Wikisage is op 1 na de grootste internet-encyclopedie in het Nederlands. Iedereen kan de hier verzamelde kennis gratis gebruiken, zonder storende advertenties. De Koninklijke Bibliotheek van Nederland heeft Wikisage in 2018 aangemerkt als digitaal erfgoed.
- Wilt u meehelpen om Wikisage te laten groeien? Maak dan een account aan. U bent van harte welkom. Zie: Portaal:Gebruikers.
- Bent u blij met Wikisage, of wilt u juist meer? Dan stellen we een bescheiden donatie om de kosten te bestrijden zeer op prijs. Zie: Portaal:Donaties.
Friesland
Friesland, in het Fries officieel: Fryslân, is een provincie in het noorden van Nederland. De provincie telt 645.101 inwoners. De hoofdstad is Leeuwarden (Fries: Ljouwert). De officiële talen zijn Nederlands en Fries.
Geografie
In het oosten wordt Friesland begrensd door Groningen en Drenthe, in het zuiden door de provincies Overijssel en Flevoland, in het zuidwesten door het IJsselmeer, en in het westen en noorden door de Waddenzee (buiten de Waddeneilanden door de Noordzee). Door de Afsluitdijk is Friesland verbonden met Noord-Holland.
Tot de provincie behoren de Waddeneilanden Vlieland, Terschelling, Ameland en Schiermonnikoog. Deze zijn per veerboot bereikbaar vanaf het vasteland. De veerboten varen vanuit Harlingen naar Vlieland en Terschelling, vanaf Holwerd naar Ameland en vanaf Lauwersoog naar Schiermonnikoog. Zie ook:Veerdiensten in Friesland.
Qua totale oppervlakte, dus inclusief wateroppervlakte, is Friesland de grootste provincie. Met een bevolkingsdichtheid van 192 inwoners per km² is Friesland na Drenthe de dunst bevolkte provincie van Nederland.
Om de provincie te onderscheiden van Noord- en Oost-Friesland en de Kreis Friesland in Nedersaksen wordt de provincie in wetenschappelijke kringen ook wel aangeduid als Westerlauwers Friesland.
Naam
Fryslân
Op 1 januari 1997 werd de officiële naam van de provincie door de Friese Provinciale Staten veranderd van 'Friesland' in 'Fryslân'. In november 2004 heeft het Ministerie van Binnenlandse Zaken besloten erop toe te zien dat de officiële naam in overheidsstukken ook consequent wordt gebruikt. In het dagelijks spraakgebruik in de rest van Nederland en in het Nederlands taalgebruik wordt echter vrijwel altijd de Nederlandstalige naam Friesland gebruikt.
Heitelân
It Heitelân (Nederlands: Het vaderland) is voor Friezen een veel gebruikte term om de provincie Friesland aan te duiden. Het wordt vaak gebruikt om de sterke band met Friesland aan te geven. Met name nationalistisch ingestelde Friezen maken vaak gebruik van het woord.
Een lied met de naam It Heitelân is geschreven door J.L. van den Burg en werd muzikaal ondersteund door J. Lindeman. Vlak na de Tweede Wereldoorlog gingen er stemmen op om het huidige volkslied, De âlde Friezen (Nederlands: De oude Friezen), van Friesland te vervangen door dit lied. De reden hiervoor was het karakter van het 'Folksliet'. De tekst zou niet in verhouding staan met de nuchtere Friezen. Tevens is het nummer de laatste jaren opnieuw uitgebracht, onder meer door de band Reboelje en het Lemster Mannenkoor.
Er heeft ook een Fries week- en maandblad bestaan dat als naam It Heitelân had. Het maandblad werd in 1919 voor het eerst geproduceerd door de Jong-Fryske Mienskip (Jonge Friese Gemeenschap).
Karakter
Friesland heeft van oorsprong een uitgesproken agrarisch karakter. De provincie stond vooral bekend vanwege de veeteelt en de daarmee verbonden zuivelindustrie. Toerisme, met name op de meren in het zuidwesten van de provincie en op de Waddeneilanden, is in de zomer een belangrijke bron van inkomsten. Deze streken kennen in de winter een grote seizoenwerkloosheid. De sterk opkomende dienstensector concentreert zich in Leeuwarden, Drachten en Heerenveen. De vereniging It Fryske Gea (het Friese landschap) is de provinciale natuurbeherende instantie.
Binnen het Friese cultuurgebied kunnen nog drie grote cultuurgebieden worden onderscheiden: de Kleistreek, de Friese Wouden en de Zuidwesthoek. De administratieve provincie Friesland omvat verder ook gebieden die niet tot het Friese cultuurgebied behoren, waarvan de bekendsten zijn de Stellingwerven in het zuid-oosten en de Waddeneilanden.
Geschiedenis
Aan het begin van de Middeleeuwen strekte Friesland zich uit van het Zwin, bij de Belgische grens aan de kust, tot aan de rivier Wezer in Duitsland. In de zevende eeuw was het onafhankelijk. Voor het jaar 678 wordt een Friese koning Aldgillis genoemd. Kort daarop is Redbad koning, en als hij in 719 overlijdt is Poppo de aanvoerder. Na de inlijving in het Frankenrijk in de 8e eeuw bestond Friesland, volgens de Lex Frisionum (de Friese wet), uit drie delen: het gebied tussen Zwin en Vlie, het gebied tussen Vlie en Lauwers en het gebied tussen Lauwers en Wezer. Een deel viel rond het jaar 1000 onder de graven van Holland. De overige delen hadden in die tijd over het algemeen veel zelfstandigheid omdat geen enkele graaf of hertog het gebied onder controle kon krijgen. In 1287 en 1288 veroverde graaf Floris V van Holland West-Friesland.
De Sint-Luciavloed was een desastreuze stormvloed die plaats vond van 13 op 14 december 1287, de dag van de Heilige Lucia. Het precieze aantal slachtoffers is onduidelijk, maar bronnen melden 30.000 doden tussen Stavoren tot de Lauwers en van de Lauwers tot de Eems 20.000 doden. Op basis van deze vermelding liggen de schattingen voor het gehele getroffen gebied ongeveer tussen de 50.000 en de 80.000 doden. De Sint-Luciavloed was hierdoor, gemeten naar de totale bevolking van Nederland rond die tijd (ongeveer een half miljoen), de grootste stormvloed ooit in Nederland. In totaal is het de 5e grootste vloed aller tijden in de wereld.
De Sint-Luciavloed trof vooral het noorden van Nederland, met name Friesland. Door deze vloed van vreselijke omvang werd de Waddenzee gevormd, en de Griend verdween bijna onder de golven. Verder was deze watersnood de doorslag voor het ontstaan van de Zuiderzee, waardoor West Friesland definitief werd gescheiden van het huidige Friesland. Alle dorpen die dus op de plaats van het huidige IJsselmeer en de Waddenzee lagen zijn door deze vloed van de kaart geveegd.
In de 14e eeuw kreeg de stad Groningen steeds meer macht in Friesland tussen Lauwers en Eems. In de 15e eeuw werd Ulrich Cirksena Graaf van Oost-Friesland. In 1498 benoemde keizer Maximiliaan van Oostenrijk hertog Albrecht van Saksen tot Heer van heel Friesland. Hij kreeg echter alleen Westerlauwers Friesland onder controle. Toen was de opsplitsing van het oude Friesland een feit.
Taal
Fries
De talen die het meeste worden gesproken in de provincie zijn het Nederlands en het Fries (Frysk). Het Fries heeft de status van minderheidstaal en wordt naast het Nederlands als een officiële landstaal erkend onder het Europees Handvest voor regionale talen of talen van minderheden. De taal wordt gebruikt door de overheid, in de rechtspraak, in het onderwijs en in de media.
Dialecten in Friesland
Behalve het Standaardfries heeft het Fries ook een aantal dialecten, zoals: Aasters, Hindeloopers, Kleifries, Schiermonnikoogs, Noordhoeks, Woudfries en Zuidwesthoeks.
In veel Friese steden spreekt men geen (of weinig) Fries maar Stadsfries, een Nederlands dialect met sterke Friese invloeden. Verwante dialecten zijn: Amelands, Bildts en Midslands.
In oostelijk Friesland wordt ook nog Gronings gesproken: Westerkwartiers en Kollumerpompsters. In het zuiden van de provincie, beneden de Tjonger, wordt nagenoeg geen Fries, maar Stellingwerfs gesproken, dat tot het Nedersaksisch wordt gerekend.
Plaatsnamen
Alle plaatsen in Friesland hebben slechts één officiële naam. Dat is de naam die in bijvoorbeeld notariële akten en in de Gemeentelijke Basisadministratie wordt gebruikt. Dat is in sommige gevallen de Nederlandse naam, in andere gemeenten hebben plaatsen de Friese naam als de officiële naam. De meeste gemeenten geven echter beide namen aan op de komborden. De gemeenten Dantumadiel en Tytjerksteradiel zijn volledig Friestalige gemeenten. De gemeenten Noardeast-Fryslân, Leeuwarden, Súdwest-Fryslân, Waadhoeke en De Fryske Marren hebben zowel Nederlandstalige als Friestalige plaatsnamen. Dit komt doordat deze gemeenten zijn ontstaan uit meerdere voormalige gemeenten, waarbij sommige gemeente Friese namen gebruikten en andere Nederlandse. In de fusiegemeenten is er niet voor consistentie gekozen, maar zijn de op dat moment officiële namen gehandhaafd.
Welkomstpakket nieuwe inwoners
Aan nieuwe inwoners van de provincie Friesland wordt een welkomstpakket uitgereikt om informatie te geven over de meertalige situatie. Op jaarbasis gaat het om ruim tienduizend personen.
Inhoud pakket 2008:
- Aanbiedingsbrief provincie
- De Brochure ‘Taal van het hart’ over meertaligheid
- Informatie over cursusaanbod van de Afûk
- Cursus Fries (Edufrysk) op CD-rom
- De DVD meartalenmeartakomst (meer talen, meer toekomst)
- Theaterbon van Tryater
- Het Suske en Wiske-verhaal De Alvestêdestunt, de Friese vertaling van De elfstedenstunt
Bestuur
De provincie Friesland wordt bestuurd vanuit het "Provinsjehûs" (provinciehuis) aan de Tweebaksmarkt in Leeuwarden. In verband met de verbouw van het "Provinsjehûs" is het bestuur echter tot ca. 2009 gevestigd aan de Snekertrekweg in Leeuwarden. De Provinciale Staten van Friesland tellen 43 leden. Het college van Gedeputeerde Staten is op het moment zes personen groot en staat onder voorzitterschap van Commissaris van de Koningin John Jorritsma.
Uitslag in Friesland van de verkiezingen voor de Provinciale Staten van maart 2003 en 2007 (links) en voor de Tweede Kamer van november 2006 (rechts):
| Uitslag Statenverkiezingen 2003 en 2007 | ||||
|---|---|---|---|---|
| 2003 | 2003 | 2007 | 2007 | |
| Partij | Stemmen in % | Zetels | Stemmen in % | Zetels |
| CDA | 27,4 | 16 | 25,8 | 12 |
| PvdA | 26,2 | 15 | 25,6 | 12 |
| FNP | 13,2 | 7 | 10,7 | 5 |
| VVD | 10,9 | 6 | 10,8 | 5 |
| SP | 4,8 | 2 | 9,6 | 4 |
| ChristenUnie/SGP | 5,6 | 3 | 8,2 | 3 |
| GroenLinks | 5,4 | 3 | 3,9 | 2 |
| D66 | 2,5 | 1 | 1,3 | - |
| Gemeentebelangen Friesland |
1,9 | 1 | - | - |
| LPF | 1,7 | 1 | - | - |
| Opkomst | 56,1 | 55 | 54,1 | 43 |
| Uitslag Kamerverkiezingen 2006 | ||
|---|---|---|
| Partij | Stemmen in % | +/- (2003) |
| CDA | 28,1 | - 3,9 |
| PvdA | 27,5 | - 6,0 |
| SP | 17,1 | + 11,1 |
| VVD | 10,6 | - 2,0 |
| ChristenUnie | 6,1 | + 2,9 |
| GroenLinks | 3,8 | - 0,7 |
| PVV | 3,3 | + 3,3 |
| PvdD | 1,3 | + 1,3 |
| D66 | 1,1 | - 1,7 |
| SGP | 0,4 | - 0,1 |
| LPF | 0,2 | - 3,5 |
| Opkomst | 82,9 | - 0,7 |
College van Gedeputeerde Staten:
- Commissaris van de Koningin: J.A. (John) Jorritsma - VVD
- Gedeputeerde/ loco-commissaris: S. (Sjoerd) Galema - CDA
- Gedeputeerde: H. (Hans) Konst - PvdA
- Gedeputeerde: P. (Piet) Adema - ChristenUnie
- Gedeputeerde: T. (Tineke) Schokker-Strampel - CDA
- Gedeputeerde: J. (Jannewietske) de Vries - PvdA
- Secretaris-directeur: J. (Jan) Wibier
Gemeenten
Friesland telt 31 gemeenten. (Op Wikisage worden met uitzondering van Skarsterlân de Nederlandstalige namen gehanteerd).
| Gemeente | Landoppervlakte (km2) |
Inwoners (1 Februari 2008) |
Bevolkingsdichtheid inw./km² |
Hoofdplaats |
|---|---|---|---|---|
| Achtkarspelen | 102,61 | 28.104 | 274 | Buitenpost |
| Ameland | 59,18 | 3.450 | 57 | Ballum |
| Bolsward | 9,11 | 9.730 | 1068 | Bolsward |
| Boornsterhem | 151,71 | 19.296 | 127 | Grouw |
| Dantumadeel | 85,67 | 19.412 | 226 | Damwoude |
| Dongeradeel | 167,27 | 24.655 | 147 | Dokkum |
| Ferwerderadeel | 97,65 | 8.858 | 91 | Ferwerd |
| Franekeradeel | 102,75 | 20.553 | 200 | Franeker |
| Gaasterland-Sloten | 95,27 | 10.220 | 107 | Balk |
| Harlingen | 25,02 | 15.552 | 618 | Harlingen |
| Heerenveen | 135,21 | 43.010 | 318 | Heerenveen |
| Het Bildt | 92,30 | 10.975 | 119 | Sint Annaparochie |
| Kollumerland en Nieuwkruisland | 109,89 | 13.096 | 119 | Kollum |
| Leeuwarden | 79,16 | 92.931 | 1165 | Leeuwarden |
| Leeuwarderadeel | 40,80 | 10.368 | 254 | Stiens |
| Lemsterland | 76,24 | 13.448 | 176 | Lemmer |
| Littenseradeel | 130,74 | 10.908 | 83 | Wommels |
| Menaldumadeel | 68,96 | 13.698 | 198 | Menaldum |
| Nijefurd | 96,61 | 11.047 | 114 | Workum |
| Ooststellingwerf | 224,16 | 26.355 | 117 | Oosterwolde |
| Opsterland | 224,86 | 29.728 | 132 | Beetsterzwaag |
| Schiermonnikoog | 40,79 | 949 | 23 | Schiermonnikoog |
| Skarsterlân | 186,00 | 27.110 | 145 | Joure |
| Smallingerland | 118,46 | 55.241 | 464 | Drachten |
| Sneek | 30,10 | 33.257 | 1102 | Sneek |
| Terschelling | 87,11 | 4.690 | 53 | West-Terschelling |
| Tietjerksteradeel | 149,59 | 32.201 | 215 | Bergum |
| Vlieland | 36,16 | 1.123 | 28 | Oost-Vlieland |
| Weststellingwerf | 221,53 | 25.688 | 116 | Wolvega |
| Wonseradeel | 158,47 | 11.831 | 75 | Witmarsum |
| Wymbritseradeel | 138,31 | 16.085 | 116 | IJlst |
Zie ook: Zie ook: Lijst van voormalige gemeenten in Friesland
Plaatsen
Friese elf steden
De Friese elf steden zijn elf plaatsen in de Nederlandse provincie Friesland die stadsrechten hebben gehad en waar tevens de schaatsmarathon Elfstedentocht naar is genoemd.
Grootste plaatsen
De tien grootste woonplaatsen in de provincie naar het aantal inwoners zijn:
| Plaatsnaam | Aantal |
|---|---|
| Leeuwarden | 86.943 |
| Drachten | 44.537 |
| Sneek | 32.223 |
| Heerenveen | 28.497 |
| Harlingen | 14.450 |
| Dokkum | 13.074 |
| Joure | 12.902 |
| Franeker | 12.772 |
| Wolvega | 12.581 |
| Lemmer | 10.060 |
Bron: Provincie Fryslân, 1 januari 2007
Beschermde stads- en dorpsgezichten
De elf steden zijn allemaal beschermd stadsgezicht. Ook zijn er tientallen plaatsen beschermd dorpsgezicht.
 Zie Beschermde stads- en dorpsgezichten in Friesland voor het hoofdartikel over dit onderwerp. |
Zie ook
Literatuur
- Schroor, Meindert (1993) De wereld van het Friese landschap. Groningen: Wolters-Noordhoff. ISBN 9001955193