Diogenes van Sinope

Diogenes van Sinope (Grieks: Διογένης ὁ Σινωπεύς Diogénēs ho Sinōpeús, gelatiniseerd tot Diogenes Sinopeus; Sinope, vermoedelijk ca. 413 v. Chr. in Sinope – Korinthe, vermoedelijk 323 v. Chr.) was een filosoof in de Griekse oudheid. Hij behoort tot de filosofische richting van het cynisme.

Bronnenmateriaal

Over Diogenes zijn niet veel historisch verifieerbare gegevens bewaard. Vrijwel alle informatie is overgeleverd in de vorm van anekdoten. Over de mate waarop deze gebaseerd zijn op feiten, wordt in historisch-wetenschappelijke kringen gespeculeerd. De vroegste bron in verband met Diogenes is een fragment bij Aristoteles. De met afstand belangrijkste bron is de schrijver Diogenes Laertios, die pas in de derde eeuw n.Chr. leefde. In zijn verslag steunt hij zich op talrijke oudere schrijvers, waarvan de gegevens toen al tegenstrijdig waren. Er waren reeds in de oudheid talrijke verslagen over Diogenes, vooral in populair-filosofische gechriften en in werken met verzamelingen van alleleri gemengde wetenswaardigheden (poikilografie). De betrouwbaarheid ervan is omstreden. Waarschijnlijk vormden er zich al tijdens zijn leven legenden en kwamen er na zijn overlijden nog talrijke anekdoten in omloop.

Leven

Diogenes werd geboren in Sinope in Pontus, volgens Plutarchus op de dag waarop Socrates stierf. Nadat hij in zijn geboorteplaats samen met zijn vader, de bankier Ikesias, de munten van de stad had vervalst, werd hij verbannen en kwam toen, in het midden van de 4e eeuw voor Christus, naar Athene. Toen de Atheners hem bespotten omdat hij door de Sinopeeërs was verbannen, antwoordde hij met een kwinkslag: „Ik heb hen veroordeeld om daar te blijven.”

Diogenes kwam aan in Athene met een slaaf, Manes, die kort daarop wegliep. Diogenes zou hierover gezegd hebben: „Als Manes kan leven zonder Diogenes, waarom dan niet Diogenes zonder Manes?”

In Athene gaf hij kritiek op de filosofie van Plato en betwijfelde Plato’s interpretatie van Socrates. Hij saboteerde de lessen van Plato, door de studenten af te leiden door een lunch mee te brengen en tijdens de les te eten. In het openbaar eten werd toen gezien als ongemanierd. Hij zou ook lessen gevolgd hebben bij de filosoof Antisthenes, en door de invloed van Diogenes zou Antisthenes zijn filosofie uitbouwd hebben tot de richting van de cynische filosofie. Volgens moderne historici is het omstreden dat Diogenes les kreeg van Antisthenes.

Na een langdurig verblijf in Athene, begon hij door Griekenland te reizen. Terwijl hij op weg was naar Aegina zou hij gevangengenomen zijn door piraten en op een slavenmarkt op Kreta vekocht aan een zekere Xeniadis, een rijke aristocraat uit Korinthe. De slavenhandelaar benaderde Diogenes en zei tegen hem: „Hij is geïnteresseerd om je te kopen, wat voor werk kan je?”. Diogenes antwoordde dat hij geen ander werk kon dan „Ανθρώπων άρχειν.” Dit was een woordspeling die zowel kon betekenen „over mensen heersen” en „mensen principes bijbrengen”. Xeniadis vond het opmerkelijk dat een slaaf zulke dingen zei en kocht hem. Xeniadis gaf Diogenes de opdracht om zijn kinderen les te geven en dus verbleef Diogenes in Krathion, een voorstad van Korinthe. Diogenes leerde de kinderen van Xeniadis literatuur, geschiedenis, paardrijkunst en het gebruik van wapens. De kinderen waren dol op hun leraar en kwamen voor hem op bij hun ouders. Later lieten ze Diogenes in het huis wonen. Na zijn overlijden regelden zij een begrafenis voor hun voormalige mentor.

Cicero haalt de legende aan dat Diogenes de wens zou hebben uitgesproken om niet begraven te worden na zijn overlijden. Dit lokte de reactie uit: „Hoe dan, opgegeten worden door dieren en gieren?” Diogenes antwoordde: „Helemaal niet! Leg een stok naast me, en ik zal ze wegjagen!” Toen men tegenwierp: „Maar dat kan toch niet, want je voelt er niets van”, concludeerde hij: „Als ik het niet voel, wat geef ik dan om die knaagdieren?”

De verhalen over zijn dood zijn in de oude bronnen zo divers en tegenstrijdig, dat de geleerden in de oudheid er al hun twijfels bij hadden. Zo zou hij vergiftid zijn door rauwe octopus te eten, ziek geworden zijn door cholera; zijn adem ingehouden hebben tot hij stierf; hij werd gebeten door honden; of hij viel in de de Ilisos-rivier, en vroeg de bewaker om diegenen die in de buurt van zijn lichaam zouden komen, in het water te gooien. Diogenes werd begraven in Korinthe bij de Isthmische poort. Op zijn graf werd een marmeren zuil met de figuur van een hond geplaatst. Diogenes Laertius maakt melding dat de volgende tekst op het graf stond: Koper zal van tijd tot tijd aangetast worden; maar uw glorie, Diogenes, is voor altijd onvergankelijk. U hebt aan ongelukkige stervelingen het pad van het ware leven getoond – Het pad van het leven is breed en gemakkelijk.

Het graf wordt ook beschreven door Pausanias, een geograaf uit de tweede eeuw n. Chr.

Invloed

In Korinthe onderwees Diogenes de cynische filosofie aan Krates, die het later onderwees aan Zeno van Kition. Zeno staat bekend als de stichter van het stoicisme, dat een van de hoofdrichtingen werd in de Griekse filosofie.

Geen enkele van de geschriften van Diogenes zijn bewaard gebleven. Zijn eenvoud, soberheid en spottende geest tegenover anderen bleven spreekwoordelijk.

Diverse legenden

Eens begon Diogenes een filosofische lezing te geven op de agora van Athene. Niemand luisterde naar hem. Toen begon Diogenes te tsilpen en fluiten als een vogel, en honderd toeschouwers verzamelden zich rond hem. Hij zei: „Hier, Atheners, is wat jullie geest waard is.” „Toen ik jullie intelligente slimme dingen vertelde, schonk niemand aandacht aan me, maar toen ik tjilpte als een onredelijke vogel, luisterden jullie naar me met open mond.” ZIjn houding tegenover de Atheners kwam tot uiting in het verhaal waarin hij overdag een lantaarn aanstak en door de straten liep. Op de vraag wat hij aan het doen was, antwoordde hij: „Ik zoek een mens.” Desondanks stonden de Atheense burgers positief tegenover de excentrieke filosoof. Toen een jongen de pithos van Diogenes verbrijzelde, werd hij bestraft en kreeg Diogenes een nieuwe ’woning’.

Lucianus citeerde de legende dat de inwoners van Korinthe, die hoorden dat het leger van de koning van Macedonië, Filips II, naderde, zich voorbereidden op een belegering. Sommigen herstelden de stadsmuur, bereidden de wapens voor of transporteerden stenen voor de werkzammheden. Diogenes begon een aarden vat heen en weer te rollen „zodat het niet zou lijken alsof hij niets deed terwijl zoveel mensen aan het werk waren.”

Hij kreeg de bijnaam ὁ κύων (ho kýōn) („de hond”), wat oorspronkelijk bedoeld was als scheldwoord wegens zijn schaamteloos gedrag. Diogenes vond het een passende naam en zou deze sindsdien zelf gebruikt hebben.

Het bezoek van Alexander de Grote aan Diogenes

Toen Alexander de Grote in 336 v. Chr. in Korinthe was als hoofd van het Pan-Helleense congres, kwamen veel politici en filosofen naar hem toe. Alexander ging ervan uit dat Diogenes hem ook wel zou bezoeken. Maar Diogenes bracht echter rustig zijn tijd door in de buitenwijken van Korinthe, Crania, en was helemaal niet geïnteresseerd in de aanwezigheid van Alexander in de stad. Toen besloot de koning Diogenes zelf te bezoeken. Toen hij hem vroeg of hij iets wenste, gaf de filosoof hem ten antwoord „ga een beetje opzij; je staat in de zon.” Toen Alexander vertrok, zou hij gezegd hebben: „Als ik Alexander niet was, zou ik Diogenes willen zijn.” Sommige bronnen voegen nog toe dat Diogenes zou hebben geantwoord: „Als ik Diogenes niet was, zou ik ook Diogenes willen zijn.” De historiciteit van deze gebeurtenis wordt door veel recentere historici in twijfel getrokken en gezien als een verhaal dat later voor de Macedonische koning gemaakt werd.

Volgens Diogenes Laertius overleed Diogenes in 323 voor Christus, op de de dag waarop Alexander de Grote in Babylon stierf. Laertius citeert hier waarschijnlijk een legende.