Friesland: verschil tussen versies

Versie van 21 feb 2019 20:07

Friesland, in het Fries officieel: Fryslân, is een provincie in het noorden van Nederland. De provincie telt 645.101 inwoners. De hoofdstad is Leeuwarden (Fries: Ljouwert). De officiële talen zijn Nederlands en Fries.

Geografie

In het oosten wordt Friesland begrensd door Groningen en Drenthe, in het zuiden door de provincies Overijssel en Flevoland, in het zuidwesten door het IJsselmeer, en in het westen en noorden door de Waddenzee (buiten de Waddeneilanden door de Noordzee). Door de Afsluitdijk is Friesland verbonden met Noord-Holland.

Tot de provincie behoren de Waddeneilanden Vlieland, Terschelling, Ameland en Schiermonnikoog. Deze zijn per veerboot bereikbaar vanaf het vasteland. De veerboten varen vanuit Harlingen naar Vlieland en Terschelling, vanaf Holwerd naar Ameland en vanaf Lauwersoog naar Schiermonnikoog. Zie ook:Veerdiensten in Friesland.

Qua totale oppervlakte, dus inclusief wateroppervlakte, is Friesland de grootste provincie. Met een bevolkingsdichtheid van 192 inwoners per km² is Friesland na Drenthe de dunst bevolkte provincie van Nederland.

Om de provincie te onderscheiden van Noord- en Oost-Friesland en de Kreis Friesland in Nedersaksen wordt de provincie in wetenschappelijke kringen ook wel aangeduid als Westerlauwers Friesland.

Naam

Fryslân

Op 1 januari 1997 werd de officiële naam van de provincie door de Friese Provinciale Staten veranderd van 'Friesland' in 'Fryslân'. In november 2004 heeft het Ministerie van Binnenlandse Zaken besloten erop toe te zien dat de officiële naam in overheidsstukken ook consequent wordt gebruikt. In het dagelijks spraakgebruik in de rest van Nederland en in het Nederlands taalgebruik wordt echter vrijwel altijd de Nederlandstalige naam Friesland gebruikt.

Heitelân

It Heitelân (Nederlands: Het vaderland) is voor Friezen een veel gebruikte term om de provincie Friesland aan te duiden. Het wordt vaak gebruikt om de sterke band met Friesland aan te geven. Met name nationalistisch ingestelde Friezen maken vaak gebruik van het woord.

Een lied met de naam It Heitelân is geschreven door J.L. van den Burg en werd muzikaal ondersteund door J. Lindeman. Vlak na de Tweede Wereldoorlog gingen er stemmen op om het huidige volkslied, De âlde Friezen (Nederlands: De oude Friezen), van Friesland te vervangen door dit lied. De reden hiervoor was het karakter van het 'Folksliet'. De tekst zou niet in verhouding staan met de nuchtere Friezen. Tevens is het nummer de laatste jaren opnieuw uitgebracht, onder meer door de band Reboelje en het Lemster Mannenkoor.

Er heeft ook een Fries week- en maandblad bestaan dat als naam It Heitelân had. Het maandblad werd in 1919 voor het eerst geproduceerd door de Jong-Fryske Mienskip (Jonge Friese Gemeenschap).

Karakter

Friesland heeft van oorsprong een uitgesproken agrarisch karakter. De provincie stond vooral bekend vanwege de veeteelt en de daarmee verbonden zuivelindustrie. Toerisme, met name op de meren in het zuidwesten van de provincie en op de Waddeneilanden, is in de zomer een belangrijke bron van inkomsten. Deze streken kennen in de winter een grote seizoenwerkloosheid. De sterk opkomende dienstensector concentreert zich in Leeuwarden, Drachten en Heerenveen. De vereniging It Fryske Gea (het Friese landschap) is de provinciale natuurbeherende instantie.

Binnen het Friese cultuurgebied kunnen nog drie grote cultuurgebieden worden onderscheiden: de Kleistreek, de Friese Wouden en de Zuidwesthoek. De administratieve provincie Friesland omvat verder ook gebieden die niet tot het Friese cultuurgebied behoren, waarvan de bekendsten zijn de Stellingwerven in het zuid-oosten en de Waddeneilanden.

Geschiedenis

Aan het begin van de Middeleeuwen strekte Friesland zich uit van het Zwin, bij de Belgische grens aan de kust, tot aan de rivier Wezer in Duitsland. In de zevende eeuw was het onafhankelijk. Voor het jaar 678 wordt een Friese koning Aldgillis genoemd. Kort daarop is Redbad koning, en als hij in 719 overlijdt is Poppo de aanvoerder. Na de inlijving in het Frankenrijk in de 8e eeuw bestond Friesland, volgens de Lex Frisionum (de Friese wet), uit drie delen: het gebied tussen Zwin en Vlie, het gebied tussen Vlie en Lauwers en het gebied tussen Lauwers en Wezer. Een deel viel rond het jaar 1000 onder de graven van Holland. De overige delen hadden in die tijd over het algemeen veel zelfstandigheid omdat geen enkele graaf of hertog het gebied onder controle kon krijgen. In 1287 en 1288 veroverde graaf Floris V van Holland West-Friesland.

De Sint-Luciavloed was een desastreuze stormvloed die plaats vond van 13 op 14 december 1287, de dag van de Heilige Lucia. Het precieze aantal slachtoffers is onduidelijk, maar bronnen melden 30.000 doden tussen Stavoren tot de Lauwers en van de Lauwers tot de Eems 20.000 doden. Op basis van deze vermelding liggen de schattingen voor het gehele getroffen gebied ongeveer tussen de 50.000 en de 80.000 doden. De Sint-Luciavloed was hierdoor, gemeten naar de totale bevolking van Nederland rond die tijd (ongeveer een half miljoen), de grootste stormvloed ooit in Nederland. In totaal is het de 5e grootste vloed aller tijden in de wereld.

De Sint-Luciavloed trof vooral het noorden van Nederland, met name Friesland. Door deze vloed van vreselijke omvang werd de Waddenzee gevormd, en de Griend verdween bijna onder de golven. Verder was deze watersnood de doorslag voor het ontstaan van de Zuiderzee, waardoor West Friesland definitief werd gescheiden van het huidige Friesland. Alle dorpen die dus op de plaats van het huidige IJsselmeer en de Waddenzee lagen zijn door deze vloed van de kaart geveegd.

In de 14e eeuw kreeg de stad Groningen steeds meer macht in Friesland tussen Lauwers en Eems. In de 15e eeuw werd Ulrich Cirksena Graaf van Oost-Friesland. In 1498 benoemde keizer Maximiliaan van Oostenrijk hertog Albrecht van Saksen tot Heer van heel Friesland. Hij kreeg echter alleen Westerlauwers Friesland onder controle. Toen was de opsplitsing van het oude Friesland een feit.

Taal

Fries

De talen die het meeste worden gesproken in de provincie zijn het Nederlands en het Fries (Frysk). Het Fries heeft de status van minderheidstaal en wordt naast het Nederlands als een officiële landstaal erkend onder het Europees Handvest voor regionale talen of talen van minderheden. De taal wordt gebruikt door de overheid, in de rechtspraak, in het onderwijs en in de media.

Dialecten in Friesland

Behalve het Standaardfries heeft het Fries ook een aantal dialecten, zoals: Aasters, Hindeloopers, Kleifries, Schiermonnikoogs, Noordhoeks, Woudfries en Zuidwesthoeks.

In veel Friese steden spreekt men geen (of weinig) Fries maar Stadsfries, een Nederlands dialect met sterke Friese invloeden. Verwante dialecten zijn: Amelands, Bildts en Midslands.

In oostelijk Friesland wordt ook nog Gronings gesproken: Westerkwartiers en Kollumerpompsters. In het zuiden van de provincie, beneden de Tjonger, wordt nagenoeg geen Fries, maar Stellingwerfs gesproken, dat tot het Nedersaksisch wordt gerekend.

Plaatsnamen

Alle plaatsen in Friesland hebben slechts één officiële naam. Dat is de naam die in bijvoorbeeld notariële akten en in de Gemeentelijke Basisadministratie wordt gebruikt. Dat is in sommige gevallen de Nederlandse naam, in andere gemeente hebben plaatsen echter de Friese naam als de officiële naam. De meeste gemeenten geven echter beide namen aan op de komborden. De gemeenten Dantumadiel en Tytjerksteradiel zijn volledig Friestalige gemeenten. De gemeenten Noardeast-Fryslân, Leeuwarden, Súdwest-Fryslân, Waadhoeke en De Fryske Marren hebben zowel Nederlandstalige als Friestalige plaatsnamen. Dit komt doordat deze gemeenten zijn ontstaan uit meerdere voormalige gemeenten, waarbij sommige gemeente Friese namen gebruikten en andere Nederlandse. In de fusiegemeenten is er niet voor consistentie gekozen, maar zijn de op dat moment officiële namen gehandhaafd.

Welkomstpakket nieuwe inwoners

Aan nieuwe inwoners van de provincie Friesland wordt een welkomstpakket uitgereikt om informatie te geven over de meertalige situatie. Op jaarbasis gaat het om ruim tienduizend personen.

Inhoud pakket 2008:

Aanbiedingsbrief provincie
De Brochure ‘Taal van het hart’ over meertaligheid
Informatie over cursusaanbod van de Afûk
Cursus Fries (Edufrysk) op CD-rom
De DVD meartalenmeartakomst (meer talen, meer toekomst)
Theaterbon van Tryater
Het Suske en Wiske-verhaal De Alvestêdestunt, de Friese vertaling van De elfstedenstunt

Bestuur

De provincie Friesland wordt bestuurd vanuit het "Provinsjehûs" (provinciehuis) aan de Tweebaksmarkt in Leeuwarden. In verband met de verbouw van het "Provinsjehûs" is het bestuur echter tot ca. 2009 gevestigd aan de Snekertrekweg in Leeuwarden. De Provinciale Staten van Friesland tellen 43 leden. Het college van Gedeputeerde Staten is op het moment zes personen groot en staat onder voorzitterschap van Commissaris van de Koningin John Jorritsma.

Uitslag in Friesland van de verkiezingen voor de Provinciale Staten van maart 2003 en 2007 (links) en voor de Tweede Kamer van november 2006 (rechts):

Uitslag Statenverkiezingen 2003 en 2007
	2003	2003	2007	2007
Partij	Stemmen in %	Zetels	Stemmen in %	Zetels
CDA	27,4	16	25,8	12
PvdA	26,2	15	25,6	12
FNP	13,2	7	10,7	5
VVD	10,9	6	10,8	5
SP	4,8	2	9,6	4
ChristenUnie/SGP	5,6	3	8,2	3
GroenLinks	5,4	3	3,9	2
D66	2,5	1	1,3	-
Gemeentebelangen Friesland	1,9	1	-	-
LPF	1,7	1	-	-
Opkomst	56,1	55	54,1	43

Uitslag Kamerverkiezingen 2006
Partij	Stemmen in %	+/- (2003)
CDA	28,1	- 3,9
PvdA	27,5	- 6,0
SP	17,1	+ 11,1
VVD	10,6	- 2,0
ChristenUnie	6,1	+ 2,9
GroenLinks	3,8	- 0,7
PVV	3,3	+ 3,3
PvdD	1,3	+ 1,3
D66	1,1	- 1,7
SGP	0,4	- 0,1
LPF	0,2	- 3,5
Opkomst	82,9	- 0,7

College van Gedeputeerde Staten:

Commissaris van de Koningin: J.A. (John) Jorritsma - VVD
Gedeputeerde/ loco-commissaris: S. (Sjoerd) Galema - CDA
Gedeputeerde: H. (Hans) Konst - PvdA
Gedeputeerde: P. (Piet) Adema - ChristenUnie
Gedeputeerde: T. (Tineke) Schokker-Strampel - CDA
Gedeputeerde: J. (Jannewietske) de Vries - PvdA
Secretaris-directeur: J. (Jan) Wibier

Gemeenten

Friesland telt 31 gemeenten. (Op Wikisage worden met uitzondering van Skarsterlân de Nederlandstalige namen gehanteerd).

Gemeente	Landoppervlakte (km²)	Inwoners (1 Februari 2008)	Bevolkingsdichtheid inw./km²	Hoofdplaats
Achtkarspelen	102,61	28.104	274	Buitenpost
Ameland	59,18	3.450	57	Ballum
Bolsward	9,11	9.730	1068	Bolsward
Boornsterhem	151,71	19.296	127	Grouw
Dantumadeel	85,67	19.412	226	Damwoude
Dongeradeel	167,27	24.655	147	Dokkum
Ferwerderadeel	97,65	8.858	91	Ferwerd
Franekeradeel	102,75	20.553	200	Franeker
Gaasterland-Sloten	95,27	10.220	107	Balk
Harlingen	25,02	15.552	618	Harlingen
Heerenveen	135,21	43.010	318	Heerenveen
Het Bildt	92,30	10.975	119	Sint Annaparochie
Kollumerland en Nieuwkruisland	109,89	13.096	119	Kollum
Leeuwarden	79,16	92.931	1165	Leeuwarden
Leeuwarderadeel	40,80	10.368	254	Stiens
Lemsterland	76,24	13.448	176	Lemmer
Littenseradeel	130,74	10.908	83	Wommels
Menaldumadeel	68,96	13.698	198	Menaldum
Nijefurd	96,61	11.047	114	Workum
Ooststellingwerf	224,16	26.355	117	Oosterwolde
Opsterland	224,86	29.728	132	Beetsterzwaag
Schiermonnikoog	40,79	949	23	Schiermonnikoog
Skarsterlân	186,00	27.110	145	Joure
Smallingerland	118,46	55.241	464	Drachten
Sneek	30,10	33.257	1102	Sneek
Terschelling	87,11	4.690	53	West-Terschelling
Tietjerksteradeel	149,59	32.201	215	Bergum
Vlieland	36,16	1.123	28	Oost-Vlieland
Weststellingwerf	221,53	25.688	116	Wolvega
Wonseradeel	158,47	11.831	75	Witmarsum
Wymbritseradeel	138,31	16.085	116	IJlst

Zie ook: Zie ook: Lijst van voormalige gemeenten in Friesland

Plaatsen

Friese elf steden

De Friese elf steden zijn elf plaatsen in de Nederlandse provincie Friesland die stadsrechten hebben gehad en waar tevens de schaatsmarathon Elfstedentocht naar is genoemd.

Grootste plaatsen

De tien grootste woonplaatsen in de provincie naar het aantal inwoners zijn:

Plaatsnaam	Aantal
Leeuwarden	86.943
Drachten	44.537
Sneek	32.223
Heerenveen	28.497
Harlingen	14.450
Dokkum	13.074
Joure	12.902
Franeker	12.772
Wolvega	12.581
Lemmer	10.060

Bron: Provincie Fryslân, 1 januari 2007

Beschermde stads- en dorpsgezichten

De elf steden zijn allemaal beschermd stadsgezicht. Ook zijn er tientallen plaatsen beschermd dorpsgezicht.

Zie Beschermde stads- en dorpsgezichten in Friesland voor het hoofdartikel over dit onderwerp.

Zie ook

Lijst van bekende Friezen
Lijst van Friese wateren (met Friestalige namen)
Lijst van gouverneurs en Commissarissen van de Koning(in) van Friesland
Lijst van plaatsen (met Friestalige namen)
Tabel van gemeenten in Friesland

Literatuur

Schroor, Meindert (1993) De wereld van het Friese landschap. Groningen: Wolters-Noordhoff. ISBN 9001955193

Externe links

@@ Regel 48: / Regel 48: @@
 ===Plaatsnamen===
-Alle plaatsen in Friesland hebben slechts één officiële naam. Dat is de naam die in bijvoorbeeld notariële akten en in de [[Gemeentelijke basisadministratie van persoonsgegevens|Gemeentelijke Basisadministratie]] wordt gebruikt. Dat is in sommige gevallen de Nederlandse naam, in andere gemeente hebben plaatsen echter de Friese naam als de officiële naam. De meeste gemeenten geven echter beide namen aan op de [[Plaatsnaambord|kombord]]en. De gemeenten ([[Dantumadiel]] en [[Tytjerksteradiel]] zijn volledig Friestalige gemeenten. De gemeenten [[Noardeast-Fryslân]], [[Leeuwarden]], [[Súdwest-Fryslân]], [[Waadhoeke]] en [[De Fryske Marren]] hebben zowel Nederlandstalige als Friestalige plaatsnamen. Dit komt doordat deze gemeenten zijn ontstaan uit meerdere voormalige gemeenten, waarbij sommige gemeente Friese namen gebruikten en andere Nederlandse. In de fusiegemeenten is er niet voor consistentie gekozen, maar zijn de op dat moment officiële namen gehandhaafd.
+Alle plaatsen in Friesland hebben slechts één officiële naam. Dat is de naam die in bijvoorbeeld notariële akten en in de [[Gemeentelijke basisadministratie van persoonsgegevens|Gemeentelijke Basisadministratie]] wordt gebruikt. Dat is in sommige gevallen de Nederlandse naam, in andere gemeente hebben plaatsen echter de Friese naam als de officiële naam. De meeste gemeenten geven echter beide namen aan op de [[Plaatsnaambord|kombord]]en. De gemeenten [[Dantumadiel]] en [[Tytjerksteradiel]] zijn volledig Friestalige gemeenten. De gemeenten [[Noardeast-Fryslân]], [[Leeuwarden]], [[Súdwest-Fryslân]], [[Waadhoeke]] en [[De Fryske Marren]] hebben zowel Nederlandstalige als Friestalige plaatsnamen. Dit komt doordat deze gemeenten zijn ontstaan uit meerdere voormalige gemeenten, waarbij sommige gemeente Friese namen gebruikten en andere Nederlandse. In de fusiegemeenten is er niet voor consistentie gekozen, maar zijn de op dat moment officiële namen gehandhaafd.
 ===Welkomstpakket nieuwe inwoners===