Apocrief

Apocrief is een term waarmee bepaalde boeken worden aangeduid die aanspraak maakten om als onderdeel van de Bijbel te worden beschouwd, maar niet in de canon van de Bijbel zijn opgenomen. Met name in katholieke kringen wordt een aantal van deze boeken deuterocanoniek genoemd, dat wil zeggen ’in tweede instantie aan de canon toegevoegd’. Protestanten beschouwen al deze boeken apocrief.

Daarnaast wordt de term apocrief in algemene zin gebruikt voor iets dat waarschijnlijk niet-authentiek is. Het woord ’apocrief’ komt van het Griekse: ἀπόκρυφος, apokruphos, meervoud ἀπόκρυφα, apokrupha, dat „geheim”, „verborgen” betekent.

In Oosters-orthodoxe kerken verwijst men naar de „deuterocanonieke” boeken met de Griekse term „Anagignoskomena”.

Apocriefe boeken van de Bijbel

Zowel bij het Oude Testament als het Nieuwe Testament bestaan er verschillende apocriefe boeken. Een deel daarvan wordt binnen het christendom wel gebruikt, maar als minder gezaghebbend beschouwd dan de boeken die tot de „canon” behoren. Een ander deel wordt daarentegen binnen het christendom als dwaalleer beschouwd of minstens met enige scepsis bekeken.

Apocriefen bij het Oude Testament

De rooms-katholieke en oosters-orthodoxe canon bevat boeken die dikwijls mee opgenomen zijn in de codices van de oude Griekse vertalingen van de Bijbel. (Zie Septuaginta.)

Deuterocanonieke boeken

De deuterocanonieke boeken zijn geen apocriefen volgens de grootste christelijke kerken, alleen protestantse kerkgenootschappen en de Oriëntaals-orthodoxen spreken hier over apocriefen. De deuterocanonieke boeken zijn de geschriften die niet behoren tot de Hebreeuwse canon (deuterocanoniek betekent ’in tweede instantie aan de canon toegevoegd’), maar die in het Hellenistische jodendom gebruikt werden. Zij maken daar deel uit van het Oude Testament. Sommigen ervan gaan terug op oorspronkelijk in het Hebreeuws of Aramees geschreven handschriften. Anderen zijn oorspronkelijk in het Grieks geschreven. Uit deze deuterocanonieke boeken werd soms door de kerkvaders en kerkelijke schrijvers uit de eerste eeuwen geciteerd. Ze behoren tot de canon van de Septuaginta en van de Vulgaat, en hun plaats in de canon van de Bijbel werd bevestigd door de Concilies van Florence (1441) en Trente (1546). Het woord deutero-canoniek is afkomstig van de kerkvader en Bijbelgeleerde Hiëronymus, die hiermee aanduidde dat hij deze geschriften pas in tweede instantie tot de canon zou willen rekenen (Gr. deuteros = tweede).

Deze Bijbelboeken worden door de protestantse kerken niet als theologisch en geestelijk gezaghebbend erkend en maken volgens hen geen deel uit van de Bijbel. Omdat Maarten Luther de Tenach als grondtekst voor zijn Bijbelvertaling gebruikte - en niet de Septuaginta - heeft hij ook de Hebreeuwse canon uit het jodendom overgenomen. De eerste versie van de (protestantse) Statenvertaling bevatte deze zogenaamde deuterocanonieke boeken overigens wel, maar als bijlage en ze werden voorafgegaan door een ’waarschuwing voor de lezer’ dat de boeken weliswaar nuttig waren om te lezen, maar niet tot de protestantse canon behoorden. In latere (protestantse) Bijbeluitgaven werden de boeken echter weggelaten, oftewel: ze werden toegevoegd aan de protestantse lijst van apocriefe boeken. In moderne Nederlandse Bijbeluitgaven zijn de deuterocanonieke boeken veelal wel weer aanwezig, zoals de Nieuwe Bijbelvertaling (NBV).

De katholieke kerk verwierp Luthers argumenten omdat de Joodse canon pas in de Synode van Jamnia (90-100 n. Chr.) werd vastgelegd, met andere woorden, een eeuw na de geboorte van Christus. De christelijke openbaring was toen reeds met de dood van de apostelen tot een einde gekomen en de christenen hadden hun eigen canon tegen die tijd reeds min of meer vastgelegd. Bovendien wordt de Synode van Jamnia door de katholieke kerk niet als onfeilbaar gezien, maar zelfs als anti-christelijk beschouwd. De katholieke kerk meent daarom dat er voor christenen geen reden is waarom zij een beslissing van deze Synode zouden moeten volgen.

De deuterocanonieke boeken zijn:

• Tobit (Tobias)
• Judith
• Boek der Wijsheid
• De wijsheid van Jezus Sirach
• Baruch inclusief de „Brief van Jeremia (Baruch 6)
• Esther (Griekse uitgebreidere versie)
• Toevoegingen aan Daniël, omvattende:
  • Gebed van Azarja (en het gezang van de drie mannen in de vuuroven) (Dan. 3)
  • Susanna (Dan. 13)
  • Bel en de draak (Dan. 14)
• Het gebed van Manasse
• 1 Makkabeeën
• 2 Makkabeeën

Enkele geschriften uit de Septuaginta gelden voor zowel de katholieke kerk als de protestantse kerken als apocriefen. Deze geschriften werden soms door de kerkvaders en kerkelijke schrijvers uit de eerste eeuwen geciteerd en worden daarom door sommige oosters-orthodoxe kerken erkend:

• 3 Ezra
• 4 Ezra
• 3 Makkabeeën
• 4 Makkabeeën
• Psalm 151
• Oden

Oudtestamentische pseudepigrafen

De term pseudepigrafisch komt uit het Grieks en wil zoveel zeggen als: ’geschreven onder een valse naam’ of, minder pejoratief, ’geschreven onder een alias’ waarmee bedoeld wordt dat het werk onder het alias van een gezaghebbende figuur uit het verleden is geschreven. Het doel van de auteur is kennelijk om het werk meer aanzien te geven. De term pseudepigrafisch zegt weinig tot niets over de inhoud van het genre.

• Boek van Henoch: het eerste boek Henoch, geschreven rond de tweede eeuw v.Chr. - eerste eeuw n.Chr., wordt in de Ethiopische kerk als canoniek beschouwd; in de overige kerken apocrief.
• 2 Henoch, geschreven eind eerste eeuw n.Chr. Slavische Henoch Boek der geheimnissen van Henoch
• 3 Henoch, geschreven in ongeveer de 5e-6e eeuw n.Chr.

Andere pseudepigrafische teksten zijn

• 2 Baruch
• 3 Baruch
• Apocalyps van Zefanja
• Hemelvaart van Jesaja
• Hemelvaart van Mozes
• Martyrium van Jesaja
• Sibillijnse orakels
• Jozef en Asenath
• Het leven van Adam en Eva, Vita Adea et Evae, Apocalyps van Mozes
• Psalmen van Salomo

Sommige nemen de vorm aan van een testament:

• Testamenten van de twaalf aartsvaders
• Testament van Job
• Testament van Mozes
• Testament van Abraham
• Testament van Isaac
• Testament van Jakob
• Testament van Adam
• Testament van Salomo

Sommige vertonen veel gelijkenis met joodse bijbelverklarende verhalen of Midrasjim, zoals het

• boek der Boek der Jubieeën, Liber Jubilaeorum

Apocriefen van het Nieuwe Testament

Zie Apocriefen van het Nieuwe Testament voor het hoofdartikel over dit onderwerp.

Ook met betrekking tot het Nieuwe Testament bestaan apocriefe boeken, die door de rooms-katholieke kerk en protestantse kerken om uiteenlopende redenen zijn afgekeurd. Niet elk boek, dat niet-canoniek is, is daarmee apocrief. Apocriefen willen bewust deel uitmaken van het Nieuwe Testament, worden doorgaans aan een apostel toegeschreven en de totstandkoming vond plaats tijdens de oudheid.

Tijdens de Canonvorming van het Nieuwe Testament kwam het tot een scheiding tussen canonieke en apocriefe boeken. Zo waren sommige apocriefen in gebruik bij en bewerkt door volgelingen van gnostische leraren, van andere apocriefen werd de authenticiteit betwist en van weer andere geschriften werd beweerd dat zij ketterijen bevatten. Een groot aantal christelijke en filosofische geschriften werd gevonden in 1945 bij Nag Hammadi, de zogenaamde Nag Hammadi-geschriften, waaronder ook gnostiserende apocriefen:

• Evangelie van Thomas (kort en het bekendst; het bestaat uit 114 uitspraken die van Jezus zouden zijn)
• Evangelie van de waarheid toegeschreven aan Valentinus
• Evangelie van Philippus waarschijnlijk geschreven door een leerling van Valentinus
• Evangelie van Maria Magdalena, onder de aandacht gekomen door De Da Vinci Code van Dan Brown
• Evangelie naar Judas in gebruik bij de Kaïnieten
• Geheime Boek van Johannes, met een uitgewerkte gnostische scheppingsmythe

In 2004 werd een integrale Nederlandse vertaling van alle Nag Hammadigeschriften uitgegeven (vertalers: Jacob Slavenburg en Willem Glaudemans, uitgeverij Ankh-Hermes).

Apocriefen en islam

Ook binnen de islam wordt met respect over de Bijbel gesproken en het wordt gerekend tot de islamitische Heilige Boeken. Moslimgeleerden stellen echter dat in de huidige Heilige Boeken, zoals gebruikt bij de christenen en joden, de betekenis of woorden zijn gewijzigd, dat sommige passages ontbreken en andere passages er later aan zijn toegevoegd, zoals wellicht de apocriefe boeken. De verschillende opvattingen welke delen wel en niet tot de Bijbel gerekend moeten worden en de discussie daaromtrent versterkt voor moslims het idee dat de Bijbel niet zuiver is overgeleverd. Volgens de islam leidt de Koran niet aan deze ’tahrif’ en is het onfeilbare en authentieke (laatste) woord van God.

Niet-religieus gebruik

In het alledaagse spraakgebruik wordt met apocrief bedoeld dat de authenticiteit van een verhaal twijfelachtig is of zelfs ontbreekt. Het begrip wordt dan gebruikt om een verhaal aan te duiden dat desondanks vaak wordt verteld en algemeen wordt geloofd.
In literatuur verwijst apocrief naar werken die worden toegeschreven aan iemand anders dan de werkelijke auteur, veelal aan een beroemd persoon, zoals in de cyclus van Ossian die in werkelijkheid werd bedacht door James Macpherson.

Bronvermelding

Bronnen, noten en/of referenties:

• De apocriefe geschriften
• www.biblija.net bevat ook de deuterocanonieke boeken in verschillende (waaronder ook moderne) vertalingen
• De tekst van het Thomas-evangelie
• Over de vorming van de canon van de Bijbel