Filosofie

Filosofie
Geschiedenis van de filosofie
Westerse filosofie	Presocratische filosofie Antieke filosofie Middeleeuwse filosofie Renaissancefilosofie Moderne filosofie Hedendaagse filosofie
Geschiedenis van de westerse filosofie
Oosterse filosofie	Hindoeïsme Chinese filosofie Japanse filosofie Confucianisme Taoïsme Boeddhisme Zoroastrisme Arabische filosofie
Religieuze filosofie	Christelijke filosofie Joodse filosofie Islamitische filosofie
Categorie filosofie	Boeken Filosofen Stromingen

Filosofie (van het Griekse φιλοσοφία (philosophia), "liefde voor wijsheid"), of in het Nederlands ook wijsbegeerte, dateert uit de 5e eeuw vóór onze jaartelling en is daarmee de oudste theoretische discipline. In zijn algemeenheid wordt met filosofie bedoeld: een streven naar wijsheid, een zoektocht naar een algemeen begrip van waarden en werkelijkheid door vooral speculatie in plaats van observatie, en een analyse van de gronden van fundamentele overtuigingen.

In het dagelijks spraakgebruik wordt de term filosofie gebruikt om elke vorm van wijsheid of levensbeschouwing aan te duiden (zoals in "iemands filosofie") of iemands uitgangspunten (zoals in "het sluit niet aan op de filosofie achter dit plan"). Dit verschilt van het begrip filosofie in een academische context, zoals deze in dit artikel gehanteerd wordt.

Definitie

Voor sommigen is de definitie van filosofie eenduidig, terwijl de definitie voor anderen zelf een filosofisch probleem vormt. Om het begrip toch te introduceren kunnen we zeggen dat het de studie is van de betekenis en geldigheid van ons denken en onze overtuigingen omtrent de meest algemene en universele aspecten van het bestaan (heelal, entiteiten of subjecten, objecten of dingen, en hun relatievormen). Deze studie wordt niet uitgevoerd met behulp van experimenten of zorgvuldige waarneming. Dit is de reden waarom filosofie geen empirische wetenschap is, maar een geesteswetenschap, waarvan sommige disciplines ook de kenmerken vertonen van een normatieve wetenschap. In plaats van empirische experimenten baseert men zich op redeneringen en gedachte-experimenten, door zorgvuldig de filosofische problemen te formuleren en door te zoeken naar oplossingen en argumenten die deze oplossingen ondersteunen. Er kan dus nooit sprake zijn van een empirisch bewijs voor een bepaalde filosofische visie of theorie. Het is zelfs zinloos te vragen naar dergelijke bewijzen van bijvoorbeeld Plato's ideeënleer. Dit maakt dat sommige empirische wetenschappers filosofie helemaal niet als een wetenschap beschouwen.

Filosofie is ook de studie van de opvattingen, visies en theorieën van andere filosofen. Een filosoof zal de dingen van andere filosofische tradities bekritiseren, sommige dingen zal hij overnemen en/of corrigeren. Andere zal hij afwijzen. Het aangaan van de discussie met andere filosofen wordt ook wel dialectiek genoemd. Er zijn binnen de filosofie geen onderwerpen of aspecten te bedenken waarover algehele consensus bestaat. Men zou deze kritische houding zelfs als een wezenlijk kenmerk van de filosofie kunnen beschouwen: een niet principieel betwistbaar standpunt kan in feite niet als filosofisch worden opgevat, maar enkel als dogmatisch.

De bronnen van een filosofische studie bestaan meestal uit de teksten van andere filosofen. Centraal bij de bestudering van teksten staat steeds een bepaald onderwerp of thema, waaromtrent bepaalde argumentaties zijn ontwikkeld. Een filosofische tekst is echter nooit los van een context gesitueerd of geschreven, de beargumentatie komt niet zomaar uit het niets. Er wordt dan ook geprobeerd om een tekst in zijn oorspronkelijke of huidige context te begrijpen. Deze interpretatiekunde van filosofische teksten wordt hermeneutiek genoemd.

Oorsprong van het begrip filosofie

Oorspronkelijk betekende filosofie eenvoudig: "liefde voor wijsheid". Filosoof verving het woord sofist, wat gebruikt werd om "wijze mannen", of onderwijzers in de retorica aan te geven. Enkele van de vroege sofisten waren wat we nu filosofen zouden noemen. In de dialogen van Plato stelt Socrates vaak filosofen tegenover sofisten, die Socrates karakteriseert als oneerlijk doordat ze hun onwetendheid camoufleren achter woordspel en vleierij, en anderen overtuigen van wat onwaar en zonder grond is. "Sofist" is hierdoor nog steeds een minachtende uitdrukking voor hen die anderen overtuigen in plaats van redeneren.

De introductie van de term "filosofie" werd toegeschreven aan de Griekse denker Pythagoras : "De vita et moribus philosophorum", I, 12; Cicero: "Tusculanae disputationes", V, 8-9). Deze verwijzing is waarschijnlijk gebaseerd op een verloren gegaan werk van Herakleides Pontikos, een leerling van Aristoteles. Het wordt beschouwd als deel van de wijdverspreide Pythagoreïsche legenden uit die tijd. In werkelijkheid werd de term "filosofie" niet gebruikt tot ver voor Plato.

Het domein van filosofie bestond uit "alle intellectuele inspanningen". Het heeft sinds lang de betekenis van de studie van abstracte niet-experimentele intellectuele inspanning. In feite, zoals in het begin van dit artikel reeds werd opgemerkt, is "filosofie" een notoir lastig te definiëren begrip en de vraag "wat is filosofie" is een complexe filosofische vraag. Filosofen zijn uniek in de mate waarin zij van mening verschillen over het domein en de definitie van hun vakgebied.

Geschiedenis

Zie Geschiedenis van de filosofie en Geschiedenis van de Chinese filosofie voor de hoofdartikelen over dit onderwerp.

Sinds haar ontstaan heeft de filosofie een lange en rijke traditie gekend. De westerse filosofie wordt doorgaans ingedeeld in vier grote tijdvakken, namelijk de klassieke filosofie, de middeleeuwse filosofie de moderne filosofie en de hedendaagse filosofie. De Chinese filosofie word doorgaans ingedeeld in drie grote tijdvakken, namelijk de klassiekchinese filosofie, de middeleeuws-chinese filosofie en de modernchinese filosofie.

Westerse en oosterse filosofie

Over de gehele wereld hebben mensen dezelfde vragen gesteld, en filosofische tradities gebouwd voortbordurend op elkaars werk. Filosofie kan ruwweg ingedeeld worden naar geografische en culturele regio's. De term "filosofie" in een Europese of Amerikaanse academische context refereert in het algemeen aan de filosofische tradities van de westerse beschaving, soms ook de westerse filosofie genoemd. In het westen wordt de term oosterse filosofie meestal gebruikt als omvattende term om de filosofische tradities van Azië en het oosten aan te duiden. Hieronder valt de filosofie die afkomstig is uit India en China.

De westerse filosofische traditie begon met de Griekse en ontwikkelde zich van hieruit in de hedendaagse. Filosofen delen de lange geschiedenis van de westerse filosofie in in klassieke filosofie, middeleeuwse filosofie (Scholastiek), moderne filosofie en hedendaagse filosofie. Enkele beroemde westerse filosofen zijn Plato, Aristoteles, Aurelius Augustinus, René Descartes, Baruch de Spinoza, Immanuel Kant, Georg Hegel, Friedrich Nietzsche, Ludwig Wittgenstein, Martin Heidegger, Karl Popper en Thomas Kuhn.

In tegenstelling tot bij de westerse filosofie is bij oosterse filosofieën meestal geen sprake van de studie van een puur abstract verkregen inspanning, maar is elke filosofie verbonden met een bepaalde spirituele praktijk of religieuze traditie.

De Nyaya school binnen de Indiase filosofie is misschien nog het beste te vergelijken met de westerse filosofie. Zo onderzoekt deze school de logica. De Charvaka school was openlijk empiristisch en atheïstisch. Er zijn echter ook belangrijke verschillen. Zo benadrukt de oude Indische filosofie traditioneel de leringen van een bepaalde filosofische school of oude teksten in plaats van de individuele filosoof. De meeste filosofen in India schreven anoniem of hun namen zijn nooit vastgelegd of doorgegeven. Enkele beroemde oosterse filosofen zijn Shankara, Boeddha, Bodhidharma, Laozi en Confucius.

Filosofie en wetenschap

In de oudheid bestond er geen onderscheid tussen 'filosofie' en 'wetenschap'. In de middeleeuwen werd de filosofie feitelijk de hulpwetenschap van de theologie die als enige aanspraak kon maken op absolute waarheid. Pas vanaf de de 17e eeuw begonnen de verschillende vakwetenschappen (natuurkunde, astronomie, biologie, geschiedenis vanaf ca. 1800 etc.) zich van de filosofie los te maken.

Enkele mogelijke opvattingen over de relatie tussen filosofie en wetenschap zijn als volgt samen te vatten:

1. filosofie streeft een alomvattende synthese na van de bestaande kennis: wat de wetenschappen ontdekken wordt hierin opgenomen;
2. filosofie als zingeving: waar wetenschappen op zoek gaan naar feiten, gaat filosofie op zoek naar de betekenis van het leven;
3. filosofie zoekt geen zingeving, maar poogt begrippen te verhelderen (neopositivisme);
4. filosofie onderzoekt de vooronderstellingen en methoden van de wetenschappen op hun geldigheid

Filosofische vakgebieden

Zie filosofisch vakgebied voor het hoofdartikel over dit onderwerp.

Filosofie is een breed gebied en kent verschillende specialistische deelgebieden. Nu zijn de deelgebieden te zien als vak apart, en kan men in alfabetische volgorde onderscheiden:

• Cultuurfilosofie
• Esthetica (Kunstfilosofie)
• Ethiek met Medische ethiek en Ondernemingsethiek
• Filosofie van de geest
• Filosofie van techniek en toegepaste wetenschap
• Geschiedfilosofie
• Godsdienstfilosofie
• Kennistheorie of kentheorie, kenleer
• Logica
• Metafysica
• Milieufilosofie
• Ontologie
• Politieke filosofie
• Rechtsfilosofie
• Sociale filosofie
• Taalfilosofie
• Wetenschapsfilosofie
• Wijsgerige antropologie

De traditionele deelterreinen van de filosofie zijn ook globaal op te delen in drie richtingen; gericht op de mens zoals Wijsgerige antropologie, ethiek, esthetica, sociale filosofie en theologie; gericht op de natuur zoals metafysica en natuurfilosofie; en gericht op menselijke kennis als logica, kennistheorie, retorica en wetenschapsfilosofie. Hiernaast zijn in de twintigste eeuw enige specifieke terreinen opgekomen als existentialisme, postmodernisme, systeemtheorie en taalfilosofie. Minder expliciet is, dat sinds de 19e eeuw elke afzonderlijke wetenschap is gaan werken aan haar eigen grondslagen en hier ligt nog een wereld aan filosofische overwegingen. In de hedendaagse filosofie worden de filosofische vakgebieden duidelijk afgebakend. Dit gebeurt vooral in de filosofische onderzoeksinstituten aan de universiteiten. Verschillende vakgebieden zijn ethiek, esthetica, logica, metafysica, politieke en sociale filosofie, taalfilosofie en wetenschapsfilosofie.

De laatste, de wetenschapsfilosofie, maakte in de twintigste eeuw een belangrijke ontwikkeling door. Volgens het empirisme en later het logisch positivisme van de Wiener Kreis kan een wetenschappelijk onderzoeker alleen ware kennis halen uit waarnemingen, alle a priori analytische kennis is slechts een afgeleide of moet zelfs helemaal worden verworpen. Karl Popper brengt hier tegenin dat conclusies uit waarnemingen alleen verworpen kunnen worden door tegenvoorbeelden (falsificeerbaarheid), maar dat de wetenschappelijke kennis nooit kan worden vastgesteld. Thomas Kuhn gaat hierin nog verder en zegt dat hele begrippenkaders of paradigma's aan verandering onderhevig zijn. Een paradigma kan in sommige contexten niet meer voldoen en met een wetenschappelijke revolutie worden gangbare paradigmata vervangen door een nieuw paradigma.

Filosofie studeren

De studie filosofie is in Nederland en Vlaanderen een universitaire opleiding en heet aan de meeste universiteiten Wijsbegeerte. Soms kunnen studenten kiezen voor de mastervariant Wijsbegeerte van een bepaald wetenschapsgebied. Het bachelordiploma van filosofie maakt een student Bachelor of Arts in Philosophy en een masterdiploma in de filosofie maakt een student Master of Arts in Philosophy. Hiernaast bestaan er veel verschillende niet-academische filosofiecursussen, zoals aan de Internationale School voor Wijsbegeerte in Leusden of bij Studium Generale in verschillende universiteitssteden.

De zogenaamde 'School voor filosofie' is geen opleidingsinstituut in de filosofie, maar een schuilnaam van een religieuze organisatie. (Deze werd in een parlementair rapport van de Belgische overheid uit 1997 een 'gevaarlijke sekte' genoemd.)

Literatuur

Enkele algemene Nederlandstalige of vertaalde werken over filosofie:

• Bor, Jan, Petersma, Errit en Kingma, Jelle, De verbeelding van het denken (ISBN 90-254-1398-6)
• Gaarder, Jostein, De wereld van Sofie (ISBN 90-5240-707-X). Oorspronkelijke titel: Sofies verden (ISBN 87-14-19492-9)
• Libbrecht, Ulrich, Geen muren rond culturen, Davidsfonds, Leuven, 1995, ISBN 906152900x
• Magee, Bryan, Het verhaal van de filosofie (ISBN 90-71206-33-5). Oorspronkelijke titel: The story of philosophy (ISBN 0-7894-7994-X)
• Russell, Bertrand, Geschiedenis van de Westerse filosofie (ISBN 90-215-8996-6)). Oorspronkelijke titel: The history of Western philosophy (ISBN 0-671-20158-1)
• Störig, Hans Joachim, Geschiedenis van de filosofie (ISBN 90-274-7073-1). Oorspronkelijke titel: Kleine Weltgeschichte der Philosophie (ISBN 3-17-011168-X)

Links

  Wikibooks: Filosofisch woordenboek

Beeld en geluid

• TU Delft Studium Generale online. Geschiedenis van de filosofie met Plato, Aristoteles, Descates, Hume, Heidegger, Russell en Singer.
• TU Delft Studium Generale online. Vijf colleges over de hedendaagse filosofie.
  • TU Delft, 1.07.50 John Gray en de kritiek op het verlichtingsdenken. door Floris van den Berg
  • TU Delft, 1.47.23 Daniel Dennett en bewustzijn, door Bas Haring
  • TU Delft, 1.44.30 Richard Dawkins en atheïsme, door Floris van den Berg
  • TU Delft, 1.10.05 Jurgen Habermas en machtsvrije communicatie, door Harry Kunneman
  • TU Delft, 1.47.15 John Rawls en sociale rechtvaardigheid, door Roland Pierik

  Citaten van of over Filosofie op Wikiquote

Zoek filosofie op Wiktionary.

  Hegel/Encyclopedie van de filosofische wetenschappen in grondtrekken/Inleiding op Wikisource

  Zie ook de categorie met mediabestanden in verband met Philosophy op Wikimedia Commons.

Bronvermelding

Bronnen, noten en/of referenties: