Wikisage is op 1 na de grootste internet-encyclopedie in het Nederlands. Iedereen kan de hier verzamelde kennis gratis gebruiken, zonder storende advertenties. De Koninklijke Bibliotheek van Nederland heeft Wikisage in 2018 aangemerkt als digitaal erfgoed.
- Wilt u meehelpen om Wikisage te laten groeien? Maak dan een account aan. U bent van harte welkom. Zie: Portaal:Gebruikers.
- Bent u blij met Wikisage, of wilt u juist meer? Dan stellen we een bescheiden donatie om de kosten te bestrijden zeer op prijs. Zie: Portaal:Donaties.
Randstad (gebied)
De Randstad is een 'polycentrische' (veelkernige) stedelijke concentratie[1] of conurbatie in het westen van Nederland, een grootstedelijk gebied waar verschillende agglomeraties met eigen centrumsteden aan elkaar gegroeid of groeiende zijn. Ze omvat de vier grootste steden van Nederland: Amsterdam, Rotterdam, Den Haag en Utrecht, met de verstedelijkte gebieden in hun omgeving, in een half-open ring rondom een meer open, landelijk centrumgebied, het Hollands-Utrechts weidegebied van het Groene Hart (zie kaartje D hieronder).
Economische betekenis
De Randstad als grootstedelijk gebied is het politieke, bestuurlijke en (sociaal)-culturele hart van Nederland, maar vooral ook de motor van de Nederlandse economie.[2]
Gesitueerd tussen Londen, de Vlaamse Ruit en het Duitse Rijn/Ruhrgebied hoort de Randstad bij de belangrijkste stedelijke concentraties in West-Europa, ook bekend als de Blauwe Banaan.[3]
In groter Europees verband komt de regio West-Nederland (of Regio Randstad in ruimere zin[4], in casu de zogenoemde vier Randstadprovincies: Noord- en Zuid-Holland, Utrecht en Flevoland /Almere) in 2016 met een bruto regionaal product (brp) van 367 miljard euro economisch op de vierde plaats achter Londen, Parijs en Rijn-Ruhr, nog voor Milaan.[5]
Takenscheiding
Het polycentrische karakter van de Randstad komt tot uiting in de takenscheiding en rolverdeling tussen de kernen. Men spreekt ook wel van een 'gespreide metropool'. Zo is Amsterdam onder meer de hoofdstad van het land, maar de regering, het parlement en de diplomatie zetelen elders, in Den Haag. In deze ring van steden liggen onder andere de grootste haven van Europa (die van Rotterdam) en de nationale luchthaven Schiphol (bij Amsterdam). Utrecht is onder meer het belangrijkste nationale spoorwegknooppunt en geldt tevens als de meest centrale stad van Nederland. Deze functieverdeling betreft zwaarwegende aspecten van logistieke, bestuurlijke en economische aard. Ook in andere opzichten vormt de Randstad een 'gespreid zwaartepunt'.
Bijna de helft van alle universiteiten[6] bevindt zich in de Randstad, in overeenstemming overigens met het aandeel van deze conurbatie in de landelijke bevolking. Opvallend is daarbij dat kleinere steden als Leiden en Delft prominent participeren in het universitaire onderwijs en onderzoek, maar het naastgelegen Den Haag veel minder. De takenscheiding blijkt er ook uit dat niet Amsterdam, maar Haarlem de hoofdstad van de provincie Noord-Holland is, en dat in Hilversum de publieke omroepen en het Mediapark gevestigd zijn. Een tegengestelde tendens echter, het agglomeratie-effect, is bij de hoofdkernen evenzeer werkzaam.
Andere benamingen
De Randstad werd aanvankelijk 'Randstad Holland' genoemd. Aan het begin van de 21ste eeuw werd ook wel de term Deltametropool gebruikt. Deze term verwijst naar de ambitie ten tijde van de Vijfde Nota Ruimtelijke Ordening, onder het bewind van minister Pronk, om de Randstad meer als één grote metropool te laten functioneren.
Informeel wordt de Randstad wel aangeduid als 'het Westen' of 'het Westen des lands'.
Samenwerkingsverbanden
De Randstad vormt geen bestuurlijke entiteit. De steden in de Randstad zijn autonoom en bevinden zich in verschillende provincies. Ze vervullen elk voor zich grootstedelijke functies, activiteiten in bedrijvigheid, openbaar bestuur, kennis en cultuur, waarvan de bevolking in de wijde omtrek van de steden gebruikmaakt.
Er bestaan verschillende, al dan niet vrijwillige samenwerkingsverbanden of bestuurlijke netwerken, zoals de indeling in twee metropoolregio's: de Metropoolregio Amsterdam (MRA) enerzijds en de Metropoolregio Rotterdam-Den Haag (MRDH) anderzijds.
Voor de noordelijke Randstad moeten twee verschillende samenwerkingsverbanden onderscheiden worden:
- de gemeenten die behoren tot de Metropoolregio Amsterdam;
- de gemeenten die behoren tot de Vervoerregio Amsterdam.
In de zuidelijke Randstad bestaat verder nog het Netwerk Zuidelijke Randstad.[7]
Ondanks de Structuurvisie Randstad 2040 is het overheidsbeleid niet zozeer gericht op metropolitane ontwikkeling van de Randstad, maar op gescheiden strategieën voor de Noordvleugel en de Zuidvleugel afzonderlijk. Een plan om tot een aparte Noordvleugelprovincie te komen is echter gesneuveld, en de MRA heeft nauwelijks bevoegdheden.
Bij de Europese Unie in Brussel werken de vier Randstadprovincies samen in een bureau onder de naam 'Regio Randstad'. Ten behoeve van een gebundelde regionale belangenbehartiging is daar in 2000 het Huis van de Nederlandse Provincies ('HNP') opgericht. Bij deze instelling zijn de gezamenlijke Nederlandse provincies onderverdeeld in vier landsdelen: het Samenwerkingsverband Noord-Nederland (SNN), (de provincies Friesland, Groningen en Drenthe), Oost-Nederland (de provincies Gelderland en Overijssel), Regio Randstad en Zuid-Nederland (de provincies Zeeland, Noord-Brabant en Limburg).
Begripsomschrijving en begrenzing
Kwalitatieve begripsbepaling
(Klik voor vergroting)
De Randstad is een internationaal erkende economische en demografische entiteit. Over de grootte en precieze grenzen ervan kan verschil van inzicht bestaan, omdat het gebied geografisch niet scherp gedefinieerd is. Verschillende bronnen en verschillende onderzoekers hanteren verschillende definities. Een minimale definitie zou alleen de gezamenlijke vier agglomeraties Amsterdam, Rotterdam, Den Haag en Utrecht omvatten. Een latere, ruimere definitie[8] gaat uit van twee stedelijke zones Dordrecht-Rotterdam-Den Haag-Leiden (de Zuidvleugel) en Haarlem-Zaanstad-Amsterdam-Utrecht (de Noordvleugel). De Noordvleugel wordt anno 2019 meer opgevat als bestaande uit de kernsteden Amsterdam en Utrecht, en zich uitstrekkend over drie provincies: van de haven van IJmuiden tot Almere, het Gooi en Amersfoort (zie kaartjes A en C).[9] Tussen de stadsgewesten Amsterdam en Utrecht wordt de Noordvleugel gedeeltelijk onderbroken door de noordoostelijke zone van het Groene Hart (kaartje D).
Het begrip 'Randstad' is niet statisch, maar het volgt de recente planologische ontwikkelingen.[10] Het Nederlands Interdisciplinair Demografisch Instituut (NIDI) (evenals de Randstadmonitor[11]) hanteert een definitie waarbij de Randstad bestaat uit de vier provincies Noord-Holland, Zuid-Holland, Flevoland en Utrecht. Daarbinnen wordt dan door het NIDI onderscheid gemaakt tussen de vier grote steden (de zogenoemde G4), "overig stedelijk Randstad" (stedelijke gemeenten in dit gebied) en "niet stedelijk Randstad" (alle overige gemeenten in de vier Randstadprovincies).[12]
Inwoneraantal
De Randstad is de grootste conurbatie van Nederland en telt, afhankelijk van de begrenzing, tussen de 4,5[13] (schatting uit 2006) en ruim 8,2 miljoen[14][15] (schatting uit 2019) inwoners. Dat laatste cijfer wordt verkregen als alle inwoners van de vier 'Randstadprovincies' mee worden geteld, dat wil zeggen de provincies Noord-Holland, Zuid-Holland, Utrecht en Flevoland. Daarmee is het gebied een van de grootste (semi-)agglomeraties van Europa.
Bij de genoemde opdeling in twee delen wonen in de Noordvleugel ongeveer vier miljoen inwoners en in de Zuidvleugel ruim drie miljoen.
Andere kwantitatieve parameters
Een duidelijke graadmeter van de urbanisatie geven de onderlinge afstanden tussen de grootste steden. De kleinste afstand is die tussen Den Haag en Rotterdam (26 km.), de grootste die tussen Amsterdam en Rotterdam (77 km.). De bereikbaarheid van werkgelegenheid en ontplooiingsmogelijkheden van de bewoners hangen daarmee samen (zie kaartje B).
Een andere index is het aantal grotere steden (of, in voorkomende gevallen: gemeenten), waarvoor de grens van 100.000 inwoners zeer gangbaar is (zie kaartje C). Anno 2019 kunnen tot de Randstad in engere zin (de Randstedelijke agglomeratie(s) of conurbatie) 13 zulke gemeenten gerekend worden, maar binnen de Randstadprovincies bevinden zich al 16 gemeenten met meer dan 100.000 inwoners, vrijwel precies de helft van het landelijk aantal (31). Daarvan horen er 8 tot de provincie Zuid-Holland, 5 tot Noord-Holland, 2 tot Utrecht en 1 tot Flevoland.
Onderstaande bevolkingsaantallen zijn per 1 juni 2019 accuraat, en ze geven ook de relatieve verhoudingen weer. Met een * zijn gemarkeerd gemeenten die pas meer recent tot de Randstedelijke agglomeratie(s) worden gerekend, en met een + gemeenten die niet binnen de Randstad zelf (de vier grote stadsgewesten, c.q. de beide metropoolregio's) gelegen zijn, maar wel ook binnen de Randstedelijke provincies liggen.
| Gemeenten in de Randstadprovincies met meer dan 100.000 inwoners | ||
|---|---|---|
| Gemeente | Provincie | Aantal inwoners |
| Amsterdam | Noord-Holland | 866.923[16] |
| Rotterdam | Zuid-Holland | 647.555 |
| Den Haag | Zuid-Holland | 540.737[17] |
| Utrecht | Utrecht | 354.871[18] |
| *Almere | Flevoland | 209.054[19] |
| Haarlem | Noord-Holland | 161.923[20] |
| +Amersfoort | Utrecht | 156.740[21] |
| Zaanstad | Noord-Holland | 156.194 |
| *Haarlemmermeer | Noord-Holland | 154.775[22] |
| *Zoetermeer | Zuid-Holland | 125.042 |
| Leiden | Zuid-Holland | 124.981[23] |
| Dordrecht | Zuid-Holland | 118.854 |
| +Alphen aan den Rijn | Zuid-Holland | 111.406[24] |
| *Westland | Zuid-Holland | 109.283 |
| +Alkmaar | Noord-Holland | 108.926 |
| Delft | Zuid-Holland | 103.002 |
Op een atlaskaartje uit 2004[25] worden als behorend tot de Randstad voorts nog de volgende plaatsnamen expliciet vermeld (met de klok mee van onder naar boven en verder rechtsom): Gorinchem, Ridderkerk, Capelle aan de IJssel, Schiedam, Spijkenisse, Vlaardingen, Katwijk (alle in Zuid-Holland), Hoofddorp, Zandvoort, IJmuiden, Beverwijk, Zaandam, Amstelveen, Hilversum (alle in Noord-Holland), Zeist, Houten en Nieuwegein (alle in Utrecht). Ook deze opsomming is niet geheel representatief. Zo zou de recent gevormde fusiegemeente Gooise Meren qua inwonertal zonder meer aan de reeks toegevoegd moeten worden, ook als men deze zou willen beperken tot gemeenten met een minimumgrootte van 50.000 inwoners. De Gooise gemeente Huizen, in 1967 aangewezen als groeikern, draagt eveneens bij tot de verstedelijking binnen de Noordvleugel.
Uitlopende verstedelijking
De Randstad staat in Nederland niet geheel op zichzelf. Ze vindt binnen de Nederlandse zone van de Blauwe Banaan (zie kaartje aldaar) geografisch, demografisch, logistiek en economisch een zekere uitvloeiing in de Brabantse Stedenrij (2 miljoen inwoners, met haar vijfvoudige kern BrabantStad en inclusief de Metropoolregio Eindhoven met haar ruim 750.000 inwoners), en de groeiende agglomeratie Stadsregio Arnhem Nijmegen (ruim 700.000 inwoners) (zie kaart E). Deze verlengde, meest verstedelijkte zone binnen Nederland (de Randstad, plus de Brabantse Stedenrij en de Stadsregio Arnhem Nijmegen) telt in totaal bijna elf miljoen inwoners. Daarnaast vormt de Regio Twente (ongeveer 625.000 inwoners) nog een aanzienlijke stedelijke agglomeratie, ook binnen de Nederlandse zone van de 'Blauwe Banaan'.
Demografische ontwikkeling
De Randstad is het sterkst verstedelijkt. Al enkele decennia ligt de gemiddelde bevolkingsdichtheid in de drie westelijke provincies rond de 1.000 inwoners/km2 (zie voor 2006 kaartje F). Per 1 januari 2018 bedroeg zij voor Zuid-Holland 1.308 inwoners/km2, voor Noord-Holland: 1.061 inwoners/km2 en voor Utrecht: 936 inwoners/km2.[26] Over het hele land is het aantal inwoners per km2 toegenomen van 415 in 1980 tot 509 op 1 januari 2018.
Toekomst
In het gebied staat de nieuwbouw van minimaal 500.000 woningen gepland tot 2040.[27][28] Anno 2019 liggen de belangrijkste bouwlocaties in de Noordvleugel. Het zijn Almere, Houten, Amsterdam en de Utrechtse wijk Leidsche Rijn.
Geschiedenis
De term ‘Randstad’ hangt onverbrekelijk samen met de notie 'Groene Hart'. Zij lijkt te zijn gemunt rond het jaar 1930.[13] De oprichter van de KLM, Albert Plesman[13], zou als eerste de term gebruikt hebben, nadat hij al vliegend boven West-Nederland het typische landschap observeerde, bestaande uit een groot open gebied met weilanden en akkers, en vele steden aan de rand daarvan.[29] Plesman was waarschijnlijk niet de eerste gebruiker, maar heeft wel meer bekendheid aan de term gegeven. Een vroege vindplaats van het woord is bijvoorbeeld uit 1929.[30] In 1930 werd in Amsterdam een NV Bouw-Maatschappij 'De Randstad' opgericht.[31] In de jaren vijftig werd het begrip in overheidspublicaties overgenomen.[13]
De stedelijke gebieden van de Randstad ontstonden al vanaf de middeleeuwen. Rond het jaar 1000 was het gebied nog vrijwel onbevolkt, omdat het gebied onveilig was voor overstromingen. Ook vormden de aanvallen van de Noormannen een bedreiging. Vanaf de elfde eeuw ontstond het graafschap Holland, waarbinnen nieuwe steden gesticht werden. De eerste daarvan werden gebouwd langs de duinen. Omdat het middengebied oorspronkelijk een veenmoeras was en het moeilijker is om daar te bouwen, heeft dit centrum al in de middeleeuwen minder ontwikkeling ondergaan. Dit geldt ook voor het zuidoosten van het gebied. Later verscheen ook stedelijke bebouwing op plaatsen waar riviertjes afgedamd werden (zoals de Amstel en de Rotte). Die afdamming maakte ontginning van de veenmoerassen mogelijk. Toen door de bodemdaling het gebied minder goed bewoonbaar werd, trok de bevolking zich terug in de rond het veengebied liggende steden. Hierdoor ontstond het betrekkelijk onbebouwde Groene Hart, met eromheen een ring van steden[13], die dankzij de vele waterwegen goed bereikbaar waren en zo de handel stimuleerden.
Groei
Oorspronkelijk was Utrecht de belangrijkste stad, terwijl Dordrecht eeuwenlang de belangrijkste handelsplaats was. 'Aan het einde van de middeleeuwen verschoof het economische en politieke zwaartepunt van Holland naar het Noorden. Niet Dordrecht maar Amsterdam was nu de grootste stad.'[32] Na de Val van Antwerpen in 1585 groeide Amsterdam nog sterker als zwaartepunt van de toenmalige Republiek. Bij de volkstelling van 1795 was Amsterdam nog steeds bijna tweemaal zo groot als Rotterdam, Den Haag en Utrecht samen.[13] In de negentiende eeuw groeiden ook Rotterdam, Den Haag en Utrecht, zodat aan het begin van de eenentwintigste eeuw de drie westelijke agglomeraties elkaar in omvang weinig ontlopen, terwijl Utrecht zijn positie heeft bevestigd als vierde grootste stad.
De Randstad werd steeds belangrijker dankzij de nieuwe verbindingen met de zee en het Ruhrgebied. De bevolking groeide wegens het cultureel, economisch en politiek belang van de conurbatie. Het risico dat het gebied te veel zou verstedelijken leek aan het eind van de twintigste eeuw enigszins af te nemen, omdat de bevolking niet meer groeide en omdat diverse instellingen uit de Randstad wegtrokken. De grootste groei heeft in 2018 plaats in de Noordvleugel met uitlopers naar Amersfoort en Zwolle.[33]
Status
Nationale en internationale rol
De Randstad is een belangrijk internationaal doorvoergebied. De nationale Luchthaven Schiphol is in passagiersaantallen een van de grootste luchthavens in de EU. Zij kwam na London Heathrow en Paris Charles de Gaulle jarenlang op de derde plaats, maar is in april 2018 Parijs voorbijgestreefd.[34] Wereldwijd gezien staat Schiphol volgens cijfers over 2014 op de achtste plaats (zie lijst). In de Randstad ligt de grootste haven van Europa, Rotterdam. De bloemenveiling in Aalsmeer is de grootste ter wereld.
Den Haag
Internationaal is de Randstad niet alleen in economisch opzicht een belangrijke speler. Zo zetelen in de regeringsstad Den Haag niet alleen het landsbestuur en de Hoge Raad, maar onder andere ook het Joegoslavië-tribunaal, het Internationaal Strafhof, het Internationaal Gerechtshof, Europol, Permanent Hof van Arbitrage en Eurojust.
Cultuur, onderzoek en educatie
De Randstad kent naast haar economische activiteiten ook een concentratie van cultuur. Er zijn veel musea, schouwburgen, concertzalen, bioscopen en er vinden vele belangrijke evenementen plaats. Het Rijksmuseum is internationaal een van de toonaangevende musea en het Koninklijk Concertgebouworkest hoort tot de drie meest gerenommeerde symfonie-orkesten ter wereld. De regio als geheel herbergt tal van universiteiten, hogescholen en onderzoeksinstituten.
Infrastructuur
De Randstad bevat veel geconcentreerde infrastructuur.
Mainports
Een groot deel van de economische activiteiten in Nederland speelt zich af in de Randstad: zo liggen twee zogeheten mainports binnen de Randstad, de luchthaven Schiphol en de haven van Rotterdam.
Autoverkeer
In de Randstad ligt een groot aantal rijkswegen. Veel grote wegen waaronder de A2, A4, A12, A15 en A16 lopen door de Randstad. Het Project Schiphol-Amsterdam-Almere (afgekort: SAA) is het grootste wegenbouwproject van Nederland in de periode van 2012 tot 2024.
Spoorwegen
Naast een uitgebreid wegennetwerk liggen in de Randstad ook een groot aantal spoorwegen. Veel intercitylijnen en andere spoorverbindingen vinden hier hun begin- en eindpunt, waaronder ook de HSL-Zuid en de Betuweroute. Naast de grote spoorlijnen zijn er ook nog lightrailnetwerken - waaronder RandstadRail - en trams. Amsterdam en Rotterdam hebben allebei een metronetwerk.
Centrumfunctie van Utrecht
Station Utrecht Centraal verwerkt jaarlijks niet zoveel minder passagiers (57 miljoen)[35] dan de luchthaven Schiphol (68,5 miljoen in 2014). 'Utrecht fungeert als belangrijk verkeersknooppunt tussen Noord-(en Zuid-)vleugel en anderzijds de rest van Nederland en het verder in Europa gelegen achterland'.[36] Ook de Jaarbeurs bevindt zich in deze logistieke centrumstad.
Problemen
Met de sterke verstedelijking gaat een aantal problemen gepaard. Zo is er relatief veel geluidshinder, luchtvervuiling en criminaliteit.[bron?]
Een probleem is verder het versnipperde bestuur van de Randstad. Hoewel de Randstad als één gebied wordt gezien, is er geen aparte en gemeenschappelijke autoriteit, wat ook nadelig is in de relaties met het buitenland. Dit probleem is aangekaart door een gezelschap van vier burgemeesters en vier Commissarissen van de Koning. Een mogelijke oplossing van dit probleem is het oprichten van een Randstadprovincie, een plan waarover tot 2011 over gesproken werd, maar dat daarna werd verlaten.[37]
Nog een probleem dat zich voordoet is het feit dat de Randstad van zo'n groot nationaal en internationaal gewicht is dat de belangen van de overige regio's daarbij weleens verbleken. De Randstad is duidelijk de economische trekker van Nederland, meer dan de helft van het bnp is voor rekening van de Randstad, maar daar profiteren andere regio's niet altijd van mee. Verder klinkt vaak het verwijt dat de politiek 'alleen maar aan de Randstad denkt', als het gaat om nieuwe maatregelen of wetten, waarbij de Randstad vaak de hoogste prioriteit heeft. Andere regio's voelen zich hierdoor benadeeld.
Een volgend probleem dat zich vooral in de drukke Randstad voordoet, is het toenemende woningtekort. Dit komt tot uiting in de snel stijgende woningprijzen, vooral in en rond Amsterdam en Utrecht. Ook de wachttijden voor huurwoningen nemen toe, met name in de Noordvleugel.[38]
Zie ook
- Vlaamse Ruit, de Belgische tegenhanger van de Randstad.
- Blauwe Banaan, het ruimtelijk concept van een multinationale Europese megalopolis, die verschillende metropolen uit verschillende (West-)Europese staten omvat.
Bronnen, noten en/of referenties
|
| Noord-Hollandse landstreken |  |
|---|
|
Amstelland · Beemster · Bollenstreek¹ · Het Gooi · Groene Hart¹ · Haarlemmermeer · Holland¹ · Kennemerland · Kop van Noord-Holland · Purmer · Randstad¹ · Schermer · De Streek · Texel · Utrechtse Heuvelrug¹ · Vechtstreek¹ · Waterland · West-Friesland · Zaanstreek |
| Zuid-Hollandse streken |  |
|---|
|
Alblasserwaard · Beijerland · Bollenstreek¹ · Delfland · Drechtsteden · Eiland van Dordrecht · Goeree-Overflakkee · Groene Hart¹ · Hoeksche Waard · Holland¹ · Hollandse Biesbosch · IJsselmonde · Krimpenerwaard · Prins Alexanderpolder · Randstad¹ · Rijnland¹ · Rijnmond · Rivierengebied¹ · Schelde- en Maasdelta¹ · Schieland · Tiengemeten · Vijfheerenlanden¹ · Voorne-Putten · Westland · Zuidplaspolder · Zwijndrechtse Waard |
|
Zoek Randstad op Wiktionary. |
.svg){kind=link}
.jpg){kind=link}
