkele belangrijke landbouwproducten in 2004, in miljoenen ton, gebaseerd op schattingen van de USDA:

Jaarlijkse productie (2004)
in megatonnen
Landbouwproduct	Productie
Suikerriet	1.324
Maïs	721
Tarwe	627
Rijst	606
Aardappelen	328
Suikerbieten	249
Sojabonen	204
Cassave	203
Gierst	154
Zoete aardappelen	127
Tomaten	120
Watermeloenen	95
Katoen	72
Bananen	71
Witte kool	68
Druiven	67
Sinaasappels	63
Appels	62
Sorghum	59
Uien	55
Kokosnoten	55
Koolzaad	46
Katoenzaad	44
Komkommers en augurken	41

Vee

Het aantal stuks vee in 2004, in miljoenen dieren, gebaseerd op schattingen van de USDA:

Aantal gehouden dieren (2004)
in miljoenen
Dier	Aantal
Kippen	16.352
Rundvee	1.339
Schapen	1.059
Eenden	1.056
Varkens	948
Geiten	783
Ganzen	295
Kalkoenen	277
Buffels	172
Bijen (in korven)	62
Paarden	55
Ezels	40
Kamelen	19
Muildieren/Muilezels	13

Bedrijfstakken

Zie ook

Externe links

Referenties

Bramwell, M. et al.; "World Farming"; Usborne Publishing, Ltd.; 1994
FAO Statistical Databases; Food and Agriculture Organization of the United Nations; 2002. http://faostat.fao.org/

º CIA World Factbook: Netherlands, economy

Vrije mediabestanden over Agriculture op Wikimedia Commons

[1] º CIA World Factbook: Netherlands, economy

[1]