Heraclitus

Heraclitus (Grieks: Ἡράκλειτος, Herakleitos, vroeger in het Nederlands Heracliet) was een Grieks filosoof, een van de presocratici. Hij werd rond 540 v.Chr. ^[1] geboren in het toen welvarende Efeze in Klein-Azië (huidige Turkije). Hij stierf ca. 480 v.Chr. ^[1] Hij was een eenzaam en hooghartig man. Hij wordt "de duistere" genoemd, omdat hij zijn kennis altijd voor de massa probeerde te verbergen aan de hand van aforismen. Hij minachtte alle mensen op één na, Bias. Deze is bekend om zijn uitspraak dat de meeste mensen slecht zijn. Heraclitus was ervan overtuigd dat de mensen alleen onder dwang datgene doen wat goed voor hen is.

Hij vatte de ziel op als een mengsel van vuur en water. Het vuur staat voor het edele, het water voor het onedele. Als een man dronken is, is zijn ziel nat.

Een uitspraak van Heraclitus is: „Het is niet goed voor de mens om alles te verwerven wat hij verlangt.” Hij verfoeide de hartstochten, omdat die de mensen van hun ambities afhouden.

Het vuur als oerelement

Terwijl Thales water beschouwde als het oerelement, Anaximenes lucht, en Xenophanes aarde en water, hield Heraclitus vuur voor het grondelement waaruit al het andere was voortgekomen. Later zou Empedocles een compromis voorstellen door vier oerelementen aan te nemen: aarde, water, lucht en vuur.

Deze wetenschap maakte pas een sprong vooruit met de Islamitische alchemisten op hun zoektocht naar de Steen der Wijzen, die het leven zou kunnen verlengen en metalen in goud veranderen.

Heraclitus vatte dit vuur waarschijnlijk niet letterlijk op, maar dacht meer aan oerenergie. Dit oervuur omvatte immers zowel het goddelijke als ook de menselijke ziel. Uit zijn oermaterie, het vuur, is alles ontstaan, maar daarheen keert ook alles terug. Zijn hoofdgedachte is, dat alles voortdurend in stroming is; niets bestaat, niets is blijvend, maar alles vloeit en vervloeit. Alles wat we om ons heen zien, is niet, maar ontstaat, groeit ’stroomt’. Alles verloopt in een vaste orde, volgens een vaste wet (logos), die immanent is aan het vuur zelf. Deze logos is eigenlijk ’de ziel van de wereld’, de wereld is een openbaring van de logos die goddelijk is. De mens alleen heeft (iets van) die logos in zichzelf: hij kan de orde in de wereld begrijpen, dus ermee mee-leven. Deze logos van 500 v. Chr. leeft nog voort als ’het Woord’ van de aanhef van het Evangelie van Johannes.

Heraclitus leerde een zeer dynamische metafysica: „Deze wereld, die dezelfde is voor allen, is door geen van de goden of mensen gemaakt. Zij was altijd, is nu, en zal altijd zijn een eeuwig levend vuur, dat nu eens opflakkert en dan weer uitdooft.”

Heraclitus’ gedachte dat alles altijd verandert formuleerde Plato met de woorden „panta rhei” (alles stroomt). Later voegde men er „kai ouden menei” (en niets blijft) aan toe. Zijn leerling Cratylus illustreerde dit door te stellen dat men nooit twee keer in dezelfde rivier kunt stappen, omdat de rivier, wanneer men er een tweede keer in stapt, door de stroming ander water bevat. Een ander voorbeeld is de cyclus van het lichaam: wanneer het lichaam sterft, verteert het en daaruit ontstaat nieuw leven, aldus Heraclitus.

De leer van de eenheid

Nog belangrijker dan de leer van de verandering was voor hem echter de leer van de eenheid der tegendelen. Tegenovergestelde spanningen zijn toch op elkaar afgestemd. Zo heb je zonder dag geen nacht. Een pad omhoog is ook hetzelfde pad als het pad omlaag. Als er geen tegenspraak was, had je volgens Heraclitus geen werkelijkheid.

Wellicht was Heraclitus daarom een voorstander van oorlog, omdat in de strijd tegendelen samenwerken om een beweging te scheppen die harmonie is. „Du choc des opinions jaillit la lumière”', zeggen de Fransen. Uit de botsing der meningen ontspringt de waarheid. Dit is om te zetten naar „twist en tegenspraak zijn onvermijdelijk”.

Dit idee van Heraclitus kan worden gezien als een vroege voorloper van de struggle for life van Darwin; en aan de leer van Hegel: these en antithese brengen samen de synthese voort. Heraclitus gaat hierin wel erg ver, getuige zijn uitspraak: „Goed en kwaad zijn één.”

Ook hier zien we weer het Griekse gevoel voor een kosmische rechtvaardigheid: de strijd van de tegendelen zal nooit uitlopen op de volledige overwinning van één ervan.

De belichaming van de kosmische gerechtigheid is God. Heraclitus spreekt herhaaldelijk van ’God’ in onderscheid van ’de goden’. „De weg van de mens kent geen wijsheid, maar die van God wel.” God staat ver boven de mens. „De meest wijze mens is een aap, vergeleken bij God, precies zoals de mooiste aap lelijk is, vergeleken bij de mens.”

Taak voor de mens

Heraclitus gebruikt het eerst het woord logos voor grondwet. Logos betekende oorspronkelijk woord, daarna redenering, ten slotte rede. Aan heel het wereldgebeuren ligt redelijkheid ten grondslag (Pythagoras spreekt hier van kosmos). Het is voor de mens de kunst deze redelijkheid, deze logos in te zien. En wanneer je je voor de wetten ervan buigt ben je wijs.

Onze ziel is een onderdeel van deze almachtige logos. Na de dood zinkt zij daarin terug, „als een licht dat uitdooft in de nacht”. Wanneer we dat inzien zullen we leren onze wil aan de hoogste rede ondergeschikt te maken. Daarin zal onze ziel de rust vinden die het eigenlijke geluk van de mens is.

Het eerste alles omvattende systeem

De leer van Heraclitus is het eerste alles omvattende wijsgerige systeem dat de Grieken hebben ontwikkeld. De moderne zoektocht naar de allesomvattende theorie of M-theorie heeft kenmerken van de leer van Heraclitus. Met name de idee dat het alomvattend basisprincipe de eenheid van tegendelen is, komt terug in een aantal hypothesen in de zoektocht naar de M-theorie. Heraclitus zoekt niet alleen naar de mogelijke oorzaken van de stoffelijke wereld, maar probeert ook de diepte van de ziel te peilen. „Ik heb mijzelf doorvorst!” zegt hij trots. En: „Grenzen van de ziel zal je zeker niet vinden, hoe ver je ook doordringt en welke weg je ook bewandelt, zo diep is haar grond.” Hij rangschikt de mens in een geordend metafysisch geheel. We zullen meer dan een eeuw moeten wachten voor we in Plato en Aristoteles wijsgeren aantreffen die met hem te vergelijken zijn.