Hoofdstad

Portaal Steden

Een hoofdstad is een stad die de voornaamste politieke status geniet in een land, deelstaat, provincie of andere bestuurlijke entiteit. De positie van hoofdstad is vaak juridisch vastgelegd, soms in een grondwettelijke tekst. Meestal heeft de regering of het bestuur van het gebied haar zetel in de hoofdstad. Een verwante, maar minder specifieke term is hoofdplaats. Deze term kan bij uitbreiding ook worden gebruikt voor de centrumplaats in een gemeente of regio.

Een stad kan de hoofdstad van verschillende bestuurlijke eenheden zijn; zo is Brussel de hoofdstad van België, van de Vlaamse Gemeenschap en van de Franse Gemeenschap.

De term hoofdstad wordt in informele zin ook gebruikt om een specifieke eigenschap of bevoorrechte positie van een stad in institutioneel, geografisch of thematisch opzicht aan te geven. Zo wordt Brussel vaak de hoofdstad van Europa genoemd en wordt Amsterdam soms beschouwd als de hoofdstad van de cannabis. Andere voorbeelden zijn Enschede als hoofdstad van Twente, Gouda als hoofdstad van de kaas of Parijs als hoofdstad van de liefde.

Keuze voor een hoofdstad

Meestal wordt de belangrijkste stad van een gebied, die vaak ook de stad met de meeste inwoners en de grootste economie is, gekozen als hoofdstad. Na verloop van tijd kan het voorkomen dat andere steden de hoofdstad op sommige punten voorbijstreven.

Soms is een hoofdstad ook een primate city: een stad die disproportioneel groter is dan de andere steden in een land. Zo woont in sommige landen, zoals Cuba en Mexico, bijna een derde van de bevolking in de hoofdstedelijke agglomeratie.

Er kunnen echter redenen zijn om niet de grootste stad als hoofdstad aan te wijzen. Daarbij kan het gaan om speciaal geplande steden.

De moderne hoofdstad heeft niet altijd bestaan: in het middeleeuwse West-Europa kwam ambulant koningschap voor waarbij de vorst periodiek in verschillende plaatsen verbleef.

Politieke keuzes

• In een verdeeld land met verschillende bevolkingsgroepen wordt soms een "neutrale" stad, die niet gedomineerd wordt door een bepaalde bevolkingsgroep, als hoofdstad aangewezen om minderheden niet voor het hoofd te stoten. Een voorbeeld is Abuja in Nigeria, dat het veel belangrijkere Lagos als hoofdstad moest vervangen omdat het in een centraal en demografisch gemengd gebied gelegen was.
• In een bondsstaat kan men ervoor kiezen om een hoofdstad te kiezen die niet in een bepaalde deelstaat ligt om geen staat te bevoorrechten. Een voorbeeld is Washington D.C. in de Verenigde Staten, dat in het speciaal gecreëerde District of Columbia ligt en niet in een staat.

Economische en planologische keuzes

• De hoofdstad van een land kan verplaatst worden naar een minder bevolkt gebied om de achtergebleven periferie van het land te stimuleren; zo werd de hoofdstad van Brazilië van de kustplaats Rio de Janeiro naar het landinwaartser gelegen Brasilia verplaatst zodat de bevolking naar het binnenland zou trekken.
• Als een hoofdstad overbevolkt raakt of dreigt te raken kan een andere plaats als hoofdstad uitgeroepen worden in de hoop een nieuw economisch centrum te creëren dat de overbevolking van de oude hoofdstad op kan vangen.

Historische, culturele en persoonlijke keuzes

• Een hoofdstad kan ook om historische redenen gekozen worden; zo werd het grotendeels verwoeste en nauwelijks bewoonde Athene in 1832 als hoofdstad van Griekenland gekozen om de glorie van het oude Griekse Rijk te herstellen.
• Culturele redenen spelen soms een rol bij de keuze voor een hoofdstad; zo verplaatste Tsaar Peter I van Rusland zijn regering van Moskou naar Sint-Petersburg om het Russische Rijk een westerse oriëntatie te geven. Vanwege deze band met het verdreven tsarenhuis verplaatsten de communisten de hoofdstad terug naar Moskou.
• In het uitzonderingsgeval van Ivoorkust werd in 1983 de hoofdstad uit persoonlijke belangen verplaatst naar Yamoussoukro, de geboorteplaats van de toenmalige president en tot die tijd een relatief onbelangrijk dorp. Toch zitten de meeste regeringsgebouwen nog steeds in de vroegere hoofdstad Abidjan.

Strategische redenen

• Naypyidaw werd in 2005 als hoofdstad van Myanmar gekozen omdat het strategischer gelegen was dan de oude hoofdstad Yangon; de stad ligt dicht bij een aantal turbulente gebieden en de regering vond het verstandig om daar een grotere militaire en gouvernementele aanwezigheid te hebben.
• Ten tijde van de Ming-dynastie werd de hoofdstad van China verplaatst van Peking naar Nanking om de grens met de Mongolen en Mantsjoes beter te kunnen bewaken.
• Madrid werd in 1561 om strategische redenen de hoofdstad van het Spaanse rijk. Koning Philips II vond zijn rijk moeilijk bestuurbaar aan de randen van het Iberisch schiereiland en een dorpje in het midden van het schiereiland werd ingesteld als de nieuwe hoofdstad van het land.
• De Geconfedereerde Staten van Amerika kozen Richmond (Virginia) tot hoofdstad boven zuidelijker en dus veiliger plaatsen omdat met hiermee een vastberaden houding jegens de Unie wilde uitstralen en hoopte dat dit grensstaten zou aanmoedigen tot de Confederatie toe te treden. Bovendien bezat Virginia de beste infrastructuur en verhoudingsgewijs de meeste blanken.

Combinaties van factoren

• De hoofdsteden van de staten van de Verenigde Staten zijn vaak veel kleiner en minder bekend dan andere steden in de staat. Zo is bijvoorbeeld de hoofdstad van Californië Sacramento, en niet Los Angeles of San Francisco. Dat heeft historisch gezien verschillende oorzaken. Anders dan eerdere, tijdelijke hoofdsteden lag Sacramento ver genoeg van zee om invallen van die zijde moeilijk te maken, terwijl de stad zelf via rivieren wel toegang tot diezelfde zee had. Toen in de buurt van Sacramento goud gevonden werd, brak de Californische goldrush uit en Sacramento ontwikkelde zich tot een economisch belangrijke en welvarende stad. De elite van de staat woonde en werkte hier. Toen een definitieve hoofdstad gekozen werd, was Sacramento een logische keuze.

Strategisch belang van een hoofdstad

Een hoofdstad is tijdens een oorlog vaak van groot strategisch belang; als de hoofdstad van het vijandige land veroverd is kan de regering soms gevangengenomen worden en kunnen de belangrijke politieke centra worden ingenomen. Een hoofdstad heeft bovendien vaak een symbolische functie waardoor de val van de hoofdstad van een land sterk demoraliserend werkt. Overigens is dit geen wet van Meden en Perzen; er zijn in de geschiedenis tal van voorbeelden bekend van staten die stand wisten te houden en zelfs de invallers wisten te verslaan ondanks de val van de hoofdstad, zoals Servië in 1914, Frankrijk tijdens de Honderdjarige Oorlog, Rusland in 1812 en China tijdens de Tweede Wereldoorlog. Hierbij dient dan wel weer te worden aangetekend dat in vrijwel alle gevallen het regeringsapparaat tijdig geëvacueerd was en er al van tevoren serieus rekening gehouden werd met de val van de hoofdstad.

In de geschiedenis zijn veel belangrijke veldslagen rond hoofdsteden geleverd; zo werd er in de Amerikaanse Burgeroorlog heel veel strijd geleverd om Washington D.C., de hoofdstad van de Unie, ondanks het feit dat de regering relatief makkelijk per trein verplaatst kon worden en dat de stad nog geen heel belangrijk economisch centrum was.

Naam

Soms heeft een hoofdstad dezelfde naam als het land of de provincie. Dit komt voor in kleinere landen zoals Luxemburg en San Marino. Een onmiskenbare overeenkomst is te zien in Mexico (hoofdstad Ciudad de México), Andorra (Andorra la Vella) en Brazilië (Brasilia). Bij provincies is het niet ongewoon dat de hoofdstad dezelfde naam heeft, zoals bij Groningen, Luik, Namen en Utrecht en bij de meeste Spaanse provincies. Soms is er in een gebied een stad met dezelfde naam die niet de hoofdstad is: New York (hoofdstad Albany), Kildare (hoofdstad Naas).

Uitzonderingen

Hoofdstad niet de regeringszetel

Zie Lijst van regeringszetels die geen hoofdstad zijn voor het hoofdartikel over dit onderwerp.

Zie ook: Hoofdstad van Nederland

Een uitzondering op de definitie van een hoofdstad vormt Nederland, waar Amsterdam formeel de hoofdstad is, maar niet aan de kenmerken van een hoofdstad voldoet. De regering, het parlement, het hooggerechtshof en het staatshoofd zijn gevestigd in Den Haag, dat daarom ook wel de Residentiestad genoemd wordt. Amsterdam wordt weliswaar in de Nederlandse Grondwet vermeld als hoofdstad, maar de enige consequentie hieraan verbonden is dat een nieuwe koning aldaar beëdigd en ingehuldigd moet worden. Wel is Amsterdam economisch belangrijker dan Den Haag, en is het qua inwoners de grootste stad van Nederland.

Iets dergelijks is ook het geval bij Bolivia. Sucre is de formele hoofdstad, maar de regering zetelt in La Paz, dat ook verreweg de belangrijkste stad is.

Hoofdstad buiten het eigenlijke territorium

In sommige gevallen bevindt de hoofdstad van een gebied zich buiten het gebied zelf, vaak om praktische of politieke redenen:

• Chandigarh in India is de nieuw gebouwde hoofdstad van de deelstaten Punjab en Haryana en het unieterritorium Chandigarh.
• Hoewel de Republiek China de jure gezag claimt over geheel China, heeft zij de facto slechts gezag over het eiland Taiwan. De officiële hoofdstad van Taiwan (de Republiek China) is echter het op het vasteland gelegen Nanking. Taipei is juridisch slechts de provinciehoofdstad van Taiwan, waar de regering 'tijdelijk' zetelt. De hoofdstad Nanking is 'tijdelijk bezet door de communisten'. Een soortgelijke situatie bestond in het verdeelde Duitsland: de regering was 'tijdelijk' in Bonn gevestigd omdat West-Berlijn slecht te bereiken was.
• De Friese gemeente Wymbritseradeel had voor de herindeling van 1984 Sneek als hoofdplaats, hoewel Sneek een aparte gemeente was.
• De gemeente Lonneker had voor haar opheffing in 1934 haar gemeentehuis in de gemeente en stad Enschede.
• Het gemeentehuis van Bergen staat in Alkmaar.
• Voor de gemeentelijke herindeling die leidde tot een samenvoeging stonden er in Franeker twee gemeentehuizen, dat van Franeker en dat van Franekeradeel. Dit was ook het geval in Stad Delden en Ambt Delden.
• De gemeente Zwollerkerspel had gedurende haar bestaan haar gemeentehuis in Zwolle. Zwolle werd volledig omsloten door Zwollerkerspel, maar was (en is) een zelfstandige gemeente.

Meerdere hoofdsteden

Soms worden de functies van een hoofdstad (zie de inleiding) verspreid over meerdere steden. In dit geval spreekt men vaak van meerdere hoofdsteden, hoewel er meestal maar één formele hoofdstad is. Voorbeelden:

• In Zuid-Afrika zijn de zetels van de wetgevende, uitvoerende en rechterlijke macht gevestigd in drie verschillende steden; Pretoria is de bestuurlijke hoofdstad, Kaapstad is de wetgevende hoofdstad en Bloemfontein is de gerechtelijke hoofdstad. Johannesburg is de grootste stad.
• Swaziland heeft twee hoofdsteden: Lobamba en Mbabane.
• In Chili is de regering gevestigd in Santiago en het parlement in Valparaíso. De formele hoofdstad is Santiago.
• In Georgië is sinds 2012 de regering gevestigd in Tbilisi en het parlement in Koetaisi. De formele hoofdstad is Tbilisi.

Geen hoofdstad

Er zijn een paar onafhankelijke landen in de wereld zonder een officiële hoofdstad:

• Monaco, Vaticaanstad en Singapore zijn stadstaten en hebben geen hoofdstad los van het land zelf.
• Nauru (een kleine Oceanische eilandsstaat).
• Zwitserland (heeft wel een bondsstad, Bern, terwijl Zürich veel belangrijker is).

Afstanden tot en tussen hoofdsteden

Er zitten vaak grote afstanden tussen de hoofdstad van een land en andere delen van het land, zeker (maar niet uitsluitend) als het land overzeese gebiedsdelen heeft. De grootste afstanden zijn:

• Parijs en Nieuw-Caledonië, Frankrijk: 16.760 km
• Londen en de Pitcairneilanden, Verenigd Koninkrijk: 14.900 km
• Washington D.C. en Attu Station, Verenigde Staten: 7.800 km
• Amsterdam en Bonaire, Nederland: 7.795 km
• Moskou en Koenasjir, Rusland: 7.050 km

De hoofdsteden van twee onafhankelijke landen die het dichtst bij elkaar liggen zijn:

• als stadstaat heeft Vaticaanstad geen aparte hoofdstad. De stadstaat wordt omringd door (en grenst daardoor aan) de Italiaanse hoofdstad Rome.
• Kinshasa (Democratische Republiek Congo) en Brazzaville (Republiek Congo), enkel gescheiden door de Kongo rivier: 1,6 km
• Wenen (Oostenrijk) en Bratislava (Slowakije): 55 km

De hoofdsteden van twee onafhankelijke landen die het verst uit elkaar liggen terwijl ze niet dichter bij welke andere hoofdstad dan ook liggen zijn Wellington (Nieuw-Zeeland) en Canberra (Australië) (2.330 km).

De hoofdsteden van twee aan elkaar grenzende, verbonden landen die het verst uit elkaar liggen zijn Pyongyang (Noord-Korea) en Moskou (Rusland) (6423 km). Frankrijk grenst via Frans-Guyana ook aan Brazilië, en de afstand tussen Parijs en Brasilia is 8.730 km, maar het vasteland van Frankrijk is niet verbonden met dat van Frans-Guyana.

Zie ook

• Lijst van hoofdsteden
• Lijst van hoofdstadverplaatsingen

Bronnen, noten en/of referenties

Bronnen, noten en/of referenties

Zoek hoofdstad op Wiktionary.