Wikisage is op 1 na de grootste internet-encyclopedie in het Nederlands. Iedereen kan de hier verzamelde kennis gratis gebruiken, zonder storende advertenties. De Koninklijke Bibliotheek van Nederland heeft Wikisage in 2018 aangemerkt als digitaal erfgoed.
- Wilt u meehelpen om Wikisage te laten groeien? Maak dan een account aan. U bent van harte welkom. Zie: Portaal:Gebruikers.
- Bent u blij met Wikisage, of wilt u juist meer? Dan stellen we een bescheiden donatie om de kosten te bestrijden zeer op prijs. Zie: Portaal:Donaties.
Hebreeuws
| Hebreeuws (עברית, Ivriet) | ||
| Gesproken in | Israël, Joodse gemeenschappen wereldwijd | |
| Sprekers | meer dan 8,5 miljoen | |
| Taalfamilie | ||
| Alfabet | Hebreeuws alfabet | |
| Officiële status | ||
| Officieel in | Israël | |
| Taalorganisatie | De Academie voor de Hebreeuwse Taal | |
| Taalcodes | ||
| ISO 639-1 | he | |
| ISO 639-2(B) | heb | |
| SIL | hbr | |
Hebreeuws is een Semitische taal, de taal van het grootste deel van de joodse Heilige Schrift, de Tenach, die ook het grootste deel vormt van de christelijke Bijbel. De naam van de taal, ’Hebreeuws’ (of in het Hebreeuws zelf ’Ivriet’) wordt pas gebruikt in de wijsheidsliteratuur van Jozua ben Sira, omstreeks 250 voor de gebruikelijke jaartelling. In de Tenach heette de taal nog ’Jehoediet’ (’Joods’). Verder komt in de Tenach ook de benaming ’Taal van Kanaän’ voor.[1]
Modern Hebreeuws, is de officiële landstaal van de moderne staat Israël. Soms wordt modern Hebreeuws als Ivriet aangeduid om het te onderscheiden van het klassiek Hebreeuws. ’Ivriet’ is het Hebreeuwse woord voor ’Hebreeuws’ en kan in de taal zelf ook naar klassiek Hebreeuws verwijzen.
Klassiek Hebreeuws, waarnaar in het Hebreeuws ook de uitdrukking Lesjon HaKodesj (’de heilige taal’) gebruikt wordt, is de algemene taal van het jodendom. Er bestaan verschillende varianten, zoals het Hebreeuws van de Thora, dat van de Misjna, en dat van de rabbijnse en andere literatuur daarna. De verschillen tussen deze soorten liggen in de kleine details van de spelling of zelfs compleet andere woorden en zinsconstructies.
Het verschil tussen modern en klassiek Hebreeuws is niet zo groot, aangezien modern Hebreeuws een directe afstammeling is van het klassieke Hebreeuws. Toch zijn er noemenswaardige verschillen. Naast het feit dat modern Hebreeuws heel veel nieuwe woorden heeft voor moderne begrippen, wijkt vooral de zinsconstructie en het gebruik van de werkwoorden af van het klassiek Hebreeuws.
Semitische talen
Hebreeuws behoort tot de Kanaänitische groep van de Noordwestsemitische taalfamilie, een tak van de Afro-Aziatische talen, ook wel de Semitisch-Hamitische taalfamilie genoemd. Het Hebreeuws is verwant aan andere Semitische talen als het Arabisch, Aramees, Akkadisch, Fenicisch, Ugaritisch en Moabitisch en in mindere mate ook aan andere Afro-Aziatische talen als het Amhaars, Berbers en het Egyptisch.
Een kenmerk van de Semitische talen, is het zogenaamde triconsonantalisme. Bijna alle woorden kunnen herleid worden tot een wortelwoord van drie consonanten (medeklinkers), de radicalen, die de wortel (radix) van het woord vormen. Sommige radicaalstammen zijn ’afgesleten’ of ’uitgehold’, zodat er soms nog maar twee radicalen zichtbaar zijn. Er zijn ook stammen die uit meer dan drie radicalen bestaan, soms onder invloed van andere talen. En dan zijn er nog de leenwoorden, waarvoor de linguïstische wetten van het Hebreeuws uiteraard niet gelden. Het Jiddisch bevat weliswaar vele Hebreeuwse en Aramese woorden, maar behoort tot de Germaanse tak van de Indo-Europese talen — dezelfde taalgroep waartoe ook het Nederlands, het Duits en het Engels behoren.
Keelletters zijn een ander kenmerk in de Semitische talen. In het Arabisch vallen deze nog sterk op. In de Modern Hebreeuwse uitspraak en de gewoonlijke schooluitspraak van het Klassiek Hebreeuws worden keelklanken gewoonlijk minder nadrukkelijk uitgesproken.
Het werkwoord staat voor het onderwerp en het lijdend voorwerp.
Van rechts naar links
Het Hebreeuws heeft een eigen alfabet en wordt van rechts naar links geschreven.
Aanvankelijk werd het proto-Sinaïtische alfabet gebruikt, dat ontstaan was uit een beeldschrift. De eerste letter, alef, komt van het woord voor os, enzovoorts. De Grieken namen het alfabet over, waarbij enkele tekens de functie van klinkers gingen vervullen. Aanvankelijk werd door hen boustrophedon (letterlijk: zoals een os ploegt) geschreven, dat wil zeggen: afwisselend van rechts naar links en van links naar rechts. Uiteindelijk schreven de Grieken alleen nog maar van links naar rechts. Dat geldt ook voor talen die geschreven worden in de alfabetten die aan het Griekse ontleend zijn: het Latijnse en het Cyrillische alfabet. Hebreeuws wordt echter nog steeds van rechts naar links geschreven.
Oorsprong
Eeuwenlang meende men in Europa op basis van het boek Genesis dat alle talen ter wereld afstamden van het Hebreeuws, dat immers rond 4000 jaar voor het begin van de christelijke jaartelling de taal van Adam en Eva en ook van Noach en Mozes was geweest. In zijn in Parijs geschreven „Dissertatio de origine gentium Americanarum” uit 1643 probeerde Hugo de Groot deze interpretatie van Genesis te verdedigen door te stellen dat de talen van de „Amerikaanse inboorlingen” (de zogenaamde Indianen), net zoals alle andere talen, terug te voeren zijn op het Hebreeuws. Grotius’ stellingen werden in hetzelfde jaar reeds door Joannes de Laet weerlegd.[2] In latere tijd werd de rol van bijvoorbeeld het Sanskriet enige tijd overschat bij pogingen om een oertaal te reconstrueren.
Gebruik
Als gesproken taal is het Hebreeuws eeuwenlang een ’dode taal’ geweest, in de zin dat mensen het niet gebruikten voor dagelijkse communicatie. In de joodse godsdienst werd de taal echter altijd gebruikt en onderwezen.
Vormen
Klassiek Hebreeuws
De basis voor alle latere vormen van de Hebreeuwse taal is terug te vinden in de taal van de joodse Heilige Schrift, de Hebreeuwse Bijbel. „Oudhebreeuws” wordt daarom gelijkgezet aan „Bijbels Hebreeuws”.
De Thora bevat de oudste vorm van Hebreeuws. Het Hebreeuws in de daarop volgende boeken in de Tenach is – voor kenners – al aanzienlijk anders.
- Archaïsch Bijbels Hebreeuws (10e tot 6e eeuw v.Chr.): komt overeen met de interval tussen de periode van het Koninkrijk Israël en de Babylonische ballingschap, en komt voor in een aantal teksten van de joodse Bijbel (Tenach), voornamelijk in het Lied van Mozes (Exodus 15) en het Lied van Debora (Rechters 5). Ook wel Oudhebreeuws. Het gebruikte alfabet wordt nu dikwijls het ’Kanaänitische’ schrift genoemd.
- Laat Bijbels Hebreeuws (ca. 6e – 4e eeuw v.Chr.): komt overeen met de Perzische periode. Wordt vertegenwoordigd door bepaalde teksten van de Hebreeuwse bijbel, vooral in de boeken van Ezra en Nehemia.
- Hebreeuws van de Dode-Zeerollen (3e eeuw v.Chr. – 1e eeuw n.Chr.): Dit komt overeen met de Hellenistische en Romeinse periode vóór de verwoesting van de Tempel van Jeruzalem. Dit Hebreeuws wordt vertegenwoordigd door de rollen van Qumran. Aan het begin van deze periode (3e eeuw v.Chr.) vindt men nog rollen in het ’Aramese’ schrift; in de latere rollen (eerste eeuw n.Chr.) in een vorm van het nu nog gebruikte Hebreeuwse kwadraatschrift.
Hebreeuws van de Misjna
(1e tot 3e/4e eeuw n.Chr.) Deze periode komt overeen met de tijd na de Romeinse verwoesting van de Tempel te Jeruzalem.
Vanaf ongeveer 200 n.Chr. werden bepaalde joodse juridisch-religieuze teksten te boek gesteld, in de vorm van de Misjna en Tosefta. Deze rabbijnse literatuur werd decennialang mondeling overgeleverd. Het karakter van de teksten (vraag- en discussiestijl, afgewisseld met korte illustrerende verhalen) maakt het goed mogelijk ze uit het hoofd te leren. De taalfase van deze teksten wordt vaak vroegrabbijns Hebreeuws genoemd, omdat de auteurs van de teksten „rabbijnen” heten (hebr. „rav”, meester, heer). De twee grote tekstverzamelingen met de naam Talmoed (de Babylonische Talmoed en de Jeruzalemse Talmoed, naar het gebied waar de redactie plaatsvond) zijn deels een soort commentaar en aanvulling op de Misjna. Deze geschriften gebruikten nast Hebreeuws ook voor een groot deel Aramees.
Ook een aantal Dode-Zeerollen en de Bar-Kochba-brieven vertegenwoordigen deze fase van de Hebreeuwse taal. Ook wel Tanaïtisch Hebreeuws of vroegrabbijns Hebreeuws.
Men gaat ervan uit dat ongeveer in de 4e eeuw n.Chr., een eeuw na het verschijnen van de Misjna, klassiek Hebreeuws geen gesproken omgangstaal meer was. De taal werd verder gebruikt als liturgische taal en taal van de joodse geleerden.
Middeleeuws rabbijns Hebreeuws
De middeleeuwen brachten aanzienlijke vernieuwingen in de Hebreeuwse taal, en wel voornamelijk in de geschreven taal. De meeste ontwikkelingen op taalkundig gebied, inclusief een seculiere literatuur, vonden plaats in Spanje, onder de islamitische overheersing. In veel mindere mate was ook Italië belangrijk, vooral voor romantische poëzie. In Spanje waren dichters zoals Ibn Gevirol en Jehuda Halevi actief. Hun gedichten en andere literatuur besloegen een breed genre. Voor deze literatuur, alsook de medische en religieuze lectuur van bijvoorbeeld Maimonides, moesten nieuwe woorden en uitdrukkingen in het Hebreeuws worden ontwikkeld. Rabbijnen als Maimonides vertaalden hun werk soms naar dit Hebreeuws, na het eerst in het Arabisch in omloop te hebben gebracht.
Modern Hebreeuws
In het begin van de 19e eeuw werd het Hebreeuws opnieuw een levende taal, waarbij het onder met name seculiere joden geleidelijk een aantal andere door joden gesproken talen, zoals Jiddisch en Ladino, tot op zekere hoogte verving. Eliëzer Ben-Jehoeda was de voornaamste pionier van het modern Hebreeuws. Hij was toonaangevend in een beweging die probeerde het Hebreeuws nieuw leven in te blazen. Dat hield niet alleen in dat mensen moesten leren het actief te gaan spreken en gebruiken, maar ook dat er nieuwe woorden geschapen moesten worden voor allerlei zaken die er nog niet waren toen de Tenach in het Hebreeuws werd opgeschreven en toen de taal intensief werd gebruikt in de tijd van de rabbijnen. De taal kende geen woorden voor bijvoorbeeld trein, telefoon en fiets, en later tv, magnetron en computer. Soms werd een woord gevormd naar het voorbeeld van verwante talen, zoals het Arabisch, dat ook is opgebouwd met drieletterige stamwoorden. In andere gevallen werden woorden uit bijvoorbeeld het Engels als leenwoord opgenomen. Het Jiddisch, dat steeds meer een verdwijnende taal werd omdat velen overschakelden op het modern Hebreeuws, kon het Hebreeuws ook met enkele leenwoorden beïnvloeden.
Uitspraak
De uitspraak van modern Hebreeuws, zoals dit nu in de staat Israël gesproken wordt, is hybride: hoewel vaak wordt gesteld dat de Sefardische uitspraak van het Hebreeuws wordt gevolgd, is het nauwkeuriger te zeggen dat de klinkers (met enkele uitzonderingen) uitgesproken worden zoals in de Sefardische uitspraak, maar de medeklinkers (met enkele uitzonderingen) zoals in de Asjkenazische uitspraak. De joden, die na de val van Jeruzalem in alle landen verstrooid werden, gebruikten in de synagoge verder het Hebreeuws. Dit werd langzaam beïnvloed door de uitspraak van de talen die deze verschillende groepen joden in hun woonplaats spraken. Zo werd de Hebreeuwse uitspraak van de Asjkenazische joden beïnvloed door het Duitse dialect uit de Rijnstreek, dat zich later ontwikkelde tot het Jiddisch. Joden uit bijvoorbeeld Jemen werden beïnvloed door de Arabische uitspraak. Maar bepaalde elementen in hun uitspraak erfden zij reeds van een aantal dialecten die in het vroegere land Israël bestonden. In de Asjkenazische uitspraak bleven elementen bewaard uit het dialect van Tiberias; in de Sefardische uitspraak elementen uit wat bekend staat als het Palestijnse dialect.[3]
In de jaren 1970 leerden joodse kinderen bijvoorbeeld in de Verenigde Staten nog de Asjkenazische uitspraak, maar intussen leert men er dadelijk de modern Israëlische uitspraak. Omdat modern Israëlisch Hebreeuws relatief jong is, heeft het geen plaatselijke of provinciale dialecten. Vaak kan men wel aan het accent van de sprekers onderscheiden wat hun achtergrond is: bijvoorbeeld wanneer ze uit de voormalige Sovjet-Unie komen, waar de r sterk wordt ’gerold’, of wanneer ze uit Noord-Afrika of de Arabische wereld afkomstig zijn, waar krachtigere keelklanken zoals in het Arabisch worden gebruikt.
Kritiek en tegenstand van orthodox-joodse zijde
De charedische (ultraorthodoxe) gemeenschap verzette zich hevig tegen de opkomst van het Modern Hebreeuws als dagelijkse omgangstaal. De leidende charedische rabbijnen excommuniceerden de zionisten die deze scholen openden en verboden hun aanhangers om kinderen naar die scholen te sturen. Ook religieus-zionistische scholen werden tot verboden gebied verklaard.[4] Ondanks de intensieve oorlog die de rabbijnen voerden tegen het Modern Hebreeuws, spreken vele charedische joden vandaag toch Modern Hebreeuws. De rabbijnen, waaronder de Jeruzalemse opperrabbijn Yosef Chaim Sonnenfeld, wilden het klassieke Hebreeuws reserveren voor het gebruik als heilige taal, en wilden in het dagelijks leven Jiddisch blijven gebruiken. Als alternatief wilden zij het echte klassieke Hebreeuws nieuw leven inblazen. Modern Hebreeuws verschilt op talrijke punten van het klassieke Hebreeuws. Dezelfde rabbijnen maken geen bezwaar tegen het gebruik van het klassieke Hebreeuws. Ook vandaag de dag zijn er met name in Jeruzalem nog talrijke groepen die weigeren modern Hebreeuws te gebruiken, en groeien er kinderen op die geen modern Hebreeuws kunnen spreken. In de Litvish-charedische gemeenschap is het gebruik van modern Hebreeuws meer aanvaard dan in de chassidische wereld. Maar, zoals de Litvishe krant Yated Ne‘eman schreef: „Modern Hebreeuws kan uiteraard nooit de plaats van de heilige taal innemen, omdat er (misschien wel opzettelijk) woorden in zijn toegevoegd die uit onreine bronnen komen.”[5]
Rabbijn Shmuel HaLevi Wosner uit Bnei Brak, een van de grootste chassidische rabbijnen, zei: „Zij hebben de heilige taal vernietigd, vervuild en verminkt met de uitvinding van ’Modern Hebreeuws.’ Het is bekend wat de rabbijnen van de Talmoed zeiden: dat iedereen die Hebreeuws spreekt, in de hemel zal komen. Dit geldt vanzelfsprekend niet voor ’Modern Hebreeuws’.”[6]
De krant Yated Ne‘eman publiceerde een aantal analyses van de strijd tussen de charedische joden en de voorstanders van het zionistisch Hebreeuws.[4] Een bekende kijk op modern Hebreeuws is dat de makers ervan (zoals Eliëzer Ben Jehoeda[7]) hun taal wilden gebruiken als fundament voor een seculiere cultuur, die de traditionele religieuze wereld moest vervangen, waarvan de traditionele taal van wijsheid, het rabbijns Hebreeuws, een centraal onderdeel was.[8]
De taalkundige Ghil’ad Zuckermann wijst erop dat de voorstelling dat modern Hebreeuws dezelfde taal is als het bijbelse Hebreeuws, een mythe is, die aanleiding geeft tot misverstanden bij het lezen van het Bijbelse Hebreeuws.[9]
Nieuwe woorden
De „Commissie van de Hebreeuwse taal” houdt zich bezig met het creëren van nieuwe woorden. Dat garandeert overigens niet dat die woorden ook door de bevolking worden aanvaard en gebruikt. Sommige woorden, zoals het woord voor computer: ’machshev’ (bereken-object), vinden onmiddellijk ingang, maar andere uitgevonden woorden worden aan de kant geschoven voor populaire leenwoorden, zoals ’sach-rachok’ (’verrespreker’), dat het moest afleggen tegen ’telefon’.
Gebruik van de term ’Ivriet’
Hoewel Hebreeuws de gebruikelijke Nederlandse term is voor het Hebreeuwse woord Ivriet, wordt met name door aanhangers van het zionisme of (ex-)Nederlanders die naar Israël zijn geëmigreerd de naam ’Ivriet’ dikwijls gebruikt voor het ’nieuw-Hebreeuws’ dat de huidige voertaal is in Israël. In die zin wordt het woord ’Ivriet’ gebruikt als contrast met het woord ’Hebreeuws’, waarmee men dan ’oud-Hebreeuws’ bedoelt. De naam van de taal heet in het Hebreeuws zelf weliswaar Ivriet, maar dit kan zowel naar oud als nieuw-Hebreeuws verwijzen. Het moderne Hebreeuws, herleefd door Eliëzer Ben Jehoeda, is een variant op diezelfde taal.
Invloed op het Nederlands
Het Hebreeuws heeft op diverse manieren invloed uitgeoefend op de Nederlandse woordenschat. Een aantal woorden kwam via het Jiddisch in het Nederlands terecht; veel van deze woorden worden in Vlaanderen niet of in mindere mate gebruikt. Een tweede groep woorden werd rechtstreeks uit het Hebreeuws ontleend, voornamelijk onder invloed van het jodendom. Verder is een groot aantal Hebreeuwse woorden via talen als Grieks en Latijn in het Nederlands opgenomen.
Voorbeelden van woorden die via het Jiddisch in de Nederlandse taal terechtkwamen:
- bajes (gevangenis; van bajit = huis)
- gabber (van chaver = vriend)
- jatten (van jad = hand)
- mesjogge (van mesjoega = gek)
 Voor meer voorbeelden, zie het artikel Jiddisch. |
Voorbeelden van woorden uit het klassiek Hebreeuws die in het Nederlands opgenomen werden, rechtstreeks of via een andere taal:
Voorbeelden van woorden die enigszins vervormd via het Grieks of Latijn aan het Hebreeuws zijn ontleend:
- hosanna (oorspr. Hebr. vorm: hosjiana)
- messias (oorsp. Hebr. vorm: masjiach)
- sabbat (oorspr. Hebr. vorm: sjabbat)
In christelijke liturgische taal vindt men ook hebraïsmen zoals Here der Heren en in de eeuwen der eeuwen.
Literatuur
- Hebreeuwse en Jiddisje woorden in het Nederlands, Uitg. Sdu uitgevers, Den Haag, 2002, ISBN 90-12-09293-0
| Weblinks
|
| Hebreeuws alfabet |
|---|
|
א · ב · ג · ד · ה · ו · ז · ח · ט · י · כ · (ך) · ל · מ · (ם) · נ · (ן) · ס · ע · פ · (ף) · צ· (ץ) · ק · ר · ש · ת |