Wikisage is op 1 na de grootste internet-encyclopedie in het Nederlands. Iedereen kan de hier verzamelde kennis gratis gebruiken, zonder storende advertenties. De Koninklijke Bibliotheek van Nederland heeft Wikisage in 2018 aangemerkt als digitaal erfgoed.
- Wilt u meehelpen om Wikisage te laten groeien? Maak dan een account aan. U bent van harte welkom. Zie: Portaal:Gebruikers.
- Bent u blij met Wikisage, of wilt u juist meer? Dan stellen we een bescheiden donatie om de kosten te bestrijden zeer op prijs. Zie: Portaal:Donaties.
Geschiedenis van Jehovah’s Getuigen
De geschiedenis van Jehovah's Getuigen is als volgt:
Ontstaan en wereldwijde ontwikkelingen
1870 - 1916
In 1870 begon Charles Taze Russell (1852-1916) in Pittsburgh (VS) geregeld met enkele van zijn kennissen, waaronder William Henry Conley, de Bijbel te bestuderen. Russells ideeën werden beïnvloed door de gedachten van William Miller.[1] Met name het aspect van het berekenen van jaartallen - dat vooral in het begin van de groepering kenmerkend was en nog altijd een rol speelt in de leer van de beweging - werd overgenomen van Millers beweging en de afsplitsingen ervan. Russell kwam hiermee in aanraking via Nelson H. Barbour, van wie hij ook zijn ideeën rondom de jaren 1874 en 1914 overnam. 1914 speelt nog altijd een belangrijke rol in het leerstellige raamwerk van Jehovah's Getuigen, hoewel zij de betekenis van het jaar hebben gewijzigd.
In 1879 werd een aanvang gemaakt met de uitgave van het blad dat nu bekend staat als De Wachttoren. Geleidelijk ontstonden er ook op andere plaatsen "ecclesia's"[2]: Bijbelstudiegroepen die zich op Russells ideeën baseerden, die met elkaar in contact stonden via het tijdschrift. Leden van deze groepjes kwamen bekend te staan als "Bijbelonderzoekers". Een andere belangrijke bron voor studie was de serie "Schriftstudiën" die Russell schreef.
In 1881 werd Zions Watch Tower Tract Society opgericht als een wettelijke religieuze corporatie zonder winstoogmerk (nu de Watch Tower Bible and Tract Society, in het Nederlands Wachttoren-, Bijbel- en Traktaatgenootschap). Dit genootschap verzorgt nog altijd de organisatie van de activiteiten van Jehovah's Getuigen en de uitgave van alle bijbelse lectuur.
In 1912 werd met de productie van het Fotodrama der Schepping begonnen. Het was vrij uniek voor die tijd dat bij de voorstelling bewegende beelden, dia's, muziek en de stem van Russell synchroon aan het publiek werden vertoond. De première vond plaats in januari 1914. De film werd naar schatting door negen miljoen mensen gezien.
1916 - 1942
Toen de vervulling van een aantal verwachtingen rond 1914 uitbleef, en Russell bovendien op 31 oktober 1916 overleed, was de onzekerheid groot. Op 6 januari 1917 werd Joseph F. Rutherford (1869 - 1942) tot president van het Wachttorengenootschap verkozen. De stijl van Rutherford verschilde aanzienlijk van die van Russell. Russell was een zachtmoedige, vriendelijke man die geloofde in het vergaderen van gelovigen met een mate van zelf-zeggenschap. Rutherford was een dominante, barse leider die absolute gehoorzaamheid eiste.[3]
De situatie culmineerde toen in juli 1917 het boek The Finished Mystery werd vrijgegeven. Een aantal bestuursleden van het Genootschap meende dat deze methode van werken in strijd was met Russell's testament. Het boek zou ook inhoudelijk veel controverse teweegbrengen: sommige "Bijbelonderzoekers" vonden het in strijd met de leerstellingen die ze hadden geërfd van Russell.
Dit leidde tot een ernstige scheuring. De afgesplitste groeperingen kwamen bekend te staan onder de verzamelnaam Vrije Bijbelonderzoekers.
Rutherford compromitteerde zichzelf aanzienlijk met gewaagde voorspellingen over 1925 met het thema: "Miljoenen thans levende mensen zullen nimmer sterven." Toen de voorspellingen niet uitkwamen decimeerde de aanhang.[4]
Tenslotte hernoemde Rutherford de groepering in 1931 van "Ernstige Bijbelonderzoekers" tot Jehovah's Getuigen gebaseerd op Jesaja 43:10,12.
Onder zijn presidentschap werden Jehovah's Getuigen gevormd tot een centraal bestuurde, weinig tolerante groepering die (harde) actie voorstond. Rutherford introduceerde de deur-aan-deur prediking (het van-huis-tot-huis-werk), schafte democratie in het bestuur van zowel gemeenten als het Wachttorengenootschap in zijn geheel af en leidde de gemeenschap met vaste hand door de roerige jaren van 1916 tot 1942.
1942 - 1977
Toen Rutherford op 8 januari 1942 overleed, droeg hij zijn autoriteit over op zijn secretaris Nathan Homer Knorr (1905 - 1977). Knorr was een praktisch, zelfs zakelijk ingestelde man en zou aan het roer staan van een expansieve organisatie. Onder zijn leiding werd afscheid genomen van scherpe toon in de publicaties, kenmerkend voor de stijl van Rutherford. Knorr vormde het Wachttorengenootschap om tot een drukkerij van op de Bijbel gebaseerde publicaties met het doel, zoveel mogelijk mensen te bereiken met hun leerstellingen. Hij ondernam wereldreizen waarop hij de bijkantoren bezocht en Jehovah's Getuigen toesprak op grote congressen. Knorr besteedde zelf weinig tijd aan de theologische kant van de organisatie; dit liet hij over aan zijn vicepresident, de officieuze Bijbelgeleerde van Jehovah's Getuigen: Frederick W. Franz.[5]
Knorr draaide het afschaffen van onschuldige vormen van democratie door Rutherford weer terug (zowel het stemmen binnen lichamen van ouderlingen (het plaatselijk bestuur van gemeenten van Jehovah's Getuigen) als binnen het Besturend Lichaam (het hoofdbestuur van Jehovah's Getuigen)) en ook de rol van de President werd onder zijn bestuur (zij het officieus) teruggedraaid van absoluut wetgevend inzake theologische kwesties tot bestuurder van de wettelijke corporatie(s) ter ondersteuning van "het goede nieuws".[6][7] Vanuit zijn visie op management is onder zijn bestuur het bijhouden van registers, statistieken en rapportages ingevoerd. Zowel op individueel niveau (velddienstrapport) als lokaal (gemeentebericht), regionaal (kringbericht) tot zelfs landelijk niveau (landsbericht) wordt vrijwel elke activiteit van Jehovah's Getuigen vastgelegd in cijfers. Zijn zakelijke inslag was succesvol. Toen Knorr in 1942 President van het Wachttorengenootschap werd, waren er ruim 115.000 Jehovah's Getuigen wereldwijd. Toen hij in 1977 stierf waren dit er bijna 2,25 miljoen.
1977 - 1992
Na de dood van Knorr in 1977 werd Frederick William Franz (1893 - 1992) gekozen tot nieuwe President.[8] Franz was al jaren de officieuze theoloog van het Wachttorengenootschap.[9] Hoewel Franz slechts één jaar Grieks had gehad op zijn priesteropleiding en geen enkele formele opleiding in Hebreeuws heeft genoten, staat hij onder Getuigen bekend als een onovertroffen Bijbeldeskundige.[10]
De eerste uitdaging die Franz wachtte, was omgaan met de teleurstelling veroorzaakt door de verwachtingen rond de uitspraken over 1975 (de verwachtingen van Jehovah's Getuigen inzake de komst van Armageddon in 1975 waren overigens gebaseerd op ideeën die Franz zelf had gepostuleerd). In de jaren 1970 - 1975 was de expansie van de Getuigen ongekend, tot soms wel 10 tot 12% per jaar. Maar toen de komst van Armageddon niet in 1975 plaatsvond, liepen de cijfers zorgwekkend snel terug. Hoewel er in De Wachttoren van 15 juni 1980 een gedeeltelijk excuus gepubliceerd werd, was dat niet voor iedereen voldoende, maar de cijfers stabiliseerden. Sinds 1975 zijn er geen nieuwe jaartallen voor Armageddon meer gepubliceerd.
De periode Franz kent geen spectaculaire ontwikkelingen als in de beginperiode. Het is veeleer een periode waarin de organisatie enigszins tot rust kwam, wellicht te danken aan de leeftijd van haar president. Met zijn dood op 22 december 1992 kwam een einde aan de periode van charismatische presidenten.[11]
1992 - 2000
Na de dood van Franz in 1992 werd Milton George Henschel de vijfde president van het Wachttorengenootschap. In 1939 werd hij secretaris van Knorr en bleef dat toen deze president werd in 1942. Hij trouwde in 1956 met Lucille Bennett.
Henschel trad minder prominent op dan de eerdere presidenten. Te beginnen met de uitgave van De Wachttoren van 15 februari 1994 werd de eschatologie van Jehovah's Getuigen grondig gereviseerd en werd afstand genomen van een aantal leerstellingen die het Wachttorengenootschap inmiddels regelmatig in verlegenheid brachten, inclusief het afschaffen van sancties op het accepteren van vervangende dienst bij dienstplichtigen.[12] Met het oog op de verwachte groei in minder ontwikkelde landen, werden eerdere publicaties herschreven in eenvoudiger taal. In verband met een wijziging in de topstructuur[13], legde Henschel zijn presidentschap vrijwillig neer in 2000; hij stierf op 22 maart 2003 op 82-jarige leeftijd.
2000 - Heden
Don Alden Adams volgde Henschel op 7 oktober 2000 op en werd daarmee de zesde president van het Wachttorengenootschap. Hij werkte vanaf 1945 op het hoofdbureau in Brooklyn (NY) en maakte vele reizen als zoneopziener naar verschillende landen in alle continenten. In de jaren 1980 was Adams lid van het Bethelhuiscomité.[14]
Jehovah's Getuigen in Nederland
Hoewel Russell Nederland in 1891 had bezocht tijdens een rondreis door Europa, duurde het nog twintig jaar voordat de eerste handvol volgelingen zijn geschriften regelmatig gezamenlijk besprak. Tijdens de Eerste Wereldoorlog waren er twee kleine groepjes 'Bijbelonderzoekers' in Nederland, namelijk in Rotterdam en Amsterdam. In 1918 werden drie proefnummers van De Wachttoren uitgegeven, maar bleek onvoldoende animo om over te gaan op reguliere uitgave.
In 1920 maakte Rutherford ook een rondreis door Europa en hij vroeg de in Mulhouse (Frankrijk) wonende Nederlander Adriaan Block naar zijn geboorteland terug te keren om leiding te geven aan de organisatie. Dit gebeurde en in 1922 werd het eerste bijkantoor in Nederland gevestigd in Amsterdam. In 1923 bezocht Rutherford Nederland opnieuw en gaf zijn controversiële lezing "Miljoenen thans levende mensen zullen nimmer sterven" in de Diamantbeurs. De lezing werd tevens via de radio uitgezonden. De wereldwijde teleurstelling die ontstond toen de verwachtingen die door de voorspellingen rond 1925 waren gewekt niet werden ingelost, eiste ook in Nederland haar tol en de aanhang viel grotendeels uiteen, maar een loyale kern bleef bestaan.
In 1927 werd Arnold Werner aangesteld als landsopziener. Uit onvrede hierover verliet Adriaan Block de organisatie en met hem een groep Jehovah's Getuigen. Vanaf dat jaar kwamen ook verschillende volle-tijds evangelisten uit omringende landen de Nederlandse gelederen versterken. De groep groeide van circa zeventig aanwezigen, op een landelijk congres, in 1929 naar 165 aanwezigen in 1933 tijdens een bezoek van Rutherford. De activiteiten van het Wachttorengenootschap werden op 29 juni 1933 verboden in heel Duitsland.[15] De Nazi's dachten dat de Bibelforscher, zoals Jehovah's Getuigen destijds in Duitsland werden genoemd, een Zionistische organisatie was; Russell was immers een verklaard Zionist en De Wachttoren heette lange tijd bijvoorbeeld Zion's Watch Tower.[16] Ondanks een poging de Nazi's gunstig te stemmen met een pro-Nazi Verklaring van feiten die Rutherford had opgesteld[17], werden de Bijbelvorsers vervolgd, onder andere omdat ze weigerden de Hitlergroet te brengen en militaire dienst op zich te nemen. Ook in de Nederlandstalige versie van de publicaties van het Wachttorengenootschap verschenen artikelen tegen Hitler en werden de de wreedheden in de concentratiekampen aan de kaak gesteld, volgens de Jehovah's Getuigen zeer tegen de zin van de Nederlandse oorlogsoverheid.[18]
Begin 1940 werd Arthur Winkler aangesteld als landsopziener. Toen hij in oktober 1941 gearresteerd werd, nam Willem Reijntjes zijn taak over.[19] Later kwam Reijntjes bekend te staan als "IJzeren Reijntjes" vanwege zijn toespraken die aan de stijl van Rutherford herinnerden; hij verliet de organisatie na een conflict met Knorr. In de Tweede Wereldoorlog was het werk van Jehovah's Getuigen verboden en werd het Wachttorengenootschap ontmanteld. In totaal werden 426 personen gearresteerd en gevangengezet, inclusief deportatie naar concentratiekampen; hiervan overleden er 117 als direct gevolg. Desondanks groeide de beweging zelfs tijdens de oorlog. In de zomer van 1940 waren er ongeveer 500 Jehovah's Getuigen, in augustus 1945 waren dit er 3125.
Tegen het einde van 1945 bezochten Knorr en Henschel Nederland. Zij deden de aanzet de organisatie van het werk van Jehovah's Getuigen weer op te pakken en zij startten met het houden van grote vergaderingen. In die periode werd het bijkantoor tweemaal verplaatst, maar uiteindelijk keerde het weer terug naar Amsterdam. Knorr onthief Winkler van zijn functie als landsdienaar met het oog op de zware fysieke belasting die dit op Winkler zou leggen; aangezien Winkler zwaar gemarteld was in de oorlog, zou dit mogelijk teveel van hem vergen. In zijn plaats werd Henri F. Zinser aangesteld.[20] Na nog een interim-opziener[21] werd in 1950 uiteindelijk Paul Kushnir als landsopziener aangesteld. Kushnir heeft deze post 15 jaar bekleed totdat Robert Engelkamp deze functie van hem overnam en deze tot 1976 bleef behartigen. In 1976 werd de functie (wereldwijd) in zijn geheel opgeheven en vervangen door een Bijkantoorcomité van 4 tot 6 mannen met één coördinator. Sinds 1983 is het Nederlandse bijkantoor gevestigd in Emmen.
In onderstaande tabel het verloop van het aantal Jehovah's Getuigen[22]:
| Jaar | Aantal Jehovah's Getuigen |
|---|---|
| 1928 | 58 |
| 1938 | 234 |
| 1940 | 501 |
| 1945 | 2.532 |
| 1958 | 10.841 |
| 1969 | 16.784 |
| 1975 | 29.723 |
| 1980 | 26.345 |
| 1985 | 28.261 |
| 1990 | 30.207 |
| 1995 | 30.973 |
| 2000 | 28.621 |
| 2005 | 28.907 |
| 2010 | 30.350 |
Jehovah's Getuigen in België
Charles Taze Russell bracht een bezoek aan België in 1891, zonder noemenswaardig effect. In 1901 zag Jean-Baptiste Tilmant Sr. uit Jumet-Gohissart, een kolenmijnstadje aan de rand van Charleroi, een advertentie in de krant staan van de serie Millennial dawn. Hij bestelde de serie en begon vanaf 1902 geregeld Bijbelstudies te houden aan de hand van de geschriften van Russell. De oprichting van de eerste gemeente van Bijbelonderzoekers in Jumet-Gohissart in 1902 was een daaruit voortvloeiend feit.
Tilmant zocht schriftelijk contact met de Europese vertegenwoordiger van het Wachttorengenootschap in Zwitserland: Adolphe Weber. Weber bezocht in respons daarop België op zijn zendingsreizen. In 1903 verschenen de eerste twee uitgaven van Zion's Watch Tower in het Frans en werden uitgereikt aan degenen die op zondag de kerk verlieten. De aandacht was vooral gericht op het Franssprekende deel van België en resulteerde in het oprichten van een gemeente in Denain in 1906. In 1912 waren er zeven gemeenten: Haine-Saint-Paul, Flémalle-Haute, Engis, Amay, Ampsin, Luik en Jumet-Gohissart. De groepering groeide ook in het meest noordelijke deel van Frankrijk sterk en in 1913 bezochten meer dan 1000 personen een lezing van Joseph F. Rutherford toen hij Denain bezocht. Op 31 augustus 1913 bezochten 70 Belgische aanhangers een congres in Parijs waar ook Russell aanwezig was.
Toen verwachtingen rond 1914 niet verwezenlijkt werden, ontstond een schisma binnen de beweging. Er begonnen pamfletten met persoonlijke opvattingen onder de kleine groepen te circuleren. Het resultaat was desastreus: in 1918 waren er slechts 5 aanhangers over. In 1920 was het aantal aanwezigen bij de Gedachtenisviering echter alweer gestegen tot 54.
Tot 1929 werd het opzicht over het werk van de getuigen gevoerd vanuit Zwitserland. In 1929 werd er een bijkantoor geopend in Brussel en werd de heer Van Eijck aangesteld als bijkantooropziener, maar nog wel onder supervisie van de opziener van Zwitserland, Martin Harbeck. Op dat moment waren er 28 verkondigers, ofwel (actieve) leden. Op 7 mei 1932 werd de Watch Tower Bible and Tract Society met wettelijke statuten geregistreerd in het Belgisch Staatsblad.
In Ieper werd in 1936 een congres gehouden waarbij 50 Belgische aanhangers aanwezig waren en vanaf dat moment werden aangevuld door 55 aanhangers uit Frankrijk. Harbeck en Gertz uit Zwitserland behoorden tot de sprekers. Toen de oorlog in 1940 uitbrak was er een hoogtepunt van 309 verkondigers. In die tijd had Arthur Winkler de leiding over het werk in Nederland en hij wees Fritz Hartstang, die veel ervaring had in het ondergrondse werk, aan om in juli 1941 naar België te gaan en de verantwoordelijkheid op zich te nemen om het werk te reorganiseren.
Aan het einde van de oorlog (in augustus 1945) waren er 747 verkondigers. In december 1945 bracht de president van het Wachttorengenootschap, Nathan Homer Knorr, in gezelschap van Milton G. Henschel, een bezoek aan Brussel om te zien wat er gedaan kon worden om het werk van het Wachttorengenootschap te reorganiseren. Zij stelden een nieuwe vertegenwoordiger van het Wachttorengenootschap aan als bijkantooropziener, die op 15 januari 1946 arriveerde: Calvin Holmes. Aangezien er behoorlijke tweedracht was onder de leden, was de eerste taak van Holmes een zuivering te laten plaatsvinden. Vooral in Brussel en Ieper was er aanzienlijke onrust en tweedracht. "Holmes bezocht ieder weekend een gemeente, en bracht op die manier een nauwer contact met het Genootschap tot stand."
Omdat het kantoor van het Wachttorengenootschap te klein werd, werd een grotere locatie ingericht in Schaarbeek, een voorstad van Brussel. In juni 1947 brachten de Frederick William Franz en Grant Suiter een bezoek aan België. Bij deze gelegenheid werden er twee congressen tegelijk gehouden, het ene in de Nederlandse taal en het andere in het Frans. De bezoekers van het hoofdkantoor van het Wachttorengenootschap hielpen het werk op het bijkantoor efficiënter te organiseren en "versterkten de theocratische structuur" van de organisatie.
Op 6 juni 1950 verbood de minister van Verkeerswezen de verzending van de publicaties van het Wachttorengenootschap via de Belgische spoorwegen en posterijen. Het Wachttorengenootschap leverde sindsdien de tijdschriften en de lectuur per vrachtwagen aan alle gemeenten. Vervolgens bezorgden de verkondigers de tijdschriften bij de abonnees. Nadat tijdens de tussenliggende 31 jaar herhaaldelijk verzoekschriften waren ingediend, hief de Belgische regering op 30 oktober 1981 het verbod op het verzenden van de lectuur van het Wachttorengenootschap op.
Op 11 april 1953 kreeg Calvin Holmes, de landsopziener, bericht dat hij het land moest verlaten en werd G. N. van der Bijl in zijn plaats aangesteld. Op zijn beurt werd hij opgevolgd door Marcel Gillet. In februari 1968 was een nieuw bijkantoor van het Wachttorengenootschap ingewijd in de Brusselse voorstad Kraainem.
Bronvermelding
Bronnen, noten en/of referenties:
- Nederland: Jaarboek van Jehovah’s Getuigen, 1986, blz. 110-185.
- België: Jaarboek van Jehovah’s Getuigen, 1985, blz. 66-157.
- Overzichtsartikel inzake de geschiedenis van de juridische en theologische positie van de relatie tussen Jehovah's Getuigen en het Wachttorengenootschap.
- Referenties
- º Anoniem (1993): Jehovah's Getuigen - Verkondigers van Gods Koninkrijk, Wachttoren-, Bijbel- en Traktaatgenootschap, New York, blz. 40, 60, 62
- º Ook "kerken" of "klassen" genoemd, zie Anoniem (1993): Jehovah's Getuigen - Verkondigers van Gods Koninkrijk, Wachttoren-, Bijbel- en Traktaatgenootschap, New York, pag. 206 (voetnoot)
- º M.J. Penton (1997): Apocalypse delayed, University of Toronto Press, Toronto, blz. 47, 58, 59, 72-76 (ISBN 0-8020-7973-3)
- º M.J. Penton (1997): Apocalypse delayed, University of Toronto Press, Toronto, blz. 57-61 (ISBN 0-8020-7973-3)
- º Anoniem (1993): Jehovah's Getuigen - Verkondigers van Gods Koninkrijk, Wachttoren-, Bijbel- en Traktaatgenootschap, New York, blz. 91 (kader)
- º Anoniem (1971): The Watchtower 15-12-1971, Watch Tower Bible and Tract Society, New York, blz. 755-762
- º A.H. Macmillan (1957): Faith on the March, Prentice-Hall Inc., New Jersey
- º Anoniem (1977): De Wachttoren, Wachttoren-, Bijbel- en Traktaatgenootschap, New York, blz. 671, 672
- º M.J. Penton (1997): Apocalypse delayed, University of Toronto Press, Toronto, blz. 215, 216 (ISBN 0-8020-7973-3)
- º B. Grizzuti Harrison (1978): Visions of Glory - A history and a memory of Jehovah's Witnesses, Simon and Schuster, New York, blz. 143, ISBN 0-671-22530-8
- º M.J. Penton (1997): Apocalypse delayed, University of Toronto Press, Toronto, blz. 315 (ISBN 0-8020-7973-3)
- º Een overzicht van de wijzigingen kan worden geleden in: M.J. Penton (1997): Apocalypse delayed, University of Toronto Press, Toronto, blz. 316, 317 (ISBN 0-8020-7973-3)
- º Zie dit overzichtsartikel inzake de geschiedenis van de juridische en theologische positie van het Wachttorengenootschap.
- º Anoniem (1983): De Wachttoren 15-2-1983, Wachttoren-, Bijbel- en Traktaatgenootschap, New York, blz. 26
- º Anoniem (1975): 1975 Jaarboek van Jehovah's Getuigen, Wachttoren-, Bijbel- en Traktaatgenootschap, New York, blz. 112
- º M.J. Penton (2004): Jehovah's Witnesses and the Third Reich, University of Toronto Press, Toronto, blz. 143, 144
- º De transcriptie van de integrale, Duitse tekst van deze "Verklaring van Feiten" kan op (de) deze pagina worden gelezen. Op (en) deze pagina staat de integrale Engelse tekst.
- º "De autoriteiten waakten er angstvallig voor Hitler te kwetsen. De boodschap in het boek Vijanden en de brochure Fascisme of Vrijheid, die toen verspreid werden, was heel scherp. Als gevolg daarvan werd er lectuur verbeurdverklaard en degenen die ze verspreid hadden, werden gevangengezet. Vaak luidde de aanklacht dat ze ’een „bevriend staatsman” hadden beledigd’. Dit sloeg dan op Hitler, voor wie velen in verantwoordelijke posities doodsbenauwd waren." Anoniem (1986): Jaarboek van Jehovah's Getuigen 1986, Wachttoren-, Bijbel- en Traktaatgenootschap, New York, blz. 131.
- º Hij ging in de oorlogsjaren onder het pseudoniem: "Leo van der Heijden". Tineke Piersma, (2005): Getrouw aan hun geloof — De vervolging van de Nederlandse Jehovah's Getuigen, hoofdstuk 2.3 blz. 48
- º Anoniem (1986): Jaarboek van Jehovah's Getuigen 1986, Wachttoren-, Bijbel- en Traktaatgenootschap, New York, blz. 178
- º Anoniem (1986): Jaarboek van Jehovah's Getuigen 1986, Wachttoren-, Bijbel- en Traktaatgenootschap, New York, blz. 178 meldt geen naam, maar alleen dat het de eerste Nederlandse afgestudeerde van de zendelingenschool Gilead was en dat de persoon in kwestie geen Jehova's getuige meer is.
- º De aantallen uit de periode tot 1958 o.b.v. opgave van het bestuur van het Wachttorengenootschap in het kader van J.A.G. Meyer (1960): "Jehovah's getuigen in Amsterdam. Enige facetten van de Nieuwe-Wereldmaatschappij in de hoofdstad", in GSI-nieuws, jaargang 6, no. 1, blz. 1. Getallen daarna de stand per september uit de diverse Koninkrijksdiensten
| Geschiedenis van het Wachttorengenootschap en Jehovah's Getuigen |
|---|
|
Zie ook de categorie met mediabestanden in verband met Jehovah's Witnesses op Wikimedia Commons.