Tibetaanse kalender

De Tibetaanse kalender (Tibetaans: བོད་ཀྱི་ལོ་ཐོ; Wylie: bod kyi lo tho, ook: le'u-tho) is een lunisolaire kalender, een kalendersysteem waarin men rekening houdt met de lengte van de maanmaanden zowel als met het zonnejaar. Deze kalender is in Tibet in gebruik sinds het jaar 1027. De feestdagen van het Tibetaans boeddhisme worden vastgesteld aan de hand van deze kalender.

Opbouw

Het jaar van de Tibetaanse kalender bestaat uit 12 of 13 maanmaanden (tshes-tib), die, grof genomen, steeds beginnen met de eerste dag na de astronomische nieuwe maan.

Omdat een periode van 65 maanden van het zonnejaar (khyim-zla) overeenkomt met 67 synodische of lunaire maanden, werd regelmatig, om de 32,5 maanden, een schrikkelmaand (zla-bshol) ingevoegd, zodat het gemiddelde jaar van de Tibetaanse kalender overeenkomt met het zonnejaar.

Jaren

Jaarbegin

Het jaar van de huidige Tibetaanse kalender begint met de eerste dag van de eerste maand Hor (Mongoolse maand). De nieuwjaarsdag, Lo-gsar (Losar), valt in februari of in maart.

Jaartelling

De Tibetaanse jaren krijgen over het algemeen een naam, die een combinatie is van een dier uit de Oost-Aziatische dierenriem en de naam van een van de vijf elementen, naargelang de plaats die dit jaar inneemt in een cyclus van twaalf of van zestig jaar. Een naam voor een jaar luidt bijvoorbeeld hout-muis (shing byi).

Twaalfjarige cyclus

In een cyclus van twaalf jaar (lo-'khor bcu-gnyis) werden de jaren aangeduid met de Oost-Aziatische namen van de tekens van de dierenriem. Voor zover aantoonbaar is, is dit in Tibet het oudste jaartellingssysteem.

De dieren van de Oost-Aziatische dierenriem hebben deze volgorde:

haas yos

draak 'brug

slang sbrul

paard rta

schaap lug

aap spre'u

vogel bya

hond khyi

varken phat

rat byi

rund glang

tijger stag

Zestigjarige cyclus

De „zestigjarige cyclus” werd drug-cu-skor genoemd.

In de cyclus van zestig jaar worden de dierennamen van de Oost-Aziatische dierenriemcyclus, die de basis vormen voor twaalfjarige cyclus vormen, worden gecombineerd met de namen van de vijf elementen. Dit resulteert in een cyclus van (5 × 12 = ) 60 jaar.

De elementen staan in deze volgorde:

vuur me

aarde sa

ijzer lcags

water chu

hout shing

Elk element staat in verband met twee opeenvolgende jaren, het eerste jaar wordt gezien als mannelijk; het volgende jaar vrouwelijk. De aanduiding of het jaar mannelijk of vrouwelijk is, wordt vaak weglaten, omdat deze kan worden afgeleid van de diernamen

Een andere cyclus van zestig jaar is de rab-byung-cyclus. Deze is van Indische oorsprong en heet in het Sanskriet Brhaspaticakra. De cycli zelf worden geteld (eerste rab-byung, tweede rab-byung, enz.), maar de jaren in een cyclus hebben elk een naam.

Deze cyclus kwam in Tibet in voege toen men de Indische Telinga-jaartelling overnam en jaar 1 van de 70e Telinga-cyclus (1027 n.Chr.) in Tibet begon te tellen als jaar 1 van de eerste cyclus.

Genummerde jaren

Sinds het begin van de twintigste eeuw kwam het in gebruik om de jaren ook met een rangtelwoord in een jaartelling te nummeren.

Een eerste systeem werd ingevoerd nadat de 13e dalai lama in 1912 de onafhankelijkheid van Tibet uitriep. Het neemt het vermoedelijke geboortejaar van koning Thothori Nyantsen (Rylie: tho ris gnyan btsan) in het jaar 255 n. Chr. als het eerste jaar van deze jaartelling. Een jaar van deze jaartelling ’sinds de stichting van de Tibetaanse monarchie’ kan men omrekenen naar een jaar van de westerse jaartelling door er 254 bij te tellen.

In een tweede systeem, dat pas in de tweede helft van de twintigste eeuw werd gebruikt, rekent men eveneens sinds het begin van de Tibetaanse monarchie, maar stelt dat deze begon in het jaar 127 v. Chr., het jaar waarvan men aanneemt dat koning Nyakhri Tsenpo (gnya khri btsan po) in Tibet aankwam. Deze jaartelling wordt aangeduid als „Bot Gyalo”; nauwkeuriger zou zijn: „Bö Gyello”, (rgyal lo).

Op Tibetaanse kalenders en munten vanaf de tweede helft van de twintigste eeuw vindt men tenslotte de rab lo-jaartelling, waarin de jaren worden doorgeteld sinds de ingebruikname van de zestigjarige rab-byung-cyclus in het jaar 1027.

gregoriaans/westers	beginjaar 127 v. Chr.	rgyal lo beginjaar 255 n. Chr.	rab lo beginjaar 1027 n. Chr.
Vanaf ca. februari/maart 2023	2149	1769	997
Vanaf ca. februari/maart 2024	2150	1770	998
Vanaf ca. februari/maart 2025	2151	1771	999
Vanaf ca. februari/maart 2026	2152	1772	1000
Vanaf ca. februari/maart 2027	2153	1773	1001
Vanaf ca. februari/maart 2028	2154	1774	1002

Maanden

Een maand (zla ba) in de Tibetaanse kalender is gebaseerd op de periode tussen twee nieuwe manen (synodische maand (tshes)).

In de Tibetaanse astronomie en kalenderberekening begint een maand met het begin van de natuurlijke dag waarop de eerste lunaire dag eindigt.

Dagen

Natuurlijke dag

De dag begint bij de ochtendschemering. Een ’natuurlijke dag’ (nyin-zhag) betekent in Tibet de tijdspanne tussen twee opeenvolgende ochtendschemeringen.

Lunaire dag

De tijd die de maan nodig heeft voor een elongatie van 12 graden heet een ’lunaire dag’ (tshes-zhag). De lente van een lunaire dag schommelt sterk wegens de zogenaamde anomalie in de beweging van de maan rond de aarde en van de aarde rond de zon. In een synodische maand heeft de maan een elongatie van 360 graden.

Zodiakale dag

De tijd die de middelbare zon erover zou doen om een teken van de dierenriem te doorlopen, heet khyim-zla (zonnemaand). Een dertigste deel van een zonnemaand is een khyim-zhag. Men zou dit zodiakale dag (zodiakdag, dierenriemdag) kunnen noemen. Dit begrip is niet bekend in de gebruikelijke wetenschappelijke terminologie.

De dagen van de week

Weken bestaan uit zeven dagen. De namen van de weekdagen (gza') zijn gebaseerd op de hemellichamen.

Dag	Tibetaans	Wylie	Uitspraak	Hemellichaam
zondag	གཟའ་ཉི་མ་	gza' nyi ma	Sa nyima	Zon
maandag	གཟའ་ཟླ་བ་	gza' zla ba	Sa dawa	Maan
dinsdag	གཟའ་མིག་དབར་	gza' mig dmar	Sa migmar	Mars
woensdag	གཟའ་ལྷག་པ་	gza' lhak pa	Sa lhakpa	Mercurius
donderdag	གཟའ་ཕུར་པུ་	gza' phur bu	Sa phurbu	Jupiter
vrijdag	གཟའ་པ་སངས་	gza' pa sangs	Sa pasang	Venus
zaterdag	གཟའ་སྤེན་པ་	gza' spen pa	Sa pemba	Saturnus

De namen Nyima, „Zon”, Dawa, „Maan”, Lhakpa, „Mercurius” en Pasang, „Venus” worden vak gegeven aan kinderen die respectievelijk op een zondag, maandag, woensdag of vrijdag geboren werden.|

Weblinks

• (de) http://www.tibet-encyclopaedia.de/kalender.html door Dieter Schuh

Kalendersystemen

In gebruik: Armeens • Assyrisch • Bahá'í • Berbers • Chinees • Ethiopisch • Georgisch • Gregoriaans • Hindoe • IJslands • Indiaas • Iraans • Islamitisch • Joods • Juliaans • Koptisch • Liturgisch • Maçonniek • Samaritaans • Thai • Tibetaans Oude kalenders: Attisch • Azteeks • Egyptisch • Georgisch • IJslands • Maya • Macedonisch • Quakers • (Frans) Republikeins • Romeins • Runen • Tabotkalender (rasta) Voorgestelde kalenders of kalenderhervormingen: Darische kalender • Maréchal-kalender • New Earth Calendar • Positivistenkalender • Sovjetisch Kalenderberekening: epacta • cyclus van Meton • gulden getal • indictie • martelaarsboekletter • zondagsletter • zonnecirkel Jaartelling: Ab Urbe Condita • Anno Diocletiani • Anno Mundi (Byzantijns) • Boeddhistisch • Christelijke jaartelling • Olympiade • Seleucidische jaartelling Verwante thema’s: Dionysische Paasperiode • juliaanse dag • oude Nederlandse maandnamen • schrikkeljaar

Aan dit artikel is nog veel plaats voor verbetering of uitbreiding. Mogelijk ontbreekt nog veel informatie in het artikel, ontbreken bronvermeldingen of is het moeilijk verifieerbaar. Ook kan mogelijk de spelling, het taalgebruik, de schrijfstijl en de toon worden verbeterd, of is het niet in overeenstemming met andere conventies van Wikisage.
Je bent uitgenodigd om deze pagina te helpen verbeteren. — Meer informatie