Attische kalender

De Attische kalender zijn de verschillende kalenderversies die een tijdlang in gebruik waren in het oude Athene. Men bedoelt er vooral de lunisolaire kalender mee, dat wil zeggen, een kalender die elementen combineert van zowel zonnekalenders als maankalenders. Het is de best bestudeerde Helleense kalender. Naast de lunisolaire kalender, die gebruikt werd om de religieuze feestdagen te bepalen, was er een prytanen-kalender, volgens dewelke de deelname van de Atheense stammen aan politieke ambten werd geregeld.

Het jaar

Het jaar begon met de eerste nieuwe maan na de zomerzonnewende. Een gewoon jaar bevatte twaalf maanden, maar soms werd na de maand poseideoon, de zesde maand, een intercalaire maand (schrikkelmaand) ingevoegd.

In de tweede eeuw n.Chr. kreeg de schrikkelmaand ook de naam Ἁδριανιών / Hadrianiōn, ter ere van keizer Hadrianus. Hieruit blijkt dat de kalender ook in de Romeinse tijd overleefde.

Seizoenen

Oorspronkelijk telden de Grieken drie seizoenen, voorgesteld door de drie Horai of schikgodinnen, maar ook een indeling van het jaar in twee delen kwam vaak voor.

Pas in de Romeinse tijd namen zij de indeling in vier seizoenen over.

Θέρος	zomer
Φθινόπωρον	herfst
χεῖμα	winter
ἔαρ	lente

De naam Φθινόπωρον is afgeleid van ὀπώρα, „vruchten” en is het seizoen nadat de vruchten rijp waren.

Maanden

Het begin van de maand en het toevoegen van schrikkelmaanden werd bepaald door magistraten die zelf geen astronoom waren. Theoretisch begon de maand met het zichtbaar worden van de nieuwe-maansikkel na de astronomische nieuwe maan. Een maand van 29 dagen heette een κοῖλος μήν (koilos mēn, holle maand). Wanneer de maand 30 dagen had, was dit een μήν of πλήρης μήν (plērēs mēn, volle[dige] maand).

Maand				Gewijd aan	Naam afgeleid van
1e maand	ὁ ἑκατομβαιών	Hekatombaion	juli – augustus	Apollon	De hekatomben; slachtoffer van 100 runderen.
2e maand	ὁ μεταγειτνιών	Metageitnion	augustus – september	Apollon	„Het wisselen van buren” (verhuizen)
3e maand	ὁ βοηδρομιών	Boèdromion	september – oktober	Apollon	„Te hulp snellen”; de herdenking van de slag tegen de Amazones door Theseus.
4e maand	ὁ πυανοψιών later: ὁ πυανεψιών	Puanepsion	oktober – november	Apollon	Het Puanepsia-feest.
5e maand	ὁ μαιμακτηριών	Maimaktèrion	november – december	Zeus	Zeus Maimaktes (=’De Stormachtige’)
6e maand	ὁ ποσιδεών later: ὁ ποσειδεών	Poseideon	december – januari	Poseidon	De zeegod Poseidon
7e maand	ὁ γαμηλιών	Gamèlion	januari – februari	Zeus en Hera	Tijd van de bruiloften.
8e maand	ὁ ἀνθεστηριών	Anthestèrion	februari – maart	Dionysos	Bloesems; het bloemenfeest Anthesteria.
9e maand	ὁ ἐλαφηβολιών	Elafèbolion	maart – april	Artemis	Hertenjacht.
10e maand	ὁ μουνυχιών later: ὁ μουνιχιών	Moenichion	april – mei	Artemis	Het feest van Artemis Moenichia (=uit de stad Moenichia)
11e maand	ὁ θαργηλιών	Thargèlion	mei – juni	Artemis en Apollon	Feest voor Artemis en Apollon
12e maand	ὁ σκιροφοριών	Skiroforion	juni – juli	Athena	De zonneschermdragers ter ere van Athena

De dagen van de maand

De Attische maandindeling in drie decaden

Dag van de maand	Eerste decade μηνὸς ἱσταμένου (ὁ ἀρχομένου)
1	νουμηνία
2	δευτέρα ἱσταμένου
3	τρίτη ἱσταμένου
4	τετάρτη ἱσταμένου
5	πέμπτη ἱσταμένου
6	ἔκτη ἱσταμένου
7	ἐβδόμη ἱσταμένου
8	ὀγδόη ἱσταμένου
9	ἐννάτη ἱσταμένου
10	δεκάτη ἱσταμένου
Tweede decade μηνὸς μεσοῦντος
11	πρώτη ἐπὶ δέκα / πρώτη μεσοῦντος ἐπὶ δέκα
12	δευτέρα ἐπὶ δέκα / δευτέρα μεσοῦντος
13	τρίτη ἐπὶ δέκα / τρίτη μεσοῦντος
14	τετάρτη ἐπὶ δέκα / τετάρτη μεσοῦντος
15	πέμπτη ἐπὶ δέκα / πέμπτη μεσοῦντος
16	ἔκτη ἐπὶ δέκα / ἔκτη μεσοῦντος
17	ἐβδόμη ἐπὶ δέκα / ἐβδόμη μεσοῦντος
18	ὀγδόη ἐπὶ δέκα / ὀγδόη μεσοῦντος
19	ἐννάτη ἐπὶ δέκα / ἐννάτη μεσοῦντος
20	δεκάτη προτέρα / δεκάτη μεσοῦντος
Derde decade μηνὸς φθινόντος
	30 dagen πλήρης μήν	29 dagen κοῖλος μήν
21	δεκάτη φθινόντος	ἐννάτη φθινόντος
22	ἐννάτη φθινόντος	ὀγδόη φθινόντος
23	ὀγδόη φθινόντος	ἐβδόμη φθινόντος
24	ἐβδόμη φθινόντος	ἔκτη φθινόντος
25	ἔκτη φθινόντος	πέμπτη φθινόντος
26	πέμπτη φθινόντος	τετάρτη φθινόντος
27	τετάρτη φθινόντος	τρίτη φθινόντος
28	τρίτη φθινόντος	δευτέρα φθινόντος
29	δευτέρα φθινόντος	ἕνη καὶ νέα
30	ἕνη καὶ νέα

De laatste dag van de maanmaand heette ἕνη καὶ νέα (hénē kaì néa, „oud en nieuw”). Volgens de geschiedschrijver Plutarchus was het de Atheense staatsman Solon (een van de „Zeven Wijzen”) die de naam ἕνη καὶ νέα invoerde, vanuit de redenering dat de nieuwe maan niet steeds aan het begin of einde van een dag viel, maar ook midden op de dag kon vallen; het deel van de dag vóór de nieuwe maan behoorde nog tot de vorige maand, terwijl het deel daarna eigenlijk al tot de nieuwe maand behoorde. De dag daarop kreeg de naam νουμηνία (noumēnía, „nieuwe maan”), en werd geteld als de eerste dag van de maanmaand.

De Attische maand was ingedeeld in drie decades van 10 of 9 dagen.

• De eerste decade heette de (μηνὸς) ἱσταμένου (ὁ ἀρχομένου), mēnòs histaménou (ho archomēnou), „toenemende maan”;
• De tweede decade was de (μηνὸς) μεσοῦντος, mēnòs mesountos, „midden van de maand”; of ἐπὶ δέκα, epì déka, „na de tien”;
• De derde decade werd de (μηνὸς) φθινόντος, (mēnòs) fthinóntos genoemd: „afnemende maan”.

Gedurende de eerste en de tweede decade werden de dagen van 1 tot 10 genummerd; in de derde decade werden de dagen afgeteld naar de laatste dag van de maand. Wanneer de maand slechts 29 dagen had, zijn er twee mogelijkheden hoe men deze dagen telde. De eerste mogelijkheid, waarvoor meer bewijsmateriaal lijkt te spreken, is dat men vanaf 9 aftelde tot ’oud en nieuw’, zoals in de tabel hiernaast staat weergegeven. Andere historici opperden de zienswijze dat men vanaf 10 aftelde, en in de derde decade na dag 3 dadelijk overging naar ’oud en nieuw’.

In het eerste kwart van de vierde eeuw v.Chr. dook een andere manier van tellen op, met de formule μετ᾽ εἰϰάδας, waarbij de dagen gewoon in stijgende volgorde werden geteld als volgt:

Derde decade (later systeem met μετ᾽εἰϰάδας)
30 dagen
21	δεκάτη ὑστέρα
22	δευτέρα μετ᾽εἰϰάδας
23	τρίτη μετ᾽εἰϰάδας
24	τετράς μετ᾽εἰϰάδας
25	πέμπτη μετ᾽εἰϰάδας
26	ἕϰτη μετ᾽εἰϰάδας
27	ἑβδόμη μετ᾽εἰϰάδας
28	ὀγδόη μετ᾽εἰϰάδας
29	ἐνάτη μετ᾽εἰϰάδας
30	ἕνη καὶ νέα
Opmerking: In een maand van 29 dagen wordt dag 29 ἕνη καὶ νέα.

Feesten

• Hekatombaiōn was de eerste maand. In deze maand werden grote offers gebracht van hekatomben (100 runderen).
• Van 15 tot en met 21 boèdromiōn werden de Eleusinische mysteriën gehouden.
• In de maand puanepsiōn werd de puanepsia gevierd, een feest ter ere van Apollon waarop men een gerecht van bonen of van peulvruchten bereidde.
• In de maand maimaktèriōn werd de maimaktèria gevierd, het feest van Zeus maimaktès, de wintergod van de stormen.
• Gameliōn was gewijd aan het heilige huwelijk van Hera en Zeus en werd als een goede maand beschouwd om te trouwen.
• Van 12 tot en met 15 gameliōn werd het Lenaia-festival gehouden ter ere van Dionysus. Het feest had wel wat weg van de tegenwoordige Valentijnsdag.

Jaartelling

Om de jaren te tellen werd aanvankelijk gebruik gemaakt van eponiemen: lijsten waarin stond opgetekend wanneer de archontes, Atheense magistraten, hun ambt uitoefenden.

De Griekse historicus Timaeus (geboren ca. 350 v.Chr.) ontwierp later een dateringssysteem aan de hand van de olympiaden, perioden van vier jaar, als hulpmiddel voor geschiedkundig onderzoek. Deze methode was als één van de weinige jaartellingssystemen uit de klassieke oudheid onafhankelijk van de regeerperiodes van bepaalde heersers. Waarschijnlijk speelde de telling van de olympiaden nooit een belangrijke rol in de locale kalenders.

In het jaar 393 werden de laatste Olympische Spelen van de oudheid gehouden, waarna keizer Theodosius ze als heidens feest afschafte.

Zie het artikel Olympiade.

Oktaëteris

Al vroeg kwam de oktaëteris (ὀκταετηρίς, van ὀκτώ: „acht”; en ἔτος: „jaar”) in gebruik: een cyclus van acht jaar met in totaal 2292 dagen (acht keer 12 maanden van 29 en 30 dagen en drie schrikkelmaanden), ingevoerd door Kleostratos van Tenedos en verbeterd door Eudoxos en Eratosthenes. Deze cyclus werd ook ennaëteris genoemd (ἐνναετηρίς, van ἐννέα, „negen”), omdat de cyclus in het negende jaar herbegon.

In het eerste jaar van de 87e olympiade werd de achtjarige cyclus vervangen door een cyclus van 19 jaar of enneakaidekaëteris (ἐννεακαιδεκαετηρίς, ook bekend als de cyclus van Meton.

Prytanieën-kalender

Apart van de lunisolaire kalender die bepalend was voor de religieuze feestdagen, was er nog een kalender in gebruik die het politieke werkjaar regelde. Een jaar werd ingedeeld volgens het aantal ’stammen’ (fyle) van Athene. Aanvankelijk rekende men met tien stammen. De Raad van 500 bestond uit tien prytanieën: groepen raadsleden (prytanen) uit een stam. Het jaar werd ingedeeld in evenveel ’maanden’ als het aantal stammen, zodat elke prytanie (van elke stam) ongeveer even lang de leiding kreeg over de Raad (boulѐ) en de Volksvergadering (ekklesia). Dit hield onder meer in dat zij agendapunten en maatregelen voorbereidden en verantwoordelijk waren voor de uitvoering van de genomen besluiten. In de vijfde eeuw v.Chr. lijkt de prytanieën-kalender een jaar van 366 dagen te hebben gehad. Aristoteles vermeldt echter dat het een lunisolair jaar was, en er zijn aanwijzingen dat het prytanieën-jaar ook op 1 hekatombaiōn begon.

De namen van de oorspronkelijke tien stammen en de overeenkomstige maanden van de Prytanieënkalender, waren:

1	Erechtheis	Ερεχθηίς
2	Aigeis	Αιγείς
3	Pandionis	Πανδιονίς
4	Leontis	Λεοντίς
5	Akamantis	Ακαμαντίς
6	Oineis	Οινηίς
7	Kekropis	Κεκροπίς
8	Hippothoontis	Ιπποθοωντίς
9	Aiantis	Αιαντίς
10	Antiochis	Αντιοχίς

Het aantal stammen steeg na verloop van tijd van tien tot dertien. In de periode van het Macedonische rijk waren er de stammen Αντιγονίς en Δημητριάς. In de Hellenistische en Romeinse tijd waren er de stammen Πτολεμαΐς („Αιγυπτιακή”, 224 v.Chr.), Ατταλίς (201 v.Chr.) en Αδριανίς (126 na Chr.).

Ontbrekende gegevens

Het is niet precies geweten hoe de Atheners hun maandkalender van 354-355 dagen in de pas hielden met de seizoenen in het zonnejaar van 365,2422… dagen. Sommigen stellen dat de invoeging van een schrikkelmaand later systematisch gebeurde in de jaren 3, 5, 8, 11, 13, 16 en 19 van de cyclus van Meton, maar hiervoor bestaat geen vast bewijsmateriaal, aangezien geen enkele auteur uit de Oudheid dit specifiek heeft beschreven. Voor zover bekend is, was Filochoros de enige die een boek schreef over de Atheense kalender, maar zijn werk is verloren gegaan. Aristoteles vond dat de Griekse kalenders slecht gemaakt waren. In de Griekse literatuur staan nog meer dergelijke opmerkingen: Aristofanes spotte in het theaterstuk De Wolken dat de nieuwe hieromnemon, de priesterlijke functionaris die moest toezien op de kalender en de feestdagen, maar moest zorgen dat de kalenderdagen beter samenvielen met de zichtbare maancyclus dan dat bij zijn voorganger het geval was geweest. Uit de tweede eeuw v.Chr. zijn situaties bekend dat de feestdagenkalender zo sterk afweek van de werkelijke maancyclus, dat men soms een dubbele datum noteerde: de datum ’volgens de godheid’ (κατά θεόν), waarmee blijkbaar de maan bedoeld werd, en de datum ’volgens de archon’ (κατ ἄρχοντα), dus de door de Atheense overheid vastgelegde feestenkalender.

Meritt-Pritchett-polemiek

De opbouw van de attische kalender gaf aanleiding tot een polemiek tussen twee befaamde Amerikaanse professoren, die aanhield van de jaren 1960 tot zij in de jaren 1980 op emeritaat gingen. Enerzijds stelde professor B. D. Meritt van de Princeton Universiteit dat de Grieken een vooraf berekende kalender hadden. Anderzijds stelde W. K. Pritchett van de Berkeley Universiteit, dat er helemaal niets berekend werd, maar dat de maanmaanden en het zonnejaar puur op basis van observatie met elkaar in overeenstemming werden gebracht. Ook vandaag is nog veel onduidelijk over de vraag hoe de Attische kalender in welke tijdsperiode gehandhaafd werd.

Bronnen en weblinks

• (de) Prof. Friedrich Karl Ginzel (1850–1926), Handbuch der mathematischen und technischen Chronologie, deel II, hoofdstuk XI. Zeitrechnung der Griechen. Leipzig, J. C. Hinrichs’sche Buchhandlung, 1911.
• (fr) Louis Goguillon, Le calendrier grec via archive.org
• (en) Michael Lahanas, Ancient Greece: Time Measurements
• Olympiade 601–700 op Numachi.com (een berekende kalender, gebaseerd op de oude Attische kalender)

Verwijzingen

Kalendersystemen

In gebruik: Armeens • Assyrisch • Bahá'í • Berbers • Chinees • Ethiopisch • Georgisch • Gregoriaans • Hindoe • IJslands • Indiaas • Iraans • Islamitisch • Joods • Juliaans • Koptisch • Liturgisch • Maçonniek • Samaritaans • Thai • Tibetaans Oude kalenders: Attisch • Azteeks • Egyptisch • Georgisch • IJslands • Maya • Macedonisch • Quakers • (Frans) Republikeins • Romeins • Runen • Tabotkalender (rasta) Voorgestelde kalenders of kalenderhervormingen: Darische kalender • Maréchal-kalender • New Earth Calendar • Positivistenkalender • Sovjetisch Kalenderberekening: epacta • cyclus van Meton • gulden getal • indictie • martelaarsboekletter • zondagsletter • zonnecirkel Jaartelling: Ab Urbe Condita • Anno Diocletiani • Anno Mundi (Byzantijns) • Boeddhistisch • Christelijke jaartelling • Olympiade • Seleucidische jaartelling Verwante thema’s: Dionysische Paasperiode • juliaanse dag • oude Nederlandse maandnamen • schrikkeljaar

 

artikel in bloei