Taalpurisme

Taalpurisme is een taalkundige stroming die streeft naar het behoud en de zuivering van een taal door het vermijden of vervangen van leenwoorden en invloeden van andere talen. Taalpuristen streven ernaar om de taal te bewaren in een toestand die men als ’zuiver’ beschouwt of de taal van ’onzuiverheden’ te reinigen. Bepaalde elementen in de taal of varianten ervan worden als onzuiver beschouwd.

Het vervangen van leenwoorden gebeurt vaak door het ontwikkelen van inheemse alternatieven of het teruggrijpen naar oudere, traditionele woordvormen. Het doel van taalpurisme is doorgaans het versterken van de culturele identiteit, het beschermen van de taal tegen vervlakking, en het bevorderen van een ’zuivere’ of nationale taalvariant.

Ook de woorden die worden voorgesteld om ’onzuivere’ (dit is: uit andere talen afkomstige) woorden te vervangen, heten purismen.

Vormen

Er zijn verschillende vormen van taalpurisme. Deze kunnen op verschillende manieren worden ingedeeld.

Op basis van de aanpak

• Archaïserend purisme: deze vorm komt voor wanneer leden van een taalgemeenschap het taalgebruik willen doen herleven uit wat als een literaire gouden eeuw van die taal wordt gezien. Voorbeelden: Arabisch, Tanittamil Iyakkam in het Tamil, IJslands, Katharevousa Grieks (of in de middeleeuwen het streven naar Attisch Grieks), Sanskriet, Latijn.
• Etnografisch of volkskundig purisme: is gebaseerd op een geïdealiseerde voorstelling van volksvertellingen en dialecten. Voorbeelden: Nynorsk (Nieuw Noors), sommige varianten van Demotisch Grieks.
• Elitair purisme: het formele taalgebruik van een bepaalde elite, bijvoorbeeld de rechtbank, of een hoge sociale klasse wordt nagestreefd.
• Hervormend purisme: het belangrijkste kenmerk hiervan is dat het met het verleden wil breken. Een voorbeeld hiervan is de verwijdering van Arabische en Perzische leenwoorden uit het Turks tijdens de grote Turkse taalhervorming onder Mustafa Kemal Atatürk. Een ander voorbeeld zijn de puristische inspanningen in Afrikaanse talen zoals Hausa en Swahili, waarbij men wil breken met het koloniale verleden. Soms kan het doel zijn om verwante talen die door de sprekers ervan wederzijds begrepen worden, om etnische of politieke redenen meer van elkaar te laten verschillen, zoals bij het Deens/Noors, het Hindoestaans (Hindi en Oerdoe) en het Maleis/Indonesisch.
• Xenofoob purisme of patriottisch purisme: hierbij is het de bedoeling leenwoorden, die als „vreemde” elementen worden gezien, af te schaffen. Het Frans, Duits en Grieks staan erom bekend dat in deze talen over het algemeen liever nieuwe woorden gevormd worden dan woorden uit andere talen over te nemen.

Op basis van het doel

• Afbakenend purisme: hierbij is het doel een afscheiding teweeg te brengen tussen twee taalgemeenschappen.
• Prestigepurisme: om het aanzien van de taal op te krikken.
• Verenigend purisme: probeert de gebruikers van deze taal meer te verenigen door het verschil in taalgebruik tussen de regio’s of tussen verschillende beroepsgroepen weg te ruimen.
• Verdedigend of defensief purisme: heeft als doel de taal tegen bedreigingen van buitenaf te beschermen. Meestal is dit een stroom van ideeën en begrippen uit een andere taal of andere talen, die de taaleigen woordenschat dreigt te vervangen.

Op basis van de intensiteit

• Marginaal purisme: Het purisme blijft een randverschijnsel in de taalgemeenschap, die erg openstaat voor variatie en verrijking vanuit andere talen. Voorbeelden: Engels, Russisch, Pools, Japans.
• Gematigd, onderbroken purisme: Een gematigde puristische lijn wordt over een langere periode gevolgd. Voorbeelden: Spaans, Frans, Portugees, Italiaans.
• Corrigerend purisme: Een verbeterende tegenreactie op een potentieel gevaarlijke trend in de ontwikkeling van een standaardtaal. Voorbeelden: Deens, Zweeds, Slovaaks, Nederlands.
• Ontwikkelingspurisme: Het purisme is reeds vroeg in de ontwikkeling van een geschreven taal terug te vinden. Er zijn geen radicale richtingswijzigingen. Gedurende het standaardiseren van de taal, wint het purisme aan belang en neemt daarna af. Voorbeelden: Hongaars, Fins, Ests, (modern) Hebreeuws, Kroatisch, Sloveens.
• Schommelend purisme: De taalgemeenschap schommelt herhaaldelijk tussen perioden van intensief purisme en een meer inclusieve houding. Voorbeelden: Duits, Tsjechisch en Jiddisch.
• Stabiel en samenhangend purisme: Er is geen onderbreking of wijziging in de intensiteit van het purisme. Het purisme is een vast kenmerk in de taalgemeenschap. Voorbeelden: (standaard) Arabisch, Tamil en IJslands.
• Revolutionair purisme: Een abrupte verandering van de ene taalvorm naar de andere. Voorbeeld: Turks.

Op basis van het taalkundige niveau

• Lexicaal of woordenschatpurisme: Gekant tegen het aannemen van nieuwe leenwoorden in de woordenschat.
• Orthografisch of spellingpurisme: Richt zich tegen de invloeden van de schrijfwijze uit andere talen. Dit bestaat ook in omgekeerde vorm, wanneer de originele spelling van woorden uit een andere taal wordt behouden.
• Morfologisch of woordvormpurisme: Richt zich tegen woordvormen en -verbuigingen die uit andere talen worden overgenomen.
• Syntactisch of zinsbouwpurisme: Gekant tegen de zinsbouw en woordvolgorde die vanuit andere talen wordt overgenomen.
• Fonetisch of klankpurisme: Gekant tegen de buitenlandse uitspraak van woorden of tegen combinaties van klanken (fonemen) die in de eigen taal niet gebruikelijk zijn. Dit bestaat ook in omgekeerde vorm.

Andere termen

• Regressief of terugwerkend purisme: Zet zich in voor het afschaffen van oude, en reeds algemeen ingeburgerde leenwoorden. Dit is een kenmerk van het ultrapurisme.
• Ultrapurisme: De uiterste grens van het taalpurisme. Alles wat door taal wordt uitgedrukt wordt een doelwit, zelfs personennamen. De Duitse humanist Johann Georg Turmair vertaalde bijvoorbeeld de naam van de Romeinse generaal Fabius Cunctator als Zauderer Bohnenmaier (letterlijk: Sidderaar Bonenmeier).

Enkele belangrijke historische momenten in taalpurisme

• 16e-17e Eeuw: De Nederlandse taalstrijd
  Tijdens de Tachtigjarige Oorlog tegen Spanje ontstond een beweging voor een ’zuivere’ Nederlandse taal, als onderdeel van het bredere streven naar nationale identiteit. Taalkundigen zoals Kiliaan en Spieghel pleitten voor het vermijden van Spaanse leenwoorden en introduceerden Nederlandse alternatieven.

• 19e eeuw: Scandinavisch taalpurisme
  In deze periode kwam er in Noorwegen, Zweden en Denemarken een sterke nadruk op het vervangen van Deense en Duitse invloeden door inheemse woorden. In Noorwegen leidde dit tot de ontwikkeling van Nynorsk als een vorm van taalzuivering en nationale identiteit.

• 20e eeuw: Academie Française
  De Franse overheid en de Académie Française namen actieve maatregelen tegen de invloed van Engels op de Franse taal, vooral in sectoren zoals technologie en entertainment. Dit resulteerde in de creatie van Franse neologismen zoals ordinateur (computer) en courriel (e-mail).

• Moderne Voorbeelden: Hoogijslands
  Sinds het eind van de 20e eeuw heeft een groep taalpuristen in IJsland gewerkt aan een extreme zuivering van het IJslands door álle leenwoorden te vervangen. Hoewel deze beweging slechts beperkt succes heeft gehad, illustreert het de voortdurende invloed van taalpurisme op kleine taalgemeenschappen​