Chemisch bestrijdingsmiddel

Chemische bestrijdingsmiddelen oftewel sproeimiddelen oftewel pesticiden zijn stoffen die worden gebruikt om ziekten, plagen of onkruiden in de landbouw te bestrijden of organismen te bestrijden die hinderlijk of schadelijk zijn (bijv. mieren, ongedierte, aantasting van materialen, algen, ontsmetting van voorwerpen en installaties en houtbescherming). Men onderscheidt: gewasbeschermingsmiddelen (voor in de landbouw) en biociden (de overige).

Inleiding

Chemische bestrijdingsmiddelen zijn chemische stoffen die toxisch zijn voor het te bestrijden organisme. Chemische bestrijdingsmiddelen kunnen voor verschillende doelen worden ingezet. In de landbouw worden ze toegepast om planten te beschermen tegen plagen, ziekten en overwoekering door onkruid. In deze toepassing wordt vaak gesproken van gewasbeschermingsmiddelen. Het is hierbij belangrijk dat het te beschermen gewas minder gevoelig is voor de giftige werking van de stof, dan het te bestrijden organisme.

Chemische bestrijdingsmiddelen worden ook ingezet om mensen, (gedomesticeerde) dieren en materialen (oogst of anderszins waardevol materiaal zoals documenten) te vrijwaren van plagen of hinderlijke organismen. Voor sommige van deze toepassingen is er een overlap met conserveringsmiddelen, ontsmettingsmiddelen of geneesmiddelen. Sommige dingen worden uit technisch of esthetisch oogpunt met chemische bestrijdingsmiddelen vrijgehouden van ongewenste organismen, bijvoorbeeld scheepsrompen, koelwaterinlaatpijpen of terrassen of plantsoenen. In deze toepassing heten bestrijdingsmiddelen biociden.

Chemische bestrijding van levende organismen heeft nadelen:

• de stof is meestal niet helemaal specifiek, zodat niet alleen het te bestrijden organisme maar ook andere organismen worden vergiftigd. Immers, door stromingen in bodem en atmosfeer komen bestrijdingsmiddelen ook op andere plekken terecht. Bestrijdingsmiddelen hebben ook de neiging om in de voedselketen te accumuleren. Dit probleem treedt met name op bij stoffen die slecht afbreekbaar (persistent) zijn en nog lang na de toepassing ervan in het milieu aanwezig blijven.
• resistentie tegen het middel is over het algemeen het (herhaalde) antwoord van het te bestrijden plaagorganisme. Scheikundigen werkzaam bij fabrikanten van bestrijdingsmiddelen zijn al decennia vertrouwd met de wedloop tegen resistente plaagorganismen.

In een aantal gevallen is biologische bestrijding een goed alternatief. In de ecologische landbouw is het gebruik van chemische bestrijdingsmiddelen in de meeste gevallen verboden.

Geschiedenis

Oudheid

In 1200 voor Christus gebruikte men in China al kalk en houtas bij de opslag van producten om parasieten te bestrijden. Ook gebruikten zij plantenextract met insectenwerende werking om gewassen te beschermen.

De Romeinen gebruikten zwavel en bitumen tegen bladrollers in wijngaarden, en vanaf de 16e eeuw begon men met het gebruiken nicotine uit tabak, pyrethrinen uit de Pyrethrumplant en roteton. Even later gingen ze middelen gebaseerd op anorganische stoffen als koper, lood en kwik gebruiken.

Moderne tijd

Na de Tweede Wereldoorlog komen dan uiteindelijk de synthetische bestrijdingsmiddelen op gang.

Reactie milieubeweging

Na de publicatie van Silent Spring van Rachel Carson in 1962 werd wereldwijd duidelijk dat er nadelen zijn aan het gebruik van bestrijdingsmiddelen. De giftigheid en persistentie van de middelen, met name van insecticiden als de organische chloorverbindingen (DDT, dieldrin, aldrin) zorgden ervoor dat onder roofvogels veel sterfte optrad. Inmiddels zijn veel schadelijke middelen verboden.

Moderne bestrijdingsmiddelen zijn redelijk snel afbreekbaar en hebben een meer gerichte, specifieke werking dan de oudere middelen.

Een nieuwe trend is het op de markt brengen van een bestrijdingsmiddel en tegelijkertijd een genetisch gemodificeerd gewas dat extra goed bestand is tegen het bestrijdingsmiddel. Zowel het genetisch modificeren op zich, eventuele patentkwesties hieromtrent en de hogere dosis bestrijdingsmiddel die gebruikt kan worden maken deze praktijk omstreden.

Typen bestrijdingsmiddelen

Bestrijdingsmiddelen worden ingedeeld in hoofdgroepen op basis van hun hoofdsamenstelling:

• Chloorkoolwaterstof-bestrijdingsmiddelen
• Organofosfaat-bestrijdingsmiddelen
• Carbamaten

Soorten bestrijdingsmiddelen

Bestrijdingsmiddelen worden soms benoemd op basis van welk soort organisme ze bestrijden:

• Insecticiden : tegen insecten (voornamelijk luizen, rupsen, muggen, kevers, mieren, vliegen en kakkerlakken)
• Larviciden : tegen larven
• Fungiciden : tegen schimmels
• Herbiciden : tegen onkruiden
• Nematiciden : tegen aaltjes
• Algiciden : tegen algen
• Acariciden : tegen mijten
• Rodenticiden : tegen knaagdieren
• Molluciden : tegen weekdieren
• Bactericiden : tegen bacteriën
• Viruciden : tegen virussen

Risico's

Milieu

Bestrijdingsmiddelen kunnen een nadelige invloed hebben op het milieu. Zeldzame planten- en diersoorten kunnen in hun voortbestaan bedreigd worden. Dit probleem treedt het meeste naar voren als het bestrijdingsmiddel niet goed afbreekbaar is. Dat is vooral bij de oudere soorten synthetische bestrijdingsmiddelen het geval.

Zo is DDT berucht, omdat het zich via de voedselketen verplaatst van insecten naar insecteneters (waaronder vogels en vissen), en vandaar naar roofdieren. Dit geldt ook voor kwikverbindingen. De concentratie aan pesticide neemt toe per schakel in de voedselketen. Dit proces heet biologische stapeling. Uiteindelijk bereiken de pesticiden op deze wijze de grotere (roof)dieren en de vleesconsumerende mens.

Van deze stoffen worden de risico's in kaart gebracht. Door middel van testen weet men de letale dosis vast te stellen.

Volksgezondheid

Het grootste gevaar voor de gezondheid is als residuën (overgebleven resten) van bestrijdingsmiddelen op voedselgewassen achterblijven. Daarom mag bijvoorbeeld fruit niet kort voor de oogst bespoten worden.

Er worden soms ook minieme hoeveelheden bestrijdingsmiddelen aangetroffen in drinkwater dat uit oppervlaktewater is bereid. De bestrijdingsmiddelen dringen vanaf de akkers door in de sloten en beken en in het grondwater. Het kan langs die weg ook in de melk terecht komen.

Er zijn ook incidenten bekend waarbij met pesticiden behandeld zaaigoed, afkomstig uit hulpzendingen, door corruptie bij de ontvangende partij als graan voor menselijke consumptie is verhandeld en gebruikt.

Regulering

Europese Unie

In 1991 nam de Europese Unie een richtlijn aan om de evaluatieprocedure en het op de markt brengen van gewasbeschermingsmiddelen in de lidstaten te harmoniseren; deze richtlijn (91/414/EEG) trad in werking op 25 juli 1993. Sedertdien oordeelt de Europese Commissie, op advies van het "Permanent Comité voor de Voedselketen en de Diergezondheid" (sedert 2002 is dat de Europese Autoriteit voor Voedselveiligheid, EFSA), over het al dan niet toelaten van werkzame stoffen in de landen van de Europese Unie. Toegelaten werkzame stoffen worden opgenomen in bijlage I van de richtlijn, samen met hun karakteristieke eigenschappen (zuiverheidsgraad, maximale gehalte aan onzuiverheden) en eventuele beperkingen op het gebruik.

Nederland

In Nederland bepaalt het College voor toelating van gewasbeschermingsmiddelen en biociden (CtgB) welke middelen toegelaten zijn. Zij hebben een databank waar informatie over bestrijdingsmiddelen te vinden is.

België

In België worden erkenningen voor bestrijdingsmiddelen verleend door de Dienst Pesticiden en Meststoffen van het Directoraat-generaal Dier, Plant en Voeding van de Federale Overheidsdienst Volksgezondheid, Veiligheid van de Voedselketen en Leefmilieu; die dienst kan daarvoor een beroep doen op een Erkenningscomité. De databank met erkenningen is raadpleegbaar op het internet (zie onder Externe links).

Zie ook

• Lijst van pesticiden die door de Europese Unie zijn toegelaten
• Lijst van pesticiden die door de Europese Unie zijn verboden
• Vergif
• Sproeier (doorverwijzing)

Externe links

Europa:

• EFSA, Europese Autoriteit voor Voedselveiligheid

Nederland:

• College voor de Toelating van Bestrijdingsmiddelen
• Onderzoeksgegevens in Nederland op kaart gepresenteerd

België:

• Waterkwaliteit en waterbodem in Vlaanderen (Kaartensysteem met fysico-chemische en biologische waterkwaliteit)
• MIRA - Milieurapport Vlaanderen: achterinformatie over bestrijdingsmiddelen in Vlaanderen
• Databank van erkende gewasbeschermingsmiddelen in België

Andere:

• PAN Pesticides Database (Alle gegevensbronnen in Noord-Amerika over bestrijdingsmiddelen via één ingang ontsloten)

  Vrije mediabestanden over Pesticide op Wikimedia Commons