Sjabbat

De sjabbat (Hebreeuws: שַׁבָּת), ook sjabbes of sjabbos (Asjkenazische / Jiddische uitspraak), is de wekelijkse rustdag in het jodendom. Het is de zevende dag van de joodse week en dient volgens de voorschriften in de Tenach in de eerste plaats te worden gevierd door een onthouding van alle arbeid. Volgens het eerste boek van de Tenach – Genesis (Beresjiet) – rustte God op deze dag uit van Zijn schepping die Hij in de zes dagen daarvoor tot stand had gebracht.

Etymologie en uitspraak

Het Hebreeuwse woord sjabbat is afgeleid van de stam lisjbot (rusten) en betekent letterlijk rust. Het is op geen enkele manier verwant aan het cijfer zeven, een veel voorkomende veronderstelling onder personen die geen kennis van de Hebreeuwse taal hebben. De klemtoon van het woord dient op de tweede lettergreep gelegd te worden. In het jodendom worden verschillende uitspraken gebruikt. Sjabbat in het modern (Israëlisch) Hebreeuws. Asjkenazische Joden, die het grootste gedeelte van de Nederlandse joden uitmaken, zeggen vaak sjabbes (Nederlands-Jiddisch) of in Nederland in mindere mate sjabbos (Oost-Europees Jiddisch).

Betekenis en duur

De sjabbat begint op vrijdagavond met zonsondergang en eindigt ongeveer 25 uur later, op zaterdagavond wanneer het volledig donker is. Vroeger bepaalde men deze tijdstippen zodra drie sterren zichtbaar waren, of gebruikte men een zogenaamde Sjabbatklok, tegenwoordig zijn hiervoor nauwkeurige tabellen en ook op internet kunnen voor de gehele wereld halachische (joods-wettelijke) tijden worden gevonden.

De sjabbat is in de joodse ethiek een teken van het verbond tussen God en het Joodse volk. De viering van de sjabbat is voorgeschreven in de Tien Geboden. Aan het ingrijpende voorschrift van Sjemot/Exodus 35:3 dat men geen vuur mag ontsteken, wordt strikt de hand gehouden door zowel religieuze als traditionele joden. Heden ten dage betekent dit bijvoorbeeld dat men geen gas aansteekt dan wel elektriciteit gebruikt (Zoals bijvoorbeeld auto rijden, het gebruiken van elektrische apparaten, e.d.).

De sjabbat en Rosj chodesj, het nieuwemaansfeest, behoren in de Tenach tot de regelmatig terugkerende feesten. De sjabbat sluit elke week af, terwijl Rosj chodesj het begin van de maanmaand aangeeft.

Verloop van een traditionele sjabbat

Vrijdagavond

Zie Sjabbatkaarsen voor het hoofdartikel over dit onderwerp.

Rond zonsondergang steekt de vrouw des huizes de sjabbat-kaarsen aan. Dit zijn minstens twee kaarsen; veel gezinnen hebben het gebruik voor ieder kind nog een kaarsje aan te lichten. Een gezin met vijf kinderen zou dus zeven kaarsen aansteken.

Daarop vertrekt de man met zijn kinderen naar de synagoge, waar eerst het middaggebed (mincha) wordt gebeden. Daarna volgt de kabbalat sjabbat-dienst, waarbij verschillende psalmen worden gezegd en een traditioneel lied, Lecha Dodie, wordt gezongen. Dan volgt soms een toespraak door een rabbijn, gevolgd door het avondgebed, ma'ariew.

Als de gezinsleden weer thuiskomen, begint de sjabbatavondmaaltijd. Eerst worden liederen gezongen: Sjalom aleechem en Eesjet Chajiel, waarna de kidoesj wordt gereciteerd. Als het warm weer is gaan veel mensen 's avonds nog even wandelen; in orthodox-joodse wijken zijn de straten op sjabbat afgesloten voor auto's en kunnen de kinderen ongestoord op straat spelen.

Zaterdag

's Ochtends gaan de man en de zonen, en in de meeste gezinnen (soms op een iets later tijdstip, in verband met jonge kinderen thuis die niet alleen kunnen zijn) daarna ook de vrouw naar de ochtenddienst. Veel synagoges beginnen om 8 uur 's ochtends met het sjachariet, dat op de ochtend van sjabbat twee tot drie uur duurt.

Daarna heeft het gezin rust en volgt rond het middaguur de kidoesj van de ochtend en de uitgebreide sjabbatmaaltijd. Daarna neemt men wat rust, leert men, leest men, en in de namiddag gaan de mannelijke gezinsleden naar de middagdienst, mincha, waarbij op sjabbat een deel van de parasja (Thoralezing) voor de komende week wordt gelezen.

Daarna wordt de verplichte derde maaltijd se'oedat sjliesjiet (ook bekend als sjalosj seoedos) gegeten. De derde maaltijd moet na mincha gegeten worden en men mag niet later dan een half uur voor het einde van de sjabbat aan deze maaltijd beginnen.

Vervolgens gaan de mannelijke gezinsleden weer naar de synagoge, waar bij het uitgaan van de sjabbat, het avondgebed ma'ariew gebeden wordt.

Thuis wordt vervolgens de hawdala-ceremonie voor het vaarwel zeggen van de sjabbat uitgevoerd, waarbij zegeningen over (liefst) een glas wijn, een kaars met meerdere pitten en een potje of zakje kruiden worden gezegd. Hierbij is in de regel het hele gezin aanwezig.

Werkverbod

De huidige orthodoxe invulling van de sjabbat is gestoeld op de Thora en verder uitgewerkt door de Rabbijnen in de Talmoed. Zij zagen een verband tussen de term 'werk' zoals de Thora die bij de bouw van de mishkan (het tabernakel) gebruikt, en de term 'werk' zoals die bij het verbod op het verrichten van werk op sjabbat gebruikt wordt. Dit is de term 'melacha'. Daaruit volgt dat die activiteiten die voor de bouw van de tabernakel verricht moesten worden, op sjabbat niet zijn toegestaan (Zie voor een lijst van deze 39 vormen van 'werk' het artikel melacha.)

Enkele activiteiten die volgens de joodse wet (halacha) op sjabbat verboden zijn onder de noemer melacha:

• een lichtknopje gebruiken om het licht aan of uit te doen (dit kan met vooraf ingestelde tijdklokken);
• een auto gebruiken;
• vuur aansteken of voedsel koken op een brandend vuur;
• schrijven;
• geld of waardepapieren aanraken;
• artikelen, met uitzondering van kleding, buitenshuis dragen op welke manier dan ook, wanneer er geen eroew is (een eroew is een speciale omheining waardoor het gebied binnen die omheining als gemeenschappelijke woning geldt);
• muziekinstrumenten bespelen;
• elektrische apparaten van welk soort dan ook bedienen, zoals een computer of telefoon.

Het bovenstaande komt erop neer dat men geen (her)scheppende activiteiten mag ondernemen, zoals iets voorbereiden (ploegen), beginnen (zaaien), afmaken, er de vruchten van plukken (oogsten).

Orthodoxe joden houden zich strikt aan deze regels en vele andere; niet-orthodoxe joden houden zich soms aan een deel ervan, maar de meeste houden zich niet aan deze regels.

Toegestane activiteiten

De volgende activiteiten worden aangemoedigd op sjabbat:

• De sjabbat doorbrengen met de eigen directe familie;
• Bezoek aan 'sjoel' (synagoge) voor de vier gebedsdiensten rond sjabbat;
• Familie en vrienden bezoeken (op loopafstand);
• Gasten ontvangen (hachnasas orchim, "gastvrijheid");
• Zemiros (zemirot) (liederen) zingen, in het bijzonder de liederen voor de sjabbatmaaltijden (gewoonlijk gezongen tijdens of na de maaltijd).
• Lezen, bestuderen en bediscussiëren van Thora. Daaronder valt ook het commentaar erop, en tevens de Misjna en Talmoed, Halacha en Midrasj.
• Geslachtsgemeenschap met de eigen echtgenoot/echtgenote, in het bijzonder op vrijdagavond. (De Sjoelchan Aroech omschrijft dit als een "dubbele mitzwa," omdat het voortplanting combineert met het vieren van de sjabbat, welke beide beschouwd worden als voorgeschreven door de Thora.)

Overtreden van de sjabbat

Op het overtreden van de sjabbat door middel van het doen van een melacha staat in de Thora de doodstraf. Het jodendom past de doodstraf niet meer toe sinds het grote Sanhedrin van 71 geleerden niet meer bestaat. Ook daarvoor is de doodstraf in het jodendom slechts sporadisch voltrokken; de term 'doodstraf' wordt voornamelijk gebruikt om de ernst van een verbod te benadrukken. In het orthodox jodendom behandelt men de sjabbat dan ook als iets dat absoluut niet geschonden mag worden. Enkel een daartoe gekwalificeerde rabbijn mag beoordelen wanneer de sjabbat geschonden mag worden. De enige situatie waarin iedere jood de sjabbat mag en zelfs moet schenden, is wanneer het leven van een ander persoon in gevaar is. Een voorbeeld van de ernst van het verbod op het overtreden van de sjabbat is dat het verboden is om op sjabbat de brandweer te bellen wanneer iemands huis in brand staat. Dit is enkel toegestaan wanneer door het niet bellen van de brandweer levens in gevaar zouden kunnen komen. Een flatgebouw of rijtjeshuis wordt altijd gezien als plek waar levensgevaar zou kunnen ontstaan, gezien de vele aan elkaar gekoppelde huizen. Wie echter in een vrijstaand huis leeft, mag dus op sjabbat niet de brandweer bellen tenzij er werkelijk levensgevaar bestaat.

Einde van de sjabbat

Zie Hawdala voor het hoofdartikel over dit onderwerp.

De sjabbat eindigt wanneer het volledig donker is, met minimaal drie sterren aan de hemel. De tijd waarop de sjabbat eindigt is vastgelegd in tabellen die o.a. door joodse gemeenten gepubliceerd worden op joodse kalenders, en tevens op internet te vinden zijn voor iedere locatie op de wereld.

Er zijn twee tijden waarop de sjabbat kan eindigen. Volgens Maimonides, rabbijn Mosjé ben Maimon (Rambam), eindigt de sjabbat zodra het volledig donker is. Volgens Rabbeenoe Tam eindigt de sjabbat pas een stuk later. Vooral chassidische joden houden sjabbat tot 'Rabbeenoe Tam', zoals dit bekend staat.

De mannen bidden eerst ma'ariew, de avonddienst, en komen daarna naar huis, waar ze voor hun gezin hawdala maken.

Liberale visie

In het orthodox jodendom is de sjabbat een van de meest fundamentele onderdelen van zowel het geloof als de dagelijkse praktijk. Veel van de procedures die voor orthodoxe joden op sjabbat van fundamenteel belang zijn, zoals het maken van hawdala en kiddoesj of het vermijden van melacha en het enkel dragen binnen een eroew, zijn echter voor niet-orthodoxe joden minder van belang. Zij gaan soepeler met deze wetten om, maar ook zij zien sjabbat als een feestdag en houden op sjabbat rust, hetzij niet totaal. De meeste liberalen gaan één a twee keer op sjabbat naar de synagoge. Maar er zijn ook liberalen (zgn. reform joden) die de sjabbat in praktische zin behandelen zoals christenen hun zondag zien.

Een moderne trend in het reformjodendom is om de zaterdagochtenddienst, traditioneel de langste en meest belangrijke synagogedienst die circa 2 tot 3 uur duurt, niet meer te houden en in plaats daarvan enkel op vrijdagavond een dienst te houden, die slechts een half uur duurt. In liberaal-joodse gemeenten is de opkomst op zaterdagochtend echter groter dan op vrijdagavond. Zij houden dan ook minimaal twee diensten per week. Het orthodoxe jodendom heeft 22 diensten per week; het aantal diensten dat gezamenlijk in de synagoge wordt gehouden wisselt per synagoge (overige gebeden worden door iedere gelovige individueel thuis of elders gedaan).

Spelling: sjabbat versus sabbat

Het woord sabbat, de voor niet-joden bekende vorm van sjabbat, is in allerlei varianten in diverse talen zoals het Nederlands, Engels, Frans en Duits terechtgekomen. Dit komt vermoedelijk doordat het Koinè, een vorm van het Grieks, lange tijd de gemeenschappelijke taal was in het oostelijke deel van het Middellandse Zeegebied. In deze taal schreven de joden de Septuaginta, een Griekse versie van de Thora voor joden die het Hebreeuws niet meer machtig waren. Hierin wordt het Hebreeuwse שַּׁבָּת (sjabbat) geschreven als sabbaton wat werd nagevolgd in latere christelijke Griekse geschriften. De meeste christelijke Bijbelvertalingen baseren zich op de Septuaginta. De latere Latijnse Vulgaat, waarop ook veel Bijbelvertalingen zijn gebaseerd, gebruikt ook een vorm zonder 'sj': sabbatum.

Er zijn in het Hebreeuws verschillende letters die een s-klank hebben. Zie het Hebreeuws alfabet voor de juiste transliteratie. De letter sjien (ש) kan zowel voor sj (שׁ) als s (שׂ) staan; In de Hebreeuwse versie van de Tenach staat שַּׁבָּת, hetgeen met de sj-klank begint. In Nederlandse transcriptie levert dat de spelling sjabbat op.

Omdat in de Nederlandse Bijbelvertalingen sabbat is gebruikt, is dit woord breder verspreid dan sjabbat. Voor joden ligt het gebruik van sjabbat, dat uit de Thora - en later ook uit de Tenach - komt, meer voor de hand dan het gebruik van het "christelijke" sabbat. Zo doet zich het merkwaardige feit voor dat een woord dat door niet-Joodse Nederlanders als typisch Joods wordt gezien door de joden zelf als typisch christelijk wordt ervaren.

Sinds eind 2005 staat de spellingswijze sjabbat in het Groene Boekje. Nederlandse joden spreken het woord uit als sjabbat of sjabbes. De uitspraak sjabbes (Engels: Shabbos) heeft als oorsprong de Asjkenazische uitspraak van het (klassiek) Hebreeuws. Hierin wordt de letter ת (T) wanneer daar geen stipje (dagesj) in staat uitgesproken als een s in plaats van als een t. Sefardische joden spreken een ת altijd als een t uit, ook wanneer de ת zonder dagesh geschreven is. De Sefardische uitspraak is de voornaamste bron van het hedendaags modern Hebreeuws.

Met name orthodoxe joden van Asjkenazische achtergrond gebruiken echter veelal de term shabbes. De Engelse schrijfwijze hiervan (shabbos) ligt in het feit dat de hedendaagse Asjkenazische orthodox-joodse cultuur vrijwel volledig geconcentreerd is op de Verenigde Staten en dat Engels in deze gemeenschap tegenwoordig als omgangstaal populairder lijkt te zijn dan Jiddisch en/of modern Hebreeuws.

Zie ook

• Sabbat, over andere van de sjabbat afgeleide dagen en tijden

Bronvermelding

Bronnen, noten en/of referenties:

• JewFaq.org - Shabbat (en)
• JewFaq.org - Special Shabbatot (en)
• Hoor-Israel.org: "De voorschriften voor het koken op sjabbat en feestdagen", online boek
• Joods Historisch Museum - Sjabbat

---

  Zie ook de categorie met mediabestanden in verband met Shabbat op Wikimedia Commons.

Jodendom

Orthodox jodendom (Portaal)

Hoofdrichtingen: Chardal • Chassidiem • Jeroesjalmie • Litouws • Mizrachie • Modern • Sefardiem Chassidisch: Satmar • Belz • Chabad • Tzanz • Toldos Aharon • Dushinsky • Bobov • Pshevorsk • Breslov Orthodoxe wereld: Beroemde leiders • Jiddisch • Jesjiva (Talmoedschool) • Beis Yaakov (meisjesschool) Organisaties: Edah HaChareidis        België en Nederland: Joods Antwerpen • Cheider