Empedocles

Empedocles (Grieks: Ἐμπεδοκλῆς) (Akragas (Agrigento, nu Sicilië), ca. 492 v.Chr. – Peloponnesos, ca. 432 v.Chr.) was een Grieks filosoof. Hij was een tijdgenoot van Zeno, die een leerling was van Parmenides. Hij was staatsman, dichter, godsdienstleraar, redenaar, profeet, arts, wonderdoener en wijsgeer. Empedocles wordt met Heraclitus, Leucippus, Democritus en Anaxagoras gerekend tot de Griekse natuurfilosofen.

Tamelijk complete delen van zijn leerdichten zijn bewaard gebleven. Empedocles’ bijdrage aan de filosofie bestond niet zozeer uit het afleiden van een nieuwe theorie, alswel uit het samenvoegen van elementen uit vroegere opvattingen. Met name combineerde hij elementen uit de filosofieën van Heraclitus en de Eleaten.

Hij stond onder sterk invloed van het Pythagorisme: zo geloofde hij in zielsverhuizing, vegetarisme en vond hij zichzelf een god.

Geneeskunde

Empedocles had volgens de biografische overlevering een goede reputatie als genezer. Hij zou met ezelshuiden een barrière gemaakt hebben om de sterke winden die de gewassen vernielden tegen te houden en zo ook de verspreiding van ziektes tegen te gaan.^[1] Door middel van een op eigen kosten aangelegd waterleidingssyteem, leidde hij water van de rivieren Selinus en Hypsa naar een moeras en spoelde zo het stilstaande slijk weg om ziekten in de plaats Selinus op Sicilië te verminderen. Er werd aan hem zelfs goddelijke kracht toegeschreven: zo zou hij op miraculeuze wijze een vrouw uit de dood hebben opgewekt (hoogstwaarschijnlijk betreft het hier het ontwaken uit een comateuze toestand). Empedocles wordt beschouwd als één van de pluralistische filosofen.

Natuurkunde

Empedocles ontdekte dat lucht een afzonderlijke substantie was: als je een emmer ondersteboven in het water duwt, stroomt het water er niet in. Hij wist dat de maan geen licht uitstraalt, maar slechts weerkaatst. Hij dacht dat dit ook voor de zon gold. Hij vermoedde al dat het licht zich met zeer hoge snelheid voortplant. Vermoedelijk leerde hij van Anaxagoras dat zonsverduisteringen ontstaan doordat de maan voor de zon schuift.

Evolutieleer

Empedocles was op de hoogte van de geslachtelijkheid van planten. Hij verkondigde een fantastische evolutieleer: in het begin waren er allerlei losse ledematen, die willekeurig bij elkaar kwamen en eenheid zochten. Alleen de beste combinaties konden zich handhaven. Daarbij ontstonden eerst de lagere organismen: eerst planten en dieren, later de mens; eerst wezens die beide geslachten in zich verenigden, later afzonderlijke vrouwelijke en mannelijke wezens.

De vier elementen

Thales beschouwde het water als het oer-element; Anaximenes de lucht; Heraclitus het vuur; de Eleaten de aarde. Empedocles was vooral de man die uit voorafgaande stelsels het beste trachtte te halen en tot een eenheid te verenigen. Hij stelde deze elementen gelijk aan elkaar, en komt zo tot de leer van de vier elementen: aarde, water, lucht en vuur. Deze verschillen kwalitatief, zijn eeuwig, en kunnen zich in verschillende verhoudingen met elkaar verenigen om het aanschijn te geven aan de wereld om ons heen.

Hij nam waarschijnlijk aan dat de grondstoffen voorkwamen als onwaarneembaar kleine deeltjes. De dingen veranderen door het samenkomen en weer uiteengaan van deze deeltjes, onder invloed van de krachten liefde (Grieks: φιλία) en haat (Grieks: νεῖκος). Dit spel van aantrekkende en afstotende krachten gebeurt bij toeval en noodzakelijk, en in een kringloop. Deze kringloop heeft plaats in een zogenaamd perfect meetkundig lichaam: een bol. Op een bepaald moment zijn de elementen volledig vermengd door liefde. Dan worden zij door haat geleidelijk weer gescheiden (vuur en lucht gaan naar de buitenkant van de bol), om vervolgens door liefde weer verenigd te worden en naar de begintoestand terug te keren. Er is dus een voortdurende strijd en aantrekking tussen de krachten van liefde en haat, waarbij ze elkaar in heerschappij afwisselen. Empedocles’ dynamisch concept van een kosmogonie waarbij de elementen steeds opnieuw weerkeren en nieuwe samenstellingen vormen, noemen we een cyclisch universum.

Bij Heraclitus was het uitsluitend de strijd (Ἔρις) die veranderingen teweegbracht; bij Empedocles zijn het de strijd én de liefde (Ἔρως). Plato zou later de ideeën van beiden combineren in De Sofist – of over het Zijnde.

Deze leer van de vier elementen kunnen we zien als het eindpunt van het zoeken naar de oerstof, dat de Ionische filosofie beheerste.

Kennistheorie

Het gelijke wordt door het gelijke gekend, „in die zin dat onze zintuigen de gelijke ordening van elementen aannemen, welke aan de dingen buiten ons beantwoordt.” (Störig, 1964, p. 132) Goethe zou later opmerken dat ons oog de zon kan zien omdat het met de zon verwant is.

Levenseinde

Het schijnt dat Empedocles van zichzelf dacht dat hij goddelijk was. Het verhaal over zijn dood komt mogelijk van een komediedichter: om de roep van onsterfelijkheid, die van hem uitging, te bekrachtigen zou hij in de krater van de Etna zijn gesprongen. Helaas voor hem zou de krater één van zijn schoenen weer uitgespuwd hebben.

Invloed van Empedocles

Zoals al genoemd, nam Plato notie van de ideeën van Empedocles. Invloeden zijn aan te treffen in De Sofist, Wetten, Faido en Timaios. Aristoteles citeerde Empedocles in veel ruimere mate dan Plato, onder andere in De respiratione, De sensu, De generatione et corruptione en Metafysica. Aristoteles beschouwde Empedocles als een belangrijk filosoof, maar was het niet altijd met hem eens. De Neoplatonici interpreteerden Empedocles' leer op hun eigen manier, wat evenwel niet veel heeft bijgedragen tot verheldering van de oorspronkelijke opvattingen. Veel bewaard gebleven fragmenten van Empedocles’ werk zijn te danken aan de citaties door de Neoplatonici.

Anekdotes over Empedocles’ leven zijn overgeleverd via Diogenes Laërtius.

Op artistiek gebied valt te melden dat het leven en werk van Empedocles de Duitse dichter Friedrich Hölderlin inspireerden tot het schrijven van een treurspel, genaamd Der Tod des Empedokles. De Engelsman Matthew Arnold schreef een ’dramatic poem’ in twee bedrijven, genaamd Empedocles on Etna. Friedrich Nietzsche maakte schetsen voor een drama Empedocles, maar dat is onvoltooid gebleven.