Anaximenes

Anaximenes (Oudgrieks: Ἀναξιμήνης, Anaximếnês) was een Grieks filosoof uit de 6e eeuw voor Christus, die deel uitmaakte van de School van Milete.

Leven en Leer

De Miletische filosofen, Thales, Anaximander en ook Anaximenes (570 v.Chr.), staan bekend als de eerste Griekse natuurfilosofen. Zij namen in hun denken voor het eerst significant afstand van het mythologische denken en traden binnen in het domein van het theoretische denken. Hiermee startten zij een traditie van het denken als poging om het universele en het algemene te verklaren. Alles in het universum kan hierdoor vanuit de menselijke gedachten benaderd worden. Concreet leidde dit bij de filosofen van de Miletische School tot het ontstaan van de eerste kosmologieën.

Anaximenes was een leerling van Anaximander, maar nam diens opvatting van het apeiron als primaire oerstof niet over. Hij keerde terug naar de stelling van Thales dat alle substanties terug te voeren waren tot één concreet element; voor Anaximenes was dat lucht. In Anaximenes' kosmologie werden alle verschillen tussen substanties herleid tot een verschil in concentratie en densiteit van het element lucht (ἀήρ of Aèr). Lucht wordt gezien als eerste en enige stof van het universum, van waaruit alle andere substanties afgeleid kunnen worden. Het vuur was verdunde lucht; bij verdichting hiervan ontstond eerst water, bij verdere verdichting aarde, en tenslotte steen. Dit proces was gradueel en kon in beide richtingen verlopen, naargelang koude of warmte overheersen. Ook de menselijke ziel bestond uit lucht.

Op deze manier was ook de aarde tot stand gekomen, als een platte ronde schijf, die zweefde op stromen van lucht die haar omcirkelen. De leermeester van Anaximenes, Anaximander, zag het beter, die meende dat de aarde de vorm had van een ton die in de ruimte zweeft. Anaximenes betoogde "Precies zoals onze ziel, die uit lucht bestaat, ons bijeenhoudt, zo omvatten de adem en de lucht de gehele wereld". Soortgelijke condensaties van lucht zouden dan geleid hebben tot het ontstaan van de zon en de sterren. De vurige staat van deze lichamen zou volgens Anaximenes te wijten zijn aan de snelheid van hun beweging. De gedachte van het universum als welgeordend, harmonisch geheel gaat waarschijnlijk ook terug op Anaximenes. De wereld had de aarde als centrum, met de sterren als verstgelegen objecten. Dichtst bij de aarde lag de maan, vervolgens de zon en nog verder lagen de planeten. Volgens Anaximenes zou de zon niet rond de aarde draaien, maar verdween ze elke avond achter de horizon om terug te keren naar het punt waar ze 's morgens weer zou opkomen. Ook vermoedde hij reeds dat de maan zelf geen licht gaf, maar dat zij haar lichtstralen ontleende aan de zon.

Van de geschriften van Anaximenes zijn slechts enkele fragmenten overgeleverd. Zijn belangrijkste werk, waarin zijn kosmologie beschreven werd, was getiteld "Over de natuur" In het werk van Diogenes Laërtius vinden we daarnaast ook een weergave van twee invloedrijke brieven die hij schreef aan Pythagoras.

Anaximenes had ook belangstelling voor de tijdrekening en Herodotus meldt dat hij toestemming kreeg om in Sparta een uit Babylonië afkomstige zonnewijzer met een indeling in twaalf uren op te richten.

Anaxagoras van Clazomenae en Diogenes van Apollonia waren waarschijnlijk leerlingen van Anaximenes.