Wikisage is op 1 na de grootste internet-encyclopedie in het Nederlands. Iedereen kan de hier verzamelde kennis gratis gebruiken, zonder storende advertenties. De Koninklijke Bibliotheek van Nederland heeft Wikisage in 2018 aangemerkt als digitaal erfgoed.
- Wilt u meehelpen om Wikisage te laten groeien? Maak dan een account aan. U bent van harte welkom. Zie: Portaal:Gebruikers.
- Bent u blij met Wikisage, of wilt u juist meer? Dan stellen we een bescheiden donatie om de kosten te bestrijden zeer op prijs. Zie: Portaal:Donaties.
Westerlauwers Fries
Westerlauwers Fries (Westerlauwers Fries: Frysk) is het Fries dat gesproken wordt in de Nederlandse provincie Friesland. Deze taal wordt doorgaans Fries genoemd en ook in dit artikel wordt hiermee de Westerlauwerse variant bedoeld. De tegenhanger van het Westerlauwers Fries is het Oosterlauwers Fries, waarvan het Saterfries het directe overblijfsel is. Er bestaat ook een variant van het Fries dat in de grensstreek tussen Duitsland en Denemarken wordt gesproken. Deze variant staat bekend als het Noord-Fries.
Standaardfries
Op basis van het Kleifries en Woudfries is het Standaardfries ontwikkeld, dat als onderwijs- en bestuurstaal in Friesland wordt gebruikt. De spellingsregels voor dit Standaardfries zijn verschillende keren hervormd, voor het laatst met de afkondiging van de Steatestavering (Statenspelling) door de Friese Provinciale Staten in 1980.
Nederland erkent het Fries als autochtone minderheidstaal. Als zodanig geniet de taal bescherming onder het Europees handvest voor regionale en minderheidstalen. Friese taal- en letterkunde is in Friesland een keuzevak waarin examen kan worden gedaan op het havo en vwo. Verder is er een studierichting Fries aan de Rijksuniversiteit Groningen. De opleiding Fries aan de Universiteit van Amsterdam is geschrapt. Studenten hebben tot 31 augustus 2009 om hun studie af te ronden. Bijvakken Fries worden door vele universiteiten in Europa aangeboden.
Dialecten
Het Fries is onder te verdelen in de volgende dialecten:
- Noordhoeks (het gebied ten noorden van Dokkum - de Noordhoek)
- Kleifries (in de Kleistreek)
- Woudfries (in de Friese Wouden)
- Zuidwesthoeks (in de Zuidwesthoek)
- Hindeloopers (in Hindeloopen)
- Aasters en Westers (op resp. Oost- en West-Terschelling)
- Schiermonnikoogs of Eilanders (op Schiermonnikoog)
Klankleer
Klinkers
| Symbool | Voorbeeld | ||
| IPA | IPA | orthografie | Nederlandse vertaling |
|---|---|---|---|
| [i]? | [vit]? | wyt | 'wit' |
| [iː]? | [tiːt]? | tiid | 'tijd' |
| [ɪ]? | [sɪt]? | sit | 'zitten' |
| [eː]? 1 | [seː]? | see | 'zee' |
| [ɛ]? | [lɛt]? | let | 'laat' |
| [ɛː]? 2 | [fɛːst]? | fêst | 'vast' |
| [ə]? | [də]? | de | 'de' |
| [a]? | [axt]? | acht | 'acht' |
| [aː]? | [aːd]? | aard | 'aard' |
| [ɔ]? | [gɔt]? | gat | 'gat' |
| [ɔː]? 2 | [vɔːd]? | wâld | 'woud' |
| [o]? | [op]? | op | 'op' |
| [oː]? 1 | [hoːpjə]? | hoopje | 'hopen' |
| [u]? | [busə]? | bûse | 'broekzak' |
| [uː]? | [huːt]? | hûd | 'huid' |
| [y]? | [yt]? | út | 'uit' |
| [yː]? | [dryːf]? | drúf | 'druif' |
| [ø]? | [pøt]? | put | 'put' |
| [øː]? 1 | [løːnə]? | leune | 'leunen' |
| [iə]? | [stiən]? | stien | 'steen' |
| [ɪə]? | [ɪər]? | ear | 'oor' |
| [uə]? | [huət]? | hoed | 'hoed' |
| [oə]? | [oər]? | oar | 'ander' |
| [yə]? | [nyət]? | nuet | 'tam' |
| [øə]? | [frøən]? | freon | 'vriend' |
| [ɛi]? | [hɛi, bakərɛi]? | hy, bakkerij | 'hij', 'bakkerij' |
| [øy]? | [strøyə]? | struie | 'strooien' |
| [ui]? | [bluiə]? | bloeie | 'bloesem' |
| [oəi]? | [moəi]? | moai | 'mooi' |
| [aːi]? | [aːi]? | kaai | 'sleutel' |
| [ai]? | [mais]? | mais | 'maïs' |
| [au]? | [haut, gau]? | hout, gau | 'hout, gauw' |
Medeklinkers
| b | ch | d | f | g | h | j | k | l | m | n | p | r | s | sj | t | tsj | v | w | x | y | z |
| b | x | d, r | f | g, ɣ | h | j | k | l | m | n | p | r | s | sj | t | tsj | v | v, f, w | ks | j | z |
Aantal sprekers
In Friesland spraken in 2004 ongeveer 440.000 mensen Fries, waarvan zo'n 350.000 als moedertaal. Er is geen recent onderzoek naar hoeveel mensen wereldwijd Fries spreken. In een publicatie uit 1976 werd het aantal sprekers van het Fries geschat op ongeveer 700.000.
Gerelateerde talen
Sinds de 16e eeuw wordt in de voornaamste Friese steden (niet in alle elf, bijvoorbeeld niet in Hindeloopen en IJlst) een Hollands-Friese mengtaal gesproken, enigszins misleidend bekend als Stadsfries. Deze taalvariant, die meestal gewoon tot het Nederlands gerekend wordt, spreekt men ook op het Bildt, op Ameland en in Midsland op Terschelling.
Voorbeelden
Een voorbeeld van het Fries :
Bûter, brea, en griene tsiis; (Boter, brood, en groene kaas)
wa't dat net sizze kin, is gjin oprjochte Fries. (wie dat niet kan zeggen, is geen oprechte Fries)
Deze spreuk werd naar verluidt als schibbolet gehanteerd door de Friese aanvoerder Grote Pier tijdens een oorlog tussen Friesland en Holland om te onderscheiden of iemand wel werkelijk een Fries was.
Een ander voorbeeld is het volkslied: De âlde Friezen.
Frisisme
Een frisisme is een woord dat, of een constructie die, gevormd naar voorbeeld van het Fries in een andere taal wordt gebruikt, wat uit het oogpunt van taalpurisme afkeurenswaardig is.