Brielle

**Brielle (*Den Briel*)**
	Gemeente in Nederland
	Wapen van de gemeente Brielle (Den Briel)
	Situering
Provincie	Zuid-Holland
	Algemeen
Oppervlakte	31,12 km²
- land	27,51 km²
- water	3,61 km²
Inwoners (1 april 2011)	15.928? (579 inw/km²)
Belangrijke verkeersaders	N15 N57 N218
	Politiek
Burgemeester (lijst)	G.W.M. van Viegen (PvdA)
	Economie
Gemiddeld inkomen (2006)	€ 14.600 per inw.
Gem. WOZ-waarde (2008)	€ 252.000
WW-uitkeringen (2007)	11 per 1000 inw.
Autobezit (2007)	481 per 1000 inw.
	Overig
Postcode(s)	3230 - 3235
Netnummer(s)	0181
CBS-code	0501
CBS-wijkindeling	zie wijken en buurten
Website	www.brielle.nl
Portaal	Nederland

Voor de gelijknamige plaats in New Jersey, zie Brielle (New Jersey).

Brielle, vroeger Den Briel, is een stad en voormalige gemeente in de gemeente Voorne aan Zee, in de Nederlandse provincie Zuid-Holland. Brielle heeft anno 2024 circa 14.000 inwoners en is de op een na grootste plaats binnen de gemeente Voorne aan Zee.

Tot 1 januari 2023 was Brielle een zelfstandige gemeente waar op 1 januari 1980 de gemeenten Vierpolders en Zwartewaal werd toegevoegd. De gemeente maakte onderdeel uit van het samenwerkingsverband Stadsregio Rotterdam en de Metropoolregio Rotterdam-Den Haag.

Brielle is gelegen aan het Brielse Meer, een afgedamd gedeelte van de Maas dat zich tot belangrijk recreatiegebied ontwikkeld heeft. Het ligt ten oosten van de oude vaargeul Brielse Gat.^[1] Tot 1700 werd dit water gebruikt als verbinding naar Rotterdam, daarna trad verzanding op waardoor het Gat minder goed bevaarbaar werd. Het Goereese Gat was een alternatief.

Geschiedenis

Brielle, in de middeleeuwen de vijfde stad van het gewest Holland, is een oude vestingstad en de bekendste bedevaartsplaats van Zuid-Holland. De grotendeels uit de 17e eeuw stammende vesting van Brielle is een rijksmonument en één van de best bewaard gebleven verdedigingswerken in Nederland. De naam gaat terug op het Keltische woord brogilo ('ingesloten gebied, jachtgebied') en uit de oudste geschriften blijkt dat de huidige locatie 'de nieuwe Briel' is. 'Den ouden Briel' moet ergens anders op het eiland Voorne gelegen hebben. Lange tijd was de stad de zetel van de graven van Voorne, totdat deze heerlijkheid in 1371 bij Holland gevoegd werd. Brielle had zijn eigen haven en dreef handel met het Oostzee-gebied, met name Danzig en de Baltische staten. De stad had zelfs een eigen factorij in Zweden.

Op 1 april 1572 werd de stad ingenomen door de Watergeuzen onder leiding van Lumey en Bloys van Treslong, waarbij de veerman Jan Koppestok een belangrijke rol vervulde. De Inname van Den Briel wordt algemeen gezien als het eigenlijke begin van de opstand tegen Filips II; zie ook Tachtigjarige Oorlog. Aan dit feit dankt Brielle haar schildspreuk Libertatis Primitiae, "eersteling der vrijheid". Dit historisch feit wordt ieder jaar op 1 april gevierd. Schoolkinderen onthouden dit feit met de zin:

"Op 1 april verloor Alva zijn bril" (oorspr. "Op 1 april verloor Alva Den Briel")

Tijdens de gebeurtenissen in 1572 doodden de protestantse Watergeuzen negentien katholieke geestelijken uit het veroverde Gorinchem, de heilige Martelaren van Gorcum. Sindsdien is Brielle ook een bedevaartsoord voor met name Nederlandse katholieken.

In 1585 werd Brielle Engels bezit: koningin Elisabeth verkreeg het in onderpand, samen met Oostende, Vlissingen en Fort Rammekens, in ruil voor militaire en financiële hulp in de strijd tegen Spanje. In 1616 kwamen deze gebieden terug bij de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden.

Bezienswaardigheden

Brielle is lid van de Nederlandse Vereniging van Vestingsteden. Met haar bijna 400 rijksmonumenten op een inwoneraantal van nog geen 12.000 inwoners bezit de stad samen met Harlingen de meeste monumenten per inwoner van heel Nederland.

De vroegste voorbeelden van gestukadoorde plafonds in Nederland dateren van omstreeks 1600. In Nederland zijn slechts vijf van dergelijke plafonds bewaard gebleven. Op een na betreffen dit Brielse plafonds.

Opvallend is ook het grote aantal gevelstenen in Brielle. De belangwekkendste daarvan zijn die met de voorstellingen van ‘De 4 gekroonde Ambachtslien’ (Maarland N.Z. 43; circa 1580), een schip (Maarland N.Z. 49; 1607), Tobias en de vis (Maarland Z.Z. 2; 1612), ‘De Winthont’ (Kaaistraat 21; 1613), en ‘De Lammerenberg’ (Vischstraat 3; 18de eeuw).

De Vesting

De stad bezit nog steeds haar oude stadswallen, gebouwd volgens het Oudnederlands vestingstelsel. De vestinggordel van Den Briel heeft negen bastions en vijf ravelijnen en is gerestaureerd tussen 1972 en 1975. Sinds 1713 is er weinig aan de vesting veranderd, waardoor de verdedigingswerken tot de belangrijkste overgebleven vestingwerken van Nederland behoren.

In 1694 drong Menno van Coehoorn aan op modernisering van de vesting. Belangrijk was de inkorting van de stad aan de zuidzijde, waarbij aldaar veel panden werden gesloopt. Het resultaat werd een langgerekte stervormige vesting met negen bastions, vijf ravelijns, vijf beren met monniken en vier poorten. De uit 1625 daterende Waterpoort werd in 1894 afgebroken. Bewaard bleef wel het bijbehorende midden-18de-eeuwse poortwachtershuis. In 1704 gereedgekomen is de Langepoort. De Kaaipoort uit 1709 werd rond 1860 buiten gebruik gesteld en vervangen door een coupure ter plaatse van de Oostdam. De negen volgens het Oud-Nederlandse stelsel aangelegde bastions zijn het Molenbolwerk met de molen 't Vliegend Hert, het Kruithuisbolwerk met wit gepleisterd kruithuis (circa 1710), het Galgebolwerk met bunker, het Bleykersbolwerk, het Westerbolwerk met bomvrije munitieberging (circa 1860), het Hollebolwerk (Bastion VI), het Oranjebolwerk met bomvrij wachthuis (1860), het Lijnbaansbolwerk met kruitmagazijn en ten slotte het Noordbolwerk met de restanten van de Noordpoort.

Aan de zuidzijde van de havenmond ligt de in 1858 ingerichte havenbatterij, die in 1882 werd verbeterd met een bomvrij wachthuis en vele bunkers. De vestingwerken zijn in 1972-'75 gerestaureerd onder leiding van J. Walraad.

Kerkgebouwen

De Grote of Sint-Catharijnekerk was in opzet de grootste kerk van Holland, maar is nooit voltooid. De bouw begon in 1417. In 1456 was er een grote brand en in 1482 raakte het geld op en hield men op met bouwen. Alleen het schip was klaar. Brielle is van verre herkenbaar aan de 57 meter hoge, stompe toren van de St. Catharijnekerk. Na 1572 kwam deze parochiekerk in protestantse handen.

De Bedevaartskerk uit 1932 is een forse bedevaartskapel met aangrenzende overdekte omgang, naar een ontwerp van H.P.J. de Vries en is het rooms-katholieke heiligdom van de Martelaren van Gorcum. Ze is gebouwd ter plaatse van de turfschuur waar in 1572 17 priesters en 2 lekenbroeders werden opgehangen en gedood omwille van hun geloof. Het hier in 1403 gestichte regulierenklooster werd in april 1572 door de Watergeuzen geplunderd. Op 9 juli 1572 werden negentien vanuit Gorinchem hierheen overgebrachte rooms-katholieke geestelijken door de Watergeuzen opgehangen en ter plekke begraven. Deze Martelaren van Gorcum werden in 1675 zalig en in 1867 heilig verklaard. Op het zogeheten Martelveld, aangekocht in 1865, vond men stoffelijke resten bij opgravingen in 1877. Na de bouw van een eerste houten noodkerk in 1880 groeide de plek uit tot een bedevaartsoord. In het midden ligt de voormalige visvijver van het klooster, bekend als de ‘Heilige Put’. Ter plaatse van het martelarengraf staat een achtzijdig ciborium met koepel en buitenaltaar

Van het brigittenklooster, gesticht in 1492 en verlaten in 1558, resteert een rijk uitgevoerd laat-gotisch hardstenen poortje met ezelsrugboog (gerestaureerd 1951).

De katholieke kerk Martelaren van Gorcum uit 1830 aan de Nobelstraat is ontworpen door architect P. Plukhooy. Het is een eenbeukige neoclassicistische kerk. Ze heeft een baksteengevel met zwaar hoofdgestel, trigliefenlijst en middenrisaliet met fronton. Orgel met hoofdwerk en nevenwerk werden in 1877 gemaakt door orgelbouwer Maarschalkerweerd. De klokkenstoel bevat een klok van Klokkengieterij Petit & Fritsen uit 1879.

De kapel van het Sint Jacobsgasthuis uit 1652. Nadat ze in 1970 buiten gebruik was geraakt is er tenslotte een huisartsenpraktijk in gevestigd. Het is een zaalkerk met 5/8 gesloten koor en een slanke ingebouwde toren. Het gebouw heeft houten tongewelven met trekbalken. De kansel stamt uit de 17e eeuw. De toren heeft een houten balustrade en een ingesnoerde naaldspits. De klokkenstoel bevat een klok uit 1696. Het mechanisch smeedijzeren torenuurwerk uit circa 1680 is niet meer in gebruik.

De Begijnhofkapel aan de Coppelstockstraat is een 15e-eeuws gebouw. Na 1572 verloor de kapel haar oorspronkelijke doel. Ze heeft daarna verschillende functies gehad, sinds 1883 was het gebouw in gebruik als maalderij. Het godshuis wordt voor het eerst vermeld in 1413 en was vroeger onderdeel van een begijnhof. In 2009 is begonnen met een grootscheepse restauratie.

De Geuzenkerk dateert uit 1872, is aan de eredienst onttrokken en verkeert tegenwoordig in een zeer vervallen staat. De kerk is een zaalkerk met achtkantige dakruiter en een deels gepleisterde eclectische voorgevel.

De Sjoel Brielle is een synagoge uit 1871, het enige overgebleven joodse gebedshuis in de regio Voorne-Putten, Rozenburg en Goeree-Overflakkee. De sjoel was sinds de Tweede Wereldoorlog niet meer als zodanig in gebruik. Na 1945 werd het pand verkocht aan een aannemer die er een opslagloods van maakte. In 2005 werd de geheel gerestaureerde synagoge heropend. De sjoel is nu een plaats voor ontmoeting en cultuur.

Het Arsenaal

Dit gebouw uit 1708 huist nu de openbare bibliotheek van Brielle

Stadhuis en oude stadsgevangenis

Het Brielse stadhuis is een opvallend gebouw op de markt, waarvan de gevel in 1790 is ontworpen door de architect Johannes van Westenhout. Het oude stadhuis is nu een museum.^[2] In de oude stadsgevangenis is het Historisch Museum Den Briel 'Maarten Harpertsz. Tromp' gevestigd^[3]

Molen 't Vliegent Hert

Een maalvaardige houten standerdmolen.

Asyl voor Oude en Gebrekkige Zeelieden

Het Asyl voor Oude en Gebrekkige Zeelieden, bestaande uit veertien hofjeswoningen, gegroepeerd in een L-vorm met rijk gedecoreerde hoofdvleugel

Merulaweeshuis

In oorsprong 16e-eeuws gebouw, bestaande uit vier panden.

Sloepenloods

De karakteristieke, naar een ontwerp van de Eerstaanwezend ingenieur G.J. Blauw en ingenieur P.C.B. van Marle gebouwde sloepenloods is in stilistisch opzicht eclecticistisch. De op de kop van het Kostverloren staande sloepenloods heeft in 1922 met het vertrek van de Torpedodienst naar Gorinchem, zijn oorspronkelijke functie verloren. Sindsdien heeft het gebouw meerdere functies gehad. Tegenwoordig fungeert het als clubgebouw van de plaatselijke schietvereniging.

Watertoren (Brielle)

Net buiten de vesting gelegen in 1923-1924 gebouwde toren.

Zie ook:

Sport en recreatie

Door deze plaats loopt de Europese wandelroute E9, ter plaatse ook North Sea Trail of Deltapad geheten. De E9 loopt langs de kust van Portugal naar de Baltische staten.

Brielle heeft tot juni 2011 twee voetbalclubs gehad; WRW en SC Voorne. Deze beide clubs zijn in juni 2011 gefuseerd tot de vv Brielle met een nieuw onderkomen op sportpark Geuzenpark. Het eerste elftal van vv Brielle start in de 3e klasse zaterdag.

De Brielse tennisvereniging heet E'68 en de atletiek- (Voorne Putten) en de tennisvereniging zijn in 2011 naar sportpark Geuzenpark verhuisd.

Verder een badmintonvereniging genaamd BBC, een basketbalvereniging genaamd BV Voorne en een zwemvereniging genaamd De Duck.

Evenementen

Bevrijdingsdag, 1 april: Op deze gedenkwaardige dag in 1572 verschenen de Watergeuzen voor de Noordpoort van Den Briel en eisten de overgave van de kleine, maar strategisch belangrijke havenstad. Ook wordt er op de nacht vóór 1 april de Kalknacht gehouden.
Nationale Bedevaart. Deze bedevaart naar Brielle is elk jaar op een zaterdag rond 9 juli. De bedevaart leidt naar het heiligdom van de Martelaren van Gorcum aan De Rik 5.
Brielle Blues (laatste zondag van juli): op deze dag worden op drie podia binnen de vesting door twaalf bluesbands de gehele dag bluesmuziek ten gehore gebracht. Na 22:00 volgt er een traditionele kroegentocht.
Zomerfestival Brielle: tentfeest waarbij landelijk bekende artiesten optreden. Het evenement vindt het tweede weekend van augustus plaats op zowel vrijdag- als zaterdagavond.

Zetelverdeling gemeenteraad

Zetelverdeling gemeenteraad van Brielle
Partij	2006	2010
VVD	5	5
SP	3	4
CDA	3	3
PvdA	4	2
D66	1	2
OLP	1	1
Totaal	17	17

Geboren

Philips van Almonde (1644), vlootvoogd
Jaap Amesz (1982), winnaar van De Gouden Kooi ('Terror Jaap')
Johan Been (1859), onderwijzer, schrijver van onder meer Paddeltje en archivaris
Willem Bloys van Treslong (1529), edelman, watergeus, admiraal en baljuw
Magdalena Briels (1617), stichtster van "De Stichting Pieusfonds de Jonge van Ellemeet-Briels"
Detmer Deddens (1923), predikant, theoloog en kerkhistoricus
Natasja Froger (1965), tv-presentatrice (echtgenote van zanger René Froger)
Maarten Harpertszoon Tromp (1598), admiraal
Cornelis de Jonge van Ellemeet (1646), ontvanger-generaal van de Republiek der Verenigde Nederlanden , pensionaris van Rotterdam en Den Briel
Rob Romein (1949), ondernemer
Hendrick Joosten Speuy (1575), organist en componist
Toon Tellegen (1941), (kinderboeken)schrijver
Jan Wegereef (1962), Scheidsrechter betaald voetbal
Witte de With (1599), vlootvoogd