Pesach

Een gedekte tafel op sederavond

Pesach is een van de belangrijkere feesten in het jodendom. Met Pesach herdenkt men de bevrijding uit de slavernij in Egypte en de uittocht uit Egypte (’Exodus’).

Ten tijde van de tweede tempel te Jeruzalem waren Pesach, Sjavoeot (het Wekenfeest) en Soekot (Loofhuttenfeest) de drie grote feesten waarvoor de gelovigen naar Jeruzalem gingen.

Term

Het Hebreeuwse woord Pesach (‏פסח) betekent in Exodus 12:13 het „voorbijgaan aan”, „overslaan”, of „passeren” van de joodse huizen tijdens de tiende plaag over Egypte, waarbij de mannelijke eerstgeborenen van de eerstgeborenen van de mensen en van het vee overleden. De Hebreeërs werden daarvan gespaard omdat ze hun deurposten met een kenteken hadden voorzien (Exodus 12:27).

Tijd van de viering

Jaar gregoriaans	Joods jaar	van de avond van	tot de avond van
		in Israël	in andere landen
2022	5782	vrijdag 15 april	vrijdag 23 april
2023	5783	woensdag 5 april	dinsdag 13 april
2024	5784	maandag 22 april	woensdag 30 april
2025	5785	zaterdag 12 april	dinsdag 20 april
2026	5786	woensdag 1 april	vrijdag 9 april
2027	5787	woensdag 21 april	donderdag 29 april

Het Pesachfeest valt op de veertiende dag van de joodse maanmaand abib (aviv), die later de naam nisan kreeg. Deze maand ligt in maanden maart en april van de gregoriaanse kalender. Die dag is, bij benadering, de eerste volle maan na de lente-equinox.

Het feest der ongezuurde broden of Matsot, dat onmiddellijk op Pesach volgt, duurt zeven dagen (Leviticus 23:6. In de tijd toen de communicatie niet zo snel verliep, ontstond het gebruik dat men de sederavond in de diaspora (dus buiten Israël) tweemaal vierde, om zeker te zijn dat dit op de juiste dag gebeurde. Deze traditie wordt tot op heden gevolgd. Het feest der ongezuurde broden eindigt in Israël op de 21e nisan en daarbuiten op de 22e nisan.

Seder

Op de sederavond wordt uit de haggada gelezen, een boekje waarin de gebeurtenissen voor en tijdens de uittocht samengevat zijn, met uitleg voor kinderen en volwassenen.

Er worden liederen gezongen. De oudste zoon van een joodse familie moest volgens Exodus 12 worden ’gelost’. Alle eerstgeboren dieren werden verplicht geofferd, maar de eerstgeboren zonen werden door een plaatsvervangend offer daarvan gered. Tijdens de traditionele Pesachmaaltijd legt de vader of familieoudste de betekenis van het Pesach uit, en verwijst onder andere naar de ’lossing’ van de eerstgeboren zoon. Die vraagt dan wat dat allemaal betekent, waarop de vader Gods daden bij de uittocht, en het belang van de ’lossing’ in herinnering brengt. Het jongste kind stelt vier vragen:

• „Waarom eten wij, anders dan alle andere avonden, matse?”
• „Waarom zitten wij, anders dan alle andere avonden, niet rechtop?”
• „Waarom is deze avond zo anders dan alle andere avonden?” en
• „Waarom eten we, anders dan alle andere avonden, bittere kruiden?”

Vaak worden deze vragen gesteld in de vorm van een liedje, (Ma nisjtana). Daarna wordt het Pesachverhaal verteld of voorgelezen uit een Pesach haggada, een vaak rijkelijk versierd boekje met het verhaal van de slavernij in Egypte en de uittocht uit Egypte.

Onder leiding van het oudste mannelijke gezinslid doen vier bekers wijn (of druivensap) de ronde en wordt een maaltijd (de sedermaaltijd) genuttigd volgens een vrij vaste ordelijke afloop (het woord seder betekent ook ’orde’.

Gedurende de hele Pesachweek, die bij sommige joden zeven dagen duurt en bij anderen acht, mag men volgens de religieuze voorschriften geen gerezen voedsel eten. In plaats van gewoon gegist brood eet men matses: ’ongerezen’, ’ongedesemde’ broden.

Naast het ongezuurd brood en het lam, schrijft de Bijbel ook het gebruik van bittere kruiden (maror) voor.

Tot slot worden een aantal psalmen als lofliederen gezongen, het Hallel.

Bijbelse achtergrond

In het Bijbelboek Exodus wordt beschreven hoe Mozes het volk in opdracht van God na op de dag af 430 jaar in Egypte van de slavernij bevrijdde, in de maand Aviv. De toenmalige farao weigerde hen te laten gaan, omdat het goedkope arbeidskrachten waren, maar na de tien plagen mocht het volk weg. Vervolgens wordt de doortocht door de Rode Zee ( (NW), Schelfzee, (NBG); Rietzee, (NBG)) beschreven en 40 jaar omzwervingen door de Sinaïwoestijn voordat het beloofde land Kanaän in bezit genomen mocht worden.

De avond voor de uittocht werd de Pesachtraditie ingesteld, gesteund door voorschriften die Mozes had gekregen (Exodus 12): men moest met een bosje hysop bloed van een geslacht ’vlekkeloos’ lam op beide deurposten en de bovendorpel smeren; men moest staande en met reiskleren aan een maaltijd nuttigen van ongezuurd brood, en het gebraden vlees van het offerdier. Slaven mochten wel mee-eten, maar alleen als ze besneden waren. Dat gold ook voor vreemdelingen, bijwoners en dagloners. Het Pesach moest thuis, in de gezinskring, gevierd worden en er mocht geen stukje vlees naar buiten worden gebracht. Er mocht geen been van het dier gebroken worden. Het hele volk van Israël moest dit vieren.

De broodkoeken waren ongezuurd omdat het volk haastig moest vertrekken, zonder te kunnen wachten tot het deeg gerezen en volgens gewoonte bereid was (Exodus 12:39). Het moest ’s avonds of ’s nachts worden gegeten omdat het „een nacht van waken ter ere van de HERE” (Exodus 12:42) zou zijn, omdat Hij hen die nacht Egypte had uitgeleid.

Geschiedenis

Na de tijd van koning Salomo hield men zich niet meer zo nauw aan de voorschriften en feesten. Koning Josia herstelde de tempeldienst en ook het Pesach. De Mozaïsche voorschriften voor het feest werden opnieuw ingevoerd: bloed aan de deurpost en bovendorpel, reiskleren aan; het slachten van een lam ’tussen de avonden’, het eten van gebraden vlees met soms de ingewanden naast de kop gelegd, ongezuurd brood en bittere kruiden, soms een soort bruine vruchtenmoes. Wijn kwam er pas later bij. Tot aan de Babylonische ballingschap werd het feest met wisselend succes gevierd.

Na de ballingschap werd het Pesach opnieuw een pelgrimsfeest. Men kwam van overal voor een week naar Jeruzalem, waar de herbouwde tempel weer een prominente rol vervulde. Begrijpelijkerwijs stond de viering in die periode aanvankelijk in het teken van de terugkeer uit Babylonië, maar geleidelijk aan kwam het accent weer op de Exodus te liggen.

Rabbijns jodendom

Met de vernietiging van de tweede tempel in het jaar 70 eindigde het brengen van dieroffers en bijgevolg ook de gewoonte een Pesachlam (paaslam) te slachten. Pesach werd een feest in de huiselijke kring.

Het Misjnatraktaat Pesachim verzamelde en commenteerde de Pesachvoorschriften die op de Schrift gebaseerd waren of die voor het jaar 70 in gebruik waren (Hoofdstuk I–IX). Volgens deze aantekeningen hadden de levieten het opzicht over de rituele reinheid van de tempelbezoekers en zongen ze lofliederen (III,11). In die tijd waren het niet de levieten maar andere gelovige mannen die de offerdieren slachtten in het tempelvoorhof van de priesters (V,5). Zij vingen het bloed van het dier op en sprenkelden dit aan de voet, niet aan de zijkanten van het altaar (V,8).

Het laatste hoofdstuk gaat over de sedermaaltijd. Tot het donker werd diende men niets te eten, daarna gebruikte men de maaltijd liggend. Ook de bedlegerige armen moesten eraan deelnemen (X,1). De feestelijkheid diende te beginnen met de zegenspreuk van de huisvader over de eerste beker wijn, die dan rondgegeven wordt, en door alle aanwezigen leeggedronken wordt (X,2). Dan volgt het voorgerecht uit kruiden en vruchtenmoes, vervolgens de hoofdmaaltijd met het gebraden lam (X,3), met een tweede beker wijn (X,4). De vader vertelt hierbij het verhaal van de uittocht uit Egypte volgens Deuteronomium 26:5–11 en legt uit wat de bestanddelen van de maaltijd betekenen: het lam betekent „dat God voorbijging aan de huizen van onze voorvaders”, de ongezuurde broden „omdat zij verlost werden”, de bittere kruiden omdat „de Egyptenaren verbitterden”. De deelnemers aan het feest dienden zich te zien als de Israëlieten die toen bevrijd werden en God daarom verheerlijken met het zingen van psalmen (X,5). Na dit eerste gemeenschappelijke Hallel volgt een dankgebed, wordt de tweede beker wijn gedronken en de hoofdmaaltijd gebruikt. Na de maaltijd volgt een derde beker wijn en na het tweede Hallel een vierde wijnbeker.

Het feest verloopt tot op heden in deze vorm en werd tot het einde van de tiende eeuw steeds meer gedetailleerd en schriftelijk vastgelegd.

Hedendaags

Het verwijderen van chamets

Als voorbereiding op het feest worden gegiste graanproducten (chamets) opgegeten, verkocht of weggeschonken. De rest wordt tot op de laatste kruimel uit het huis verwijderd door een grote schoonmaak. Glazen worden drie dagen in het water gezet (het water wordt na 24 uur gewisseld). Metalen bestek en pannen worden afgekookt om ze koosjer te maken. Alles wat uit ander materiaal is, zoals hout, porselein, terracotta, plastic enz., wordt tijdens het feest in de kast opgesloten. Vele gezinnen hebben bestek en borden die enkel met Pesach gebruikt worden. Het rabbijns judaïsme verklaart dat chamets (חמץ) bestaat uit één van vijf graantypes die samen met water meer dan achttien minuten blijven staan. Het consumeren of bewaren van chamets is tijdens het feest der ongezuurde broden niet toegelaten. Gist en fermentatie op zich zijn niet verboden, zoals men kan zien aan de wijn, die in het rabbijnse jodendom zelfs vereist is tijdens het feest.

Chamets omvat geen producten zoals bakpoeder. De werking van bakpoeder is een chemische reactie en helemaal anders dan een biologische fermentatie.

De sedermaaltijd

De hedendaagse maaltijd op de sederavond bevat een aantal vaste ingrediënten. Deze hebben een symbolische betekenis.

• De ongezuurde broden (matsot) herinneren aan de haast waarmee de joden Egypte moesten verlaten (Exodus 12:39).
• De bittere kruiden (maror) herinneren aan de bittere smaak van de slavernij (Exodus 1:4). Dikwijls wordt hiervoor mierikswortel gebruikt.
• Het Pesachbord bevat ook steeds charoset, een mengsel uit appelen, rozijnen, amandelen en zoete wijn. Dit smaakt wel lekker, maar het uiterlijk ervan moet herinneren aan de klei waarmee de joden in hun slavenarbeid bakstenen moesten maken.
• Radijsjes en peterselie worden in zout water gedoopt. Het zoute water verwijst naar de tranen van de onderdrukte slaven; de radijsjes en de peterselie staan voor de vruchten van het beloofde land.
• Op het bord ligt ook een hard gekookt ei. De symbolische betekenis wordt op verschillende manieren verklaard. Het kan verwijzen naar het nieuwe leven.
• Er kan doorgaans ook een stukje vlees of een geroosterd dijbeen op het bord liggen, als herinnering aan het Pesachlam (korban pesach) dat vroeger geslacht werd.
  Vele sefardische joden hebben de gewoonte om met Pesach lam of geit te eten als herinnering aan het Pesachoffer.

Er worden vier bekers (glazen) wijn gebruikt. Deze verwijzen naar de vier woorden waarmee God in Exodus 6:6-7 beloofde dat hij het Joodse volk uit Egypte zou „uitleiden”, „redden”, „verlossen” en „nemen”. In Exodus 6:8 staat nog een belofte: „naar het land brengen”. De vraag of hierbij een vijfde beker wijn gebruikt diende te worden, leidde tot een compromis: aangezien de uiteindelijke vervulling van deze belofte pas zou plaatsvinden in de toekomst, onder de Messias, wordt de vijfde beker wijn wel uitgeschonken, maar blijft onaangeroerd staan. Deze werd bekend als ’de beker van Elia’. Er wordt verwacht dat Elia de Messias zal aankondigen. Traditioneel opent men ook de deur ’om Elia binnen te laten’. Dit gebruik stamt uit de middeleeuwen: geconfronteerd met het boosaardige verhaal dat joden een christelijk kind doden voor het Pesachritueel, openden joden de deur zodat iedereen de viering kon bekijken.

Afikoman

De afikoman' is een stukje matsa dat tot het einde van de maaltijd wordt bewaard. Volgens de Misjna symboliseert dit het vroegere Paschalam. Soms wordt de afikoman verstopt en laat men de kinderen ernaar zoeken, of de kinderen gaan ermee lopen en vragen een beloning om het terug te geven. Een doel is, de kinderen aangenaam bezig te houden op deze lange avond.

Besluit

De maaltijd wordt besloten met het zingen van vrolijke liederen en met de wens:

„Volgend jaar in Jeruzalem”.

לשנה הבאה בירושלים

(Lesjanā ha baā b’jerusjalājiem)

Kibboetsim

In de kibboetsim wordt samen met het Pesach ook de opstand in het getto van Warschau en de Israëlische onafhankelijkheidsstrijd herdacht.

Pesach en het christendom

Christenen noemen Pesach vaak ’Pascha’ (Uitspraak: Pas·cha, niet Pasja). ’Pascha’ is het Aramese woord voor Pesach. In hedendaags Hebreeuws kreeg het woord ’Pascha’ de betekenis van het christelijke paasfeest, als contrast met het joodse Pesach. In de Oosters-Orthodoxe Kerk verbond men het woord Pascha met het Griekse werkwoord pascho (dat ’lijden’ betekent), en voegden hiermee een bijkomende christelijke betekenis aan Pasen. Het Nederlandse woord ’Pasen’ is afgeleid van ’Pascha’, via het Grieks πάσχα. In een aantal andere talen zijn echter woorden in gebruik zoals (Engels:) Easter en (Duits:) Ostern, die kunnen duiden op andere invloeden op een aantal Paasgebruiken zoals die door vele nominale christenen worden gevolgd, zoals de invloed van de Isjtar of Ostara-cultus.

Aangezien Jezus en zijn volgelingen zelf Pesach vierden, is er eind twintigste eeuw en begin eenentwintigste eeuw onder sommige groepen christenen een gebruik ontstaan – oorspronkelijk in Duitsland – om jaarlijks de sederavond te vieren met als doel zo ’dichter bij Jezus te staan’. Sommige christenen bediscussiëren of dit nieuwe gebruik wel gewenst is. In de joodse godsdienst stelt men dat de Pesachregels alleen van toepassing zijn op joodse mensen; het jodendom staat in het algemeen niet positief tegenover de externe uitdraging van religie.

Zie ook

• Sederavond
• Haggada
• Lijst van joodse feest- en gedenkdagen

Weblinks

  (en) Pasch or Passover, in: Catholic Encyclopedia, New York, Robert Appleton Company, 1907-1912. (vertaal via: )

• http://users.skynet.be/religie_info_site/Jodendom/Pesach.html
• http://www.kerkenisrael.nl/info/pesach.php

  Zie ook de categorie met mediabestanden in verband met Passover op Wikimedia Commons.

Joodse feest- en gedenkdagen

Rosj Hasjana (Begin van het jaar) • Aseret jemee tesjoeva (Tien dagen van inkeer) • Tsom Gedalja (Vasten van Gedalja) • Jom Kipoer (Grote Verzoendag) • Soekot (Loofhuttenfeest) • Sjemini Atseret • Simchat Thora (Vreugde van de Wet) • Chanoeka (Tempelwijdingsfeest, Lichtfeest) • Toe Bisjvat (nieuwjaar van de bomen) • Taäniet Esther (Het vasten van Esther) • Poerim (Lotenfeest) • Pesach (joods Paasfeest) • Omertelling • Lag Baomer (33e dag van de Omertelling) • Sjeva Assar beTammoez (Breuk van de Tempelmuur) • Tisja Beav (Vernietiging van de Tempel) • Sjavoeot (Wekenfeest, Pinksteren) • Birkat Hachama (Zegening van de Zon) Israëlische feestdagen: Jom Hasjoa (Herdenking van de Holocaust) • Jom Hazikaron (Herdenking van de gesneuvelde soldaten) • Jom Haätsmaoet (Onafhankelijkheid van Israël) • Jom Jeroesjalajim (Dag van de hereniging van Jeruzalem)

Jodendom