Joodse kalender

2 Cheshvan 5785 op de Joodse kalender (of in het Hebreeuws: ב׳ חשון ה״ןפה׳) komt overeen met
van zaterdagavond 2 november 2024 bij zonsondergang
tot zondagavond 3 november 2024 bij zonsondergang
volgens de gregoriaanse kalender.

De Gezer kalender: de oudste archeologische vondst waarop de Hebreeuwse maanden staan vermeld, mogelijk als schrijfoefening.

De joodse kalender of Hebreeuwse kalender (Hebreeuws: הלוח העברי / ha’loeach ha‘iwri) is een lunisolaire kalender. De nu gebruikelijke joodse jaartelling rekent vanaf het jaar waarvan het jodendom aanneemt dat de schepping van de wereld heeft plaatsgevonden.

Lunisolaire kalender

In het jodendom gebruikt men een lunisolaire kalender: een maankalender die in het juiste seizoen wordt gehouden door het invoegen van schrikkelmaanden. Een 'synodische' maand of lunatie duurt ca. 29,5 dagen waarbij de ene maand 29 en de andere maand weer 30 dagen duurt. Omdat er 12 joodse maanden zijn, komt men hierdoor uit op 354 dagen. Een maanjaar is dus ongeveer 11 korter dan een jaar van een zonnekalender met 365 of 366 dagen.

Dit lost men op door een schrikkelmaand in te voegen. De naam van de schrikkelmaand is ve-adar of adar sjeni (in het Nederlands ook wel tweede adar of kortweg adar 2).

Geschiedenis

Vóór de Exodus

Het Bijbelverslag geeft te kennen dat vóór de Israëlieten uittrokken uit Egypte, het jaar van herfst tot herfst werd gerekend. Joden gaan er nog steeds van uit dat de schepping van Adam plaatsvond in de herfst.

Ten tijde van de uittocht uit Egypte droeg God in de Thora door aan Mosje (Mozes) en Aharon (Aäron) op dat het jaar in de lente diende te beginnen met de maand Abib (of Nisan) (Exodus 12:1-2; Exodus 13:4). In Sjemot (Exodus) 12:1-2 staat: „JHWH zei tegen Mosje en Aharon, terwijl zij nog in Egypte waren: ’Voortaan moet deze maand bij jullie de eerste maand van het jaar zijn.’” Dit had betrekking op de uittocht uit Egypte door de Israëlieten die in de lente plaatsvond. De “redding” (uit Egypte) werd zo op een belangrijkere plaats gesteld dan de schepping. Voor burgerlijke doeleinden en voor de landbouw, bleef ook de van herfst-tot-herfst-kalender in gebruik.

De meeste maandnamen van vóór de Babylonische ballingschap zijn niet meer bekend. De maanden werden meestal met hun rangnummer aangeduid, (vb.: ’de derde maand’.) Van de oude maandnamen zijn enkel nog Abib, Ziv, Ethanim en Bul bekend. Deze namen hebben ook alle betrekking op de jaargetijden. Abib betekent, naar men aanneemt, „groene aren”. Ziv komt van „schittering; glans”, omdat in die tijd van het jaar de aarde schitterde van de bloesems;^[1] Ethanim betekent waarschijnlijk „voortdurend vloeiende stromen”, en Bul komt van een grondwoord dat „opbrengst; voortbrengsel” betekent.

Een vijfde-eeuwse mozaïek in een synagoge in Israël, waaruit blijkt dat er in die tijd een sterke invloed van het Hellenisme bestond. Herkenbaar zijn de symbolen van de dierenriem; de figuur in het midden wordt geïdentificeerd als Helios.^[2]

Na de Babylonische gevangenschap

Tijdens de ballingschap in Babylon kwam het gebruik van de Babylonische maandnamen in zwang, die tot op heden in de Joodse kalender worden gebruikt.

In de „mondelinge leer”, die in de Misjna werd opgetekend, werden vier verschillende beginpunten van het nieuwe jaar beschreven. Het bekendste ervan is Rosj Hasjana (het hoofd van het jaar) en begint op 1 tisjri. De overige in de Misjna beschreven beginpunten van het nieuwe jaar zijn Toe Biesjwat, het nieuwe jaar van de bomen, op 15 sjewat. Op die dag bloeit de amandelboom in Israël reeds. Het nieuwe jaar voor het brengen van de tienden van het vee dat begon op 1 eloel, en het van de koningen en pelgrims, dat begon met nisan zijn in onbruik geraakt. Wanneer een koning begon te regeren, beschouwde men de maanden tot nisan als zijn troonbestijgingsjaar. Zijn eerste regeringsjaar begon vanaf nisan.

Standaardisering

In vroegere tijden liet men de maand beginnen „op basis van puur empirische observatie”: de nieuwe-maansikkel moest zichtbaar worden te Jeruzalem. Evenzo voegde men op basis van observatie een schrikkelmaand toe wanneer dit nodig was. „Als . . . tegen het eind van het jaar werd opgemerkt dat het Pesach vóór de lente-equinox [omstreeks 21 maart] zou vallen, werd er verordend dat er vóór nisan een maand ingelast moest worden.”^[3]

In het jaar 4108 (Joodse jaartelling) (358-359 (gregoriaanse jaartelling) werd de kalender gestandaardiseerd door Hillel II met behulp van de cyclus van Meton: in een telkens terugkerende periode van 19 jaar wordt zeven keer een schrikkelmaand toegevoegd en wel in het 3e, 6e, 8e, 11e, 14e, 17e en 19e jaar. Deze schrikkelmaand heeft in de regel 30 dagen (op één na die 29 dagen telt) waardoor men na 19 jaar in de pas loopt met de zonnekalender.

In 4681 (920 n. Chr.) deed Aharon ben Meir van Palestina een voorstel voor een kalenderherziening om een paar inconsequenties op te lossen. Saadia ben Jozef van Babylon (Saadia Gaon) verschilde hierover van mening met hem. Het voorstel van Aharon ben Meir werd afgewezen. De huidige rabbijns-joodse kalender is daarom praktisch nog hetzelfde als het systeem dat door Hillel II werd ingevoerd. Rabbijnse joden gaan ervan uit dat dit de laatste kalenderhervorming was voor de komst van de Messias.

Maimonides (Rambam) schreef hoe eenvoudig hij het systeem van deze kalender wel vond: „zelfs gewone schoolkinderen zijn er in een paar dagen mee weg”.^[4]

De kalenderhervorming van Hillel II werd niet gevolgd door de karaïtische joden.

Heden

Vandaag de dag begint het jaar met de maand tisjri (de zevende maand volgens de Thora).

Hedendaagse Israëlische kalenders bevatten gewoonlijk de herfst-tot-herfst-kalender. Er zijn vele dubbele kalenders in omloop: ofwel de Gregoriaanse kalender met de joodse maanden in het klein aangegeven, ofwel de joodse kalender met de data van de Gregoriaanse kalender.

Molad

Het jaar van de kalender is gebaseerd op een gemiddelde maandlengte van 29 dagen 12 uur en 793 chalakim, wat overeenkomt met 29,5305941235 dagen. Het jaarbegin hangt af van de met deze gegevens berekende molad, de joodse nieuwe maan.

Jaartelling

De nu gebruikelijke joodse jaartelling rekent vanaf het jaar waarvan het jodendom aanneemt dat de schepping van de wereld heeft plaatsgevonden, (de Anno Mundi).

„In verscheidene rabbijnse berekeningen begon het ’Tijdperk van de Schepping’ in de herfst van een van de jaren tussen 3762 en 3758 vóór de gangbare jaartelling [voor Christus]. Sinds de twaalfde eeuw werd het aanvaard dat dit tijdperk in 3761 begon (om exact te zijn, op 7 oktober van dat jaar).”^{[5](juliaans)}(Dit komt overeen met 6 september^{(Gregoriaans)}, juliaanse dag 347998.)

Het joodse jaar 5785 komt zodoende overeen met het algemene of Gregoriaanse jaar (sept./okt., tisjrie) 2024 - 2025.

„godsdienstig”	„burgerlijk”	Hebreeuws	maandnaam	Oude Hebreeuwse naam (vóór de Babylonische ballingschap)	Gregoriaanse maandnaam
1	7	נִיסָן	nisan,[a]	abib,[b] awiew,[c]	maart/april
2	8	אִיָּר / אייר	ijar,[a] iar,[a] ijjar	ziw,[b] ziew,[c] ziv	april/mei
3	9	סִיוָן / סיוון	sivan,[b] siwan,[c]		mei/juni
4	10	תַּמּוּז	tammuz,[b] tammoez[c]		juni/juli
5	11	אָב	ab,[b] av[c]		juli/augustus
6	12	אֱלוּל	elul,[b] eloel[c]		augustus/september
7	1	תִּשׁרִי	tisjri[a]	etanim,[b] etaniem,[c] ethanim	september/oktober
8	2	מַרְחֶשְׁוָן / מרחשוון	chesjvan,[a] chesvan,[a] ook: marchesjvan[a]	bul,[b] boel,[c]	oktober/november
9	3	כִּסְלֵו / כסליו	kislew,[b] kislev[c]		november/december
10	4	טֵבֵת	tebet,[b] tewet[c]		december/januari
11	5	שְׁבָט	sebat,[b]sjevat,[c] sjebath		januari/februari
12	6	אֲדָר (enkel in schrikkeljaren: אֲדָר א׳ ’eerste adar’)	adar[a]		februari/maart
13	(13)	אֲדָר ב׳	adar sjeni,[a] tweede adar,[a] ve-adar, adar 2		(in schrikkeljaren) in maart/april

jaarlengte	Nederlandse benaming
353 dagen	onvolledig gewoon jaar
354	regelmatig gewoon jaar
355	volledig gewoon jaar
383	onvolledig schrikkeljaar
384	regelmatig schrikkeljaar
385	volledig schrikkeljaar

Jaarlengte

Volgens de regels van de rabbijns-joodse kalender kan het jaar verschillende lengtes hebben. De gewone jaren hebben 353, 354 of 355 dagen. De schrikkeljaren (ook: ’empolische jaren’) hebben 383, 384 of 385 dagen.^[6][7]

Zie ook

• Cyclus van Meton
• Lijst van joodse feest- en gedenkdagen

Bronnen, noten en/of referenties

Weblinks   (en) Calendar, History of, in: Jewish Encyclopedia, New York: Funk & Wagnalls, 1901-1906. (vertaal via: )   (en) Jewish Calendar, in: Catholic Encyclopedia, New York, Robert Appleton Company, 1907-1912. (vertaal via: )   (en) Wikibooks: Computer programming: Hebrew calendar Joodse kalender beschrijving door het Joods Historisch Museum te Amsterdam (en) Kaluach.net Joodse kalender (actueel), mogelijkheid voor keuze van andere maanden en jaren (en) Kaluach3 kalendersoftware (en) Hebrew calendar Uitgebreide informatie over de Joodse kalender. (de) Der jüdische Kalender, computus.de Verwijzingen en noten 1↑ Commentaar op 1 Koningen 6:1 in de Soncino Books of the Bible, onder redactie van A. Cohen, Londen, 1950. 2↑ Walter Zanger in: Biblical Archaeology Review, Jewish Worship, Pagan Symbols 3↑ Emil Schürer, The History of the Jewish People in the Age of Jesus Christ, Volume 1, 1973, blz. 590. 4↑ Mozes ben Maimon (Maimonides), Hilchot Kiddoesj Hachodesj 11.4. Citaat: אפילו תינוקות של בית רבן מגיעין עד סופו בשלושה וארבעה ימים 5↑ (en) Encyclopaedia Judaica, second edition, 1971, volume 4. 6↑ Kalender op sterrenkunde.nl 7↑ Moderne kalenders op Astronomie Antwoorden (http://aa.quae.nl) Spellingsnotities a↑ Volgens de woordenlijst van de Stichting Hebreeuwse en Jiddisje woorden in het Nederlands. b↑ Hebreeuws-Nederlands, gangbare versie volgens de woordenlijst van de Stichting Hebreeuwse en Jiddisje woorden in het Nederlands. c↑ Hebreeuws-Nederlands, transcriptieversie volgens de woordenlijst van de Stichting Hebreeuwse en Jiddisje woorden in het Nederlands.

Kalendersystemen

In gebruik: Armeens • Assyrisch • Bahá'í • Berbers • Chinees • Ethiopisch • Georgisch • Gregoriaans • Hindoe • IJslands • Indiaas • Iraans • Islamitisch • Joods • Juliaans • Koptisch • Liturgisch • Maçonniek • Samaritaans • Thai • Tibetaans Oude kalenders: Attisch • Azteeks • Egyptisch • Georgisch • IJslands • Maya • Macedonisch • Quakers • (Frans) Republikeins • Romeins • Runen • Tabotkalender (rasta) Voorgestelde kalenders of kalenderhervormingen: Darische kalender • Maréchal-kalender • New Earth Calendar • Positivistenkalender • Sovjetisch Kalenderberekening: epacta • cyclus van Meton • gulden getal • indictie • martelaarsboekletter • zondagsletter • zonnecirkel Jaartelling: Ab Urbe Condita • Anno Diocletiani • Anno Mundi (Byzantijns) • Boeddhistisch • Christelijke jaartelling • Olympiade • Seleucidische jaartelling Verwante thema’s: Dionysische Paasperiode • juliaanse dag • oude Nederlandse maandnamen • schrikkeljaar

Jodendom