Atjehoorlog

Atjehoorlog
Onderdeel van Veldslagen van het Koninklijk Nederlandsch-Indisch Leger
Datum	1873-1914
Locatie	Atjeh
Resultaat	Nederland souverein over Atjeh
Casus belli	Sumatra-tractaat, waarin Engeland afzag van alle vertogen tegen uitbreiding van het Nederlandse gezag op Sumatra, zodat Nederland Atjeh aan zijn gezag mocht onderwerpen
Strijdende partijen
Nederland Sultanaat Atjeh
Leiders en commandanten
Van Swieten, Verspyck, Pel, Wiggers van Kerchem, Diemont, Van der Heijden, Pruijs van der Hoeven, Laging Tobias, Demmeni, Van Teijn, Deykerhoff, Vetter, Van Heutsz, Van Daalen en Swart Onder meer Teukoe Oemar, Habib Abdoe'r Rahman Alzahier, feitelijk de gehele bevolking
Troepensterkte
Eerste expeditie in 1873: Landmacht: 168 officieren en 3.198 minderen; Zeemacht: zes oorlogsschepen, vijf stoombarkassen, acht gewapende kruisboten en een adviesboot. Tweede expeditie in 1873-1874: infanterie 233 officieren en 6.354 minderen; cavalerie: 4 officieren en 75 minderen; artillerie: 28 officieren en 656 minderen; genie:17 officieren en 306 minderen. Gehele bevolking
De Atjehoorlog is onder te verdelen in diverse tijdvakken, naar gelang de gevoerde politiek, en vormt aldus niet een geheel.

De Atjehoorlog (1873-1914) was een koloniale oorlog die het Koninkrijk der Nederlanden voerde met het aanvankelijk oogmerk om de zeevaart door Straat Malakka te beveiligen tegen zeerovers uit Atjeh. Later was het doel het Sultanaat Atjeh onder Nederlands koloniaal gezag te brengen en te houden.

Aanleiding

De aanleiding tot de Atjehoorlog lag in de uitwerking van het Sumatra-tractaat van 1824, waarin Nederland zich verplichtte reizigers langs Sumatra een veilige vaart te verzekeren, maar zich tevens verplicht had de vrije staat Atjeh te respecteren. In 1871 werd tussen het Verenigd Koninkrijk en Nederland een nieuw Sumatra-verdrag gesloten, dat Nederland de vrije hand gaf in Atjeh. Afgezien van het prestige was Atjeh rijk aan landbouwgrond, waar pepers werden verbouwd. Doordat Atjeh daarnaast de Straat Malakka beheerste en doordat de rol daarvan door de opening van het Suezkanaal steeds belangrijker was geworden, was er ook een strategische reden om zich met Atjeh te bemoeien: zeeroof door Atjehnezen kwam veel voor.

• Eerste expeditie naar Atjeh (1873). Op 26 maart 1873 stuurde regeringscommissaris Nieuwenhuijzen, mede namens gouverneur-generaal Loudon, een oorlogsmanifest gericht aan de sultan van Atjeh, van wie men vermoedde dat hij de macht in het land had. Op het Nederlandse ultimatum kwam niet de gewenste reactie. Daarop landde de eerste expeditie onder opperbevel van generaal-majoor Köhler op de kust van Atjeh met als doel de tuchtiging van de bevolking om daarna een traktaat te kunnen sluiten. De expeditie werd versneld naar Atjeh gestuurd omdat er geruchten gingen dat de sultan van Atjeh in onderhandeling was, mogelijk met Italië en de Verenigde Staten, om zijn neutraliteit te behouden. Deze eerste Nederlandse inval liep uit op een vervroegde terugkeer der troepen, omdat de Atjehnezen te sterk waren en de opperbevelhebber zelf dodelijk getroffen werd door een kogel.

• Tweede expeditie naar Atjeh (1873-1874). Gedurende de Tweede expeditie, onder leiding van generaal Van Swieten, werd de Kraton veroverd, waarop de expeditie en de oorlog als beëindigd werd beschouwd en Atjeh overwonnen. Er werd een kleine bezettingsmacht achtergelaten ter verdediging van het veroverde en om op vreedzame wijze toenadering te zoeken tot de bevolking.

• Atjeh-oorlog (periode 1874-1876) was de tijd na de tweede expeditie, dus van april 1874 tot februari 1876, toen Pel overleed. De eerste periode kenmerkte zich door een afwachtende houding, maar door omstandigheden gedwongen, moest men aan het einde van 1874 weer offensief te werk gaan.

• Atjeh-oorlog (periode 1876-1877) was de periode tussen het overlijden van Pel en de komst van generaal Van der Heijden. Gedurende deze periode werd, onder de generaals Wiggers van Kerchem en Diemont, een afwachtende houding aangenomen en werd het stelsel van generaal van Swieten strikt gevolgd.

• Atjeh-oorlog (periode 1877-1881) was de periode, dat er te Atjeh weer offensief werd opgetreden, onder kolonel Van der Heijden. Het afwachtende systeem van de periode ervoor had niet het gewenste resultaat opgeleverd en overvallen en onveiligheid namen steeds grotere proporties aan. Van der Heijden volgde de offensieve strategie en deed veldtochten naar alle hoeken van Atjeh. In 1881 was het land eindelijk onderworpen.

• Atjeh-oorlog (periode van het civiele bestuur) was de periode van 1881 tot 1883, waarin het militaire bestuur van Van der Heijden werd vervangen door een civiel bestuur onder Pruijs van der Hoeven, die het concentratie-stelsel invoerde. Het koloniale leger verschool zich in zestien vestingen (bentengs) die onderling waren verbonden door een stoomtramlijn. Dit stelsel werd tot 1893 gebruikt. De tramweg was een geliefd doelwit gebleven van de Atjehnese strijders. Onder het bewind van Pruijs van der Hoeven liepen de zaken weer uit de hand. Hij wilde de militaire invloed tot een minimum terugdringen, stelde politieagenten aan om de vrede te bewaren en zocht toenadering met de bevolking, die daar niet op gesteld was. Het aantal overvallen en moordpartijen op Europeanen nam weer toe. Tenslotte werd de gouverneur gedwongen af te treden.

• Atjeh-oorlog (voortzetting van de afwachtende politiek) was de periode tussen 1883 en 1891, waarin de zaken verder uit de hand liepen en de civiele gouverneur, Laging Tobias, tenslotte aftrad omdat hij zichzelf als civiel gouverneur te Atjeh niet op zijn plaats achtte, maar een militair gouverneur noodzakelijk achtte (1883). Van 1884 tot 1886, onder generaal Demmeni, gingen de zaken steeds verder achteruit, vanuit Nederlands perspectief. In 1883 al laaide de openlijke oorlog weer op, nadat het Britse schip Nisero strandde op Atjeh, in een gebied buiten de Nederlandse controlezônes. Een lokale leider gijzelde de bemanning, en vroeg aan zowel de Britse als de Nederlandse regering om losgeld. Nederland moest toegeven dat Atjeh nog niet onder controle was, waarop een gezamenlijke Brits-Nederlandse expeditie werd georganiseerd. Een rivaliserende lokale leider, Teukoe Oemar, werd om steun gevraagd, maar deze weigerde. Uiteindelijk beval de Sultan van Atjeh vrijlating van de gegijzelden, waarvoor hij veel geld van de Britten ontving, dat hij meteen voor zijn leger gebruikte. Generaal van Teijn volgde Demmeni op, maar de toestand bleef achteruit gaan. Geconfronteerd met een goed bewapende Atjehnese oppositie moest Nederland wel weer openlijk de strijd aangaan, hoewel het volgens de officiële lijn slechts om politionele acties ging, en niet om militaire. Atjeh was immers formeel al, in februari 1874, door generaal van Swieten geannexeerd. Teukoe Oemar en andere lokale leiders werden omgekocht met opium en geld, en ontvingen wapens in ruil voor toezegging van steun aan Nederland. Oemar verkreeg de titel panglima prang besar (opperste strijdheer van de regering) van Batavia, en nam een Nederlandse naam aan: hij noemde zichzelf nu Teuku Djohan Pahlawan (Johan de dappere). Op 1 januari 1894 verkreeg Oemar officieel toestemming een leger op te zetten. Twee jaar later echter viel Oemar de Nederlanders aan, nadat hij zich weer aan de Atjehse zijde had geschaard. Dit werd in Nederland bekend als Het Verraad van Teukoe Oemar, waarbij erg veel Nederlandse militairen omkwamen in een waar bloedbad. Deze gebeurtenis betekende het ontslag van generaal Deykerhoff, die inmiddels Van Teijn was opgevolgd.

• Atjeh-oorlog (periode 1896-1901) was de periode, waarin, na het bloedbad van 1896, onder leiding van commandant van het Nederlands Indisch leger Vetter weer offensief werd opgetreden. Vetter werd een jaar later opgevolgd door Van Heutsz, die de offensieve lijn doorzette. Van Heutsz werkte samen met de onderzoeker Christiaan Snouck Hurgronje die een diepgravende studie had gemaakt van Atjeh en zijn bevolking. Snouck Hurgronje was een arabist die groot aanzien genoot in Atjeh, mede door het feit dat hij moslim was (althans daar gaf hij zich voor uit) en een pelgrimstocht naar Mekka had gemaakt, wat zijn aanzien verder vergrootte. Snouck Hurgronjes rol is tot op de dag van vandaag onduidelijk, maar gelet op het feit dat een deel van zijn onderzoek gedurende lange tijd staatsgeheim was, kan men aannemen dat Snouck Hurgronje een uiterst effectief spion was. Hij kwam tot de conclusie dat er drie soorten machthebbers waren in de Atjehnese maatschappij: de sultans, de landheren (oeleëebalang) en de religieuze leiders (oelemas). Hij adviseerde om geweld te gebruiken tegen de oelemas. De macht van de sultan stelde volgens hem feitelijk niets voor en de landadel, zoals Teukoe Oemar, diende door middel van omkoping of chantage tot bondgenoot van de Nederlandse machthebbers gemaakt te worden. Snouck Hurgronje zag echter over het hoofd dat het nationalisme inmiddels vaste voet in Atjeh had gekregen en dat de verdeel-en-heerspolitiek op den duur niet meer zou werken. Van Heutsz ontwikkelde de zogenaamde marechaussee-tactiek verder; oorlogsvoering met kleine goed bewapende mobiele eenheden van voornamelijk Menadonese en later Ambonese en Javaanse soldaten onder leiding van Europese officieren. In 1903 verklaarde Van Heutsz, die in 1898 gouverneur van Atjeh was geworden, dat de oorlog was gewonnen. Aanleiding was de plechtige overgave van sultan Mohammed Daoed aan Van Heutsz, met op de achtergrond een bijna levensgroot staatsieportret van Koningin Wilhelmina.

• Atjehoorlog onder Van Daalen was de periode, waarin luitenant-kolonel van Daalen het bewind voerde te Atjeh. In deze jaren werden de resterende guerrillabenden één voor één uitgeschakeld, de laatste in 1914. Daarmee leek het verzet gebroken en dat jaar werd daarom wel beschouwd als het feitelijke einde van de Atjehoorlog (in deze jaren, na 1914, onder gouverneur Swart).

Helemaal rustig werd het nooit in Atjeh. Van tijd tot tijd flakkerde het vuur van het verzet weer op. Europeanen waren het doelwit van moordaanslagen en in de jaren 1920-1930 kwam het tot lokale opstanden van flinke omvang. Toen in 1942 de Japanse landing voor de deur stond kwamen de Atjehers meteen in opstand en werden de Nederlanders -deze keer voorgoed- uit Atjeh verdreven. De Atjehnezen stellen dat zij zich nooit hebben overgegeven en houden het einde van hun oorlog met Nederland op 1942.

In totaal vielen er in Atjeh in de koloniale tijd, volgens een schatting van onderzoeker Paul van 't Veer, als gevolg van het optreden tegen opstanden meer dan 100.000 doden en een half miljoen gewonden. Aan Nederlandse kant sneuvelden circa 2.000 Europese en inheemse militairen en bezweken er nog eens ruim 10.000 aan ziekten als cholera, buiktyfus en beriberi. Van de Indonesische dwangarbeiders in Nederlandse dienst kwamen er naar schatting 25.000 om.

De Atjehoorlog: overzicht

De oorlog in Atjeh is, naar gelang de politieke staatkunde, in te delen in verschillende tijdvakken. Onderstaand een overzicht van de verschillende bevelhebbers met daarachter de diverse tijdvakken:

periode	naam bevelhebber	Functie	zie ook
1824 - 1873	Aanleiding tot de Atjehoorlog		Aanleiding tot de Atjehoorlog
1873 - 1873	Johan Harmen Rudolf Köhler	opperbevelhebber	Eerste expeditie naar Atjeh
1873 - 1874	Jan van Swieten, Gustave Verspyck	opperbevelhebbers	Tweede expeditie naar Atjeh
1874 - 1876	Johannes Ludovicius Jakobus Hubertus Pel	opperbevelhebber	Atjehoorlog onder leiding van kolonel Pel
1876 - 1876	Gerardus Wiggers van Kerchem	opperbevelhebber	Atjehoorlog onder generaal Wiggers van Kerchem
1876 - 1877	August Diemont	opperbevelhebber	Atjehoorlog onder generaal Diemont
1877 - 1881	Karel van der Heijden	civiel en militair gouverneur	Atjehoorlog onder generaal van der Heijden
1881 - 1883	Abraham Pruijs van der Hoeven	civiel gouverneur	Atjehoorlog onder Pruijs van der Hoeven
1883 - 1884	Philip Franz Laging Tobias	civiel gouverneur	Atjehoorlog onder Laging Tobias
1884 - 1886	Henry Demmeni	militair en civiel gouverneur	Atjehoorlog onder Demmeni
1886 - 1891	Henri Karel Frederik van Teijn	militair en civiel gouverneur	Atjehoorlog onder Van Teijn
1891 - 1896	Christoffel Deykerhoff	militair en civiel gouverneur	Atjehoorlog onder Deykerhoff
1896 - 1897	tijdelijk Johannes Wouter Stemfoort, feitelijk Jacobus Augustinus Vetter; Jan Jacob Karel de Moulin vier dagen in 1896	militair commandant en K.F.H.van Langen civiel bestuurder	Atjehoorlog onder Stemfoort
1897 - 1904	Joannes Benedictus van Heutsz	militair en civiel gouverneur	Atjehoorlog onder Van Heutsz
1904 - 1905	Johan Cornelis van der Wijck	militair en civiel gouverneur	Atjehoorlog onder Van der Wijck
1905 - 1908	Gotfried Coenraad Ernst van Daalen	militair en civiel gouverneur	Atjehoorlog onder Van Daalen
1908 - 1918	Henri Nicolas Alfred Swart	militair en civiel gouverneur

{{Appendix|2=

• Aceh War 1873-1914
• van Heutsz - "The Pacifier of Aceh" 1851-1924
• 1874. Onder redactie van George Kepper, Kapitein der Genie. De Oorlog tusschen Nederland en Atchin. Rotterdam. Nijgh & Van Ditmar.
• 1886. Mr. S.C.H. Nederburgh (Oud lid van den Raad van Nederlandsch-Indie). Proeve van een Onderzoek der Middelen tot Oplossing van het Atjeh-vraagstuk. Den Haag. Martinus Nijhoff.
• 1889. J.P. Schoemaker (eerste luitenant der Infanterie bij het N.I. leger). Schetsen van de Atjeh-Oorlog. Den Haag. W.P. van Stockum & Zoon.
• Het standaardwerk over de Atjeh-oorlog is De Atjeh-oorlog van de Nederlandse journalist Paul van 't Veer. (Amsterdam, Uitgeverij De Arbeiderspers, 1969).
• Van meer officiële aard is De Atjeh-oorlog van E.S. de Klerck (Martinus Nijhoff, 's-Gravenhage, 1912).
• Een goed overzicht van de internationale verhoudingen van voor de oorlog en het diplomatieke overleg tussen Nederland en Engeland is te vinden in Anthony Reid, The conquest for North-Sumatra, (Oxford University Press, Londen, 1969).
• Over de Atjeh-oorlog in het collectieve geheugen van Nederland, zie Liesbeth Dolk (red.), Atjeh: de verbeelding van een koloniale oorlog (Amsterdam, Bert Bakker, 2001)
• NCRV-televisieserie In naam der koningin speelt zich af op Atjeh in 1898 en is gebaseerd op het standaardwerk van Paul van 't Veer en op het boek De Hongertocht van Madelon Szekely-Lulofs (1936). Die televisieserie vormde ook de aanleiding tot het publiceren van het boek Atjeh, Atjeh van Jelte Rep (uitgeverij de Prom, 1996), waarin nakomelingen van Atjehse strijders aan het woord komen.
• Het oorlogsmanifest
• Informatie over Atjeh-officieren
• Televisieserie 'De IJzeren eeuw', aflevering 12, over de Atjeh-oorlog, presentatie Hans Goedkoop, productie NTR-VPRO, uitgezonden 19 juni 2015, speelduur 44 minuten.

  Intertaalkoppelingen via Wikidata (via reasonator)

Strijdperken in de Atjeh-oorlog

Acties van het KNIL