Grafheuvel

Een grafheuvel (ook: tumulus of cairn) is een heuvel uit de Oudheid waarin doden een laatste rustplaats kregen. Grafheuvels gelijken op een hunebed of dolmen, een aarden heuvel zonder de grote stenen die in het hunebed een ruimte vormen.

Tumulus is de Romeinse benaming voor een grafheuvel die opgetrokken werd boven het crematiegraf van een vooraanstaand burger. In de tweede eeuw na Christus werden meer dan 150 tumuli opgericht langs Romeinse heirbanen in de Civitas Tungrorum. Een goed voorbeeld hiervan zijn de 'Drie Tommen', de tumuli van Tienen in Vlaams-Brabant, die bij de opgraving in 1894 belangrijke kunstschatten prijsgaven.

Gebruik

Men is ervan overtuigd dat de grafheuvels gebruikt werden als begraafplaats, doordat er menselijke resten zijn gevonden. Soms werden meerdere malen mensen in dezelfde grafheuvel begraven. Ook zijn er grafheuvels die in verschillende tijden zijn gebruikt en aangepast.

Men vermoedt dat grafheuvels, behalve om de doden een laatste rustplaats te geven, ook gebouwd en gebruikt werden voor verering.

Dateringen

Grafheuvels werden opgeworpen in de late steentijd, de bronstijd en de ijzertijd. Er zijn vijf perioden te onderscheiden, waarin op verschillende manieren de doden bijgezet werden en een grafheuvel aangelegd werd.

• In de late steentijd, vroege bronstijd en ijzertijd werden er heuvels opgeworpen met vaak één of meer kransen van palen door de voet van de heuvel. Zie ook Woodhenge (Zwolle).
• De grafheuvels uit de midden en late bronstijd zijn anders opgebouwd en worden ringwalheuvels genoemd. Dit type grafheuvel kenmerkt zich door een heuvel in het midden, met daaromheen een greppel, omgeven door een wal van aarde.
• In grafheuvels die in de vroege bronstijd zijn opgeworpen bevinden zich soms keien.

Ook de manier waarop doden ter aarde besteld werden verschilde per periode. Hieronder staan de perioden vermeld met erachter de manier van begraven/cremeren:

• Late steentijd → begraven in kuil, waaroverheen de heuvel werd opgeworpen
• Vroege bronstijd → crematie, urnen met asresten in heuvel
• Midden bronstijd → dode in uitgeholde boom in heuvel (boomkist)
• Late bronstijd → crematie, urnen met asresten in heuvel
• IJzertijd → het lijk werd verbrand, en de heuvel over deze plek opgeworpen

De Hallstatt-cultuur kenmerkt zich door enorme grafheuvels, waarvan sommige een stenen kern hebben. De graven zijn voorzien van vele bijgiften, zoals wapens, gebruiksvoorwerpen en in enkele gevallen grote bronzen emmers (z.g. Situlae), waarvan het doel niet helemaal duidelijk is. Uit enkele grafheuvels zijn prachtige houten wagens bekend, net als in de grote grafheuvels van het Hallstatt-kerngebied in Zuid-Duitsland/Oost-Frankrijk.

Nederland

In Nederland bevinden zich honderden grafheuvels, de oudste zijn ongeveer 5000 jaar geleden aangelegd bij Apeldoorn. Op de Veluwe en in Drenthe zijn nog veel grafheuvels uit de bronstijd te vinden. In Nederland staan grafheuvels op de lijst van archeologische monumenten. Ze genieten bescherming volgens de monumentenwet.

Johan Picardt deed onderzoek naar grafheuvels en hunebedden.

• Drenthe
  • Aa en Hunze - grafheuvels en hunebedden, voornamelijk in de buurt van Anloo (één ligt aan het Galgwanderveen, zie ook Boswachterij Anloo).
    • - zo'n zestig grafheuvels in het De Strubben-Kniphorstbos bij Anloo, in het gebied liggen ook hunebedden.
    • - Op het Balloërveld zijn grafheuvels aangetroffen.
    • - de Negen Bergen op het Noordsche Veld met meerdere grafheuvels.
  • Dwingeloo- grafheuvels in de omgeving van het Smitsveen.
  • Doldersum de majoor en generaal in het Nationaal Park Drents-Friese Wold.
  • Drouwen - de grafheuvel van de Hoofdman van Drouwen.
  • Eelde - grafheuvels.
  • Havelte - zo'n 12 grafheuvels uit de Trechterbekercultuur.
  • Holtinge - 12 grafheuvels.
  • Hooghalen - grafheuvel gevonden in 2002. De heuvel is circa 16 meter in doorsnee en 70 centimeter hoog en grotendeels intact. De heuvels werden van 3000 v.Chr. tot het begin van onze jaartelling over de doden aangelegd.
  • Hoogeveen - enkele grafheuvels.
    • Pesse - grafheuvel (brandheuvel) uit de ijzertijd/romeinse tijd, ten westen van de Boerveenseplassen.
    • Vlakbij Fluitenberg werden zeven grafheuvels aangetroffen, ook werd hier de Kano van Pesse (de oudste boot ter wereld) aangetroffen.
  • Odoorn - grafheuvel.
  • Uffelte - verscheidene grafheuvels.
  • Valthe en Odoorn - meerdere grafheuvels (en hunebedden) bij het Eppiesbargie in het Valtherbos
  • Vledder - grafheuvels in de omgeving, zie ook Havelterberg.
  • Westerbork - Kamp Westerbork kreeg na WOII als opvangkamp voor KNIL-militairen) de naam Schattenberg naar een prehistorische grafheuvel in de buurt.
  • Westerveld - tientallen grafheuvels en enkele hunebedden.
  • Zeijerveld - grafheuvel (Jodenbergje), opgegraven door Van Giffen en inmiddels verdwenen.

• Friesland
  • Allardsoog - grafheuvels uit het neolithicum langs de oude weg over de heide.
  • Donkerbroek - Verdwenen grafheuvel "De Galgenberg".
  • Terschelling - grafheuvels nabij Seerijp.
  • Wijnjewoude - grafheuvel ten noordwesten van de Duurswoude heide.

• Gelderland
  • Aalten - vijf urnenvelden, twee grafheuvels.
  • Apeldoorn - grafheuvels op de Loenermark.
  • Bennekom - enkele grafheuvels In de omgeving.
  • Ede - Op landgoed Kernhem ligt grafheuvel de Doolhof.
  • Epe - grafheuvels.
  • Ermelo - grafheuvels op landgoed Nieuw Groevenbeek, zie ook Oud Groevenbeek en de Groevenbeekse heide. Grafheuvels uit de tijd van de klokbekercultuur op de Ermelosche Heide.
  • Heelsum - enkele grafheuvels niet ver van de kerk.
  • Lievelde - grafheuvels.
  • Niersen - grafheuvels langs de oude weg.
  • Nijmegen - grafheuvels, zie ook Ulpia Noviomagus Batavorum.
  • Putten - grafheuvels in het Speulder- en Sprielderbos, hier zijn volksverhalen rondom een weggezakt oud klooster.
  • Renkum - grafheuvels in de bossen, de vondsten zijn te zien in het gemeentemuseum in Arnhem.
  • Terborg - het Jodenbergje.
  • Vaassen - grafheuvels ten noordwesten.
  • Vierhouten - meerdere grafheuvels in de omgeving.
  • Wageningen - 11 grafheuvels op de Wageningse Berg - Overzicht op Grafheuvels in Wageningen
  • Warnsborn en Schaarsbergen - grafheuvels van het Standvoetbekervolk (ca. 2400 v.Chr.).
  • Wolfheze - zo'n twintig grafheuvels.

• Groningen
  • Haren - grafheuvels en een hunebed.
  • Westerwolde - grafheuvels.

• Limburg
  • Achel - enkele gerestaureerde grafheuvels in De Grote Haart.
  • Bergen - in 1992 gerestaureerd vorstengraf op landgoed De Hamert, ook wel Scherpenheuvel genoemd. In het omringende grafveld werden urnen uit de Klokbekercultuur en Kalenderbergcultuur gevonden.
  • Grevenbicht - de Joodse begraafplaats, bekend als het Jodenbergje, op en rondom een oude Romeinse grafheuvel uit de tweede eeuw.
  • Hegelsom - het Vorstengraf te Hegelsom.
  • Meerlo - grafheuvel uit de late bronstijd langs het Pieterpad. Uit archeologisch onderzoek, in 1967 uitgevoerd door de Universiteit Leiden, is gebleken dat hier urnen met de resten van tenminste 100 doden zijn bijgezet. De datering ervan is onduidelijk.
  • Raren en Vijlen - grafheuvels van de Bandkeramische cultuur in het Malenbos. Het “Kindergraf” is aan één kant open en inmiddels voorzien van een informatiebordje. Dit graf dankt zijn naam aan de melktandjes die er tussen de crematieresten werden gevonden
  • Sittard - Romeinse grafheuvel de Auveleberg. Ook in de wijk Hoogveld zijn grafheuvels aangetroffen.
  • Vaals - In het Valenbos zijn grafheuvels van de Bandkeramische cultuur aangetroffen, zie Grafheuvels Vijlenerbos. Tevens ligt er een grafheuvel op de Vaalserberg.
  • Weert - grafheuvels op de Boshoverheide.

• Noord-Brabant
  • Best - bij een van de grafheuvels werd een vorm aangetroffen die sterk herinnert aan de aanleg van Keltische tempeltjes, ook vondsten uit de La Tène-periode.
  • Bergeijk - grafheuvels.
  • Cuijk - grafheuvels uit de Bronstijd.
  • Hoogeloon - de Zwarte Berg (Kabouterberg of Smousenberg, dwz. jodenberg) aan de Groenstraat, een van de grootste en hoogste grafheuvels van Nederland en België. In de jaren '80 van de 20e eeuw zijn de grafheuvel, een Romeins grafveld en een fragment van een Romeinse weg onderzocht.
  • Nuenen - grafheuvels.
  • Oss - het (gedeeltelijk gerestaureerde) Vorstengraf is een van de grootste grafheuvels van Nederland, in 2009 werd een ongeveer evengrote grafheuvel in de omgeving ontdekt. Deze grafheuvels liggen bij het knooppunt Paalgraven, waar ook de Zevenbergen liggen. Er werd ook onderzoek gedaan in het omringende grafveld.
  • Riethoven - grafheuvels in de omgeving.
  • Someren - grafheuvels, de vorm staat nu bekend als langbedden van het type Someren.
  • Schaijk - grafheuvel op de Gaalse Heide.
  • Steensel - de ringwalheuvel grafheuvel Gendersteyn.
  • Tommel - grafheuvels in de buurt opgegraven.
  • Veldhoven - een aantal gerestaureerde grafheuvels, zie ook Molenvelden, Toterfout - grafheuvels in De vliegende klomp), Oerle, Halfmijl en Heers.
  • Wintelre - grafheuvels.
  • Goirle - grafheuvels op de Regte Heide, diverse cirkels van houten palen uit de bronstijd gevonden en gerestaureerd).

• Noord-Holland
  • Andijk - twintig grafheuvels.
  • Enkhuizen - grafheuvel.
  • Het Gooi - grafheuvels met vondsten uit de Hilversumcultuur.
  • Grootebroek - drie grafheuvels.
  • Heiloo - grafheuvel.
  • Hoogkarspel - grafheuvels uit verschillende periodes.
  • Laren - grafheuvels op de Zuiderheide, de Zeven Bergjes genoemd.
  • Medemblik - twee grafheuvels midden-bronstijd.
  • Oostwoud - twee grafheuvels midden-bronstijd aangelegd op akkerlandx.
  • Velsen - grafheuvels in de buurt.
  • Wevershoof - grafheuvels.`
  • Zwaagdijk - drieëntwintig grafheuvels uit vroege- of midden-bronstijd.

• Overijssel
  • Borkeld- vele grafheuvels, de Rijksdienst voor het Oudheidkundig Bodemonderzoek heeft een tiental gerestaureerd.
  • De Eese - grafheuvels, enkele zichtbaar gemaakt voor publiek.
  • Hardenberg - waarschijnlijk is de heuvel waarop de joodse begraafplaats het Jodenbergje is aangelegd oorspronkelijk een grafheuvel.
  • Markelo- vele grafheuvels op en rond de Friezenberg.
  • Nutter - grafheuvels in het Nutterveld.
  • Vasse, Ootmarsum, Lädderke en Mander - diverse grafheuvels (zie ook Springendal en Vasserheide en Vassergrafveld).

• Utrecht
  • Utrechtse Heuvelrug (stuwwal) meerdere grafheuvels.
  • Leusden - grafheuvels op de Leusderheide, bij Oud-Leusden onder de huidige A28 werd een grafheuvel uit de Bronstijd aangetroffen.
  • Soest - grafheuvels op de Engh en in het Monnikenbos.
  • IJsselstein - grafheuvels uit de 2e eeuw n.Chr ontdekt in 2009.

• Zeeland
  • Schellach - grafheuvel.

België

• Hamont-Achel - In de omgeving zijn meerdere grafheuvels aangetroffen, zie grafheuvels van Hamont-Achel.
• Ronse In de omgeving zijn zeventien grafheuvels blootgelegd.
• - Op de Kattenbosserheide zijn grafheuvels uit de Urnenveldencultuur aangetroffen.
• Langs de Via Belgica zijn vele grafheuvels uit de bronstijd, ijzertijd en Romeinse tijd aangetroffen.
• Avernas-le-Bauduin zijn meerdere grafheuvels aangetroffen.
• Linden en Pellenberg - grafheuvels aangetroffen.
• Oudegem - grafheuvels aangetroffen.
• Ravels: Grafveld Het Heike

Overig Europa

• De Grafheuvels van Jelling (Tyra Danebot en Gorm de Oude) staan, samen met de runenstenen van Jelling en de kerk van Jelling, vermeld op de Werelderfgoedlijst van UNESCO.
• Silbury Hill, vermeld op de Werelderfgoedlijst, is net zo groot als de kleinere piramide's van de Piramiden van Gizeh.
• Newgrange in Ierland is één van de graftombes van het Brú na Bóinne-complex in het landsdeel County Meath.
• Bij Ballymeanoch is een grafheuvel aangetroffen, ook in de henge zijn grafheuvels aangebracht.
• De Opstalboom in Oost-Friesland is op een grafheuvel gelegen, later is hier een piramide gebouwd.
• Rusland: de Russische benaming voor grafheuvel is koergan. In Khvalynsk zien we de verdere ontwikkeling van de koergan. Deze ontwikkeling begon in Samara met individuele graven of kleine groepen, soms met steen afgedekt. In de Khvalynskcultuur vinden we groepsgraven. De Moeder Moederland werd op de Mamajev Koergan (grafheuvel van Mamai - een Tartaar) gebouwd.

Buiten Europa

• Verenigde Staten: Monks Mound is groter dan de Grote Piramide van Gizeh. Ten westen van Monks Mound werd een woodhenge aangetroffen, de palen markeren nachteveningen en zonnewende. De Ojibweg begroeven hun doden in grafheuvels, waar vaak een jiibegamig of “zielenhuis” bovenop geplaatst werd, en die gemarkeerd werden met een houten gedenkteken met de odoodem (het clanteken) van de overledene erop gegraveerd.
• Japan: uit de Kofunperiode is de kofun bekend. In Nabari ligt een sleutelvormige grafheuvel.
• Bahrein: A'ali is beroemd om de Dilmun-grafheuvels, die zich bevinden op (voor zover bekend) de grootste begraafplaats ter wereld (85.000 graven), waarvan sommige teruggaan tot 4100 v.Chr., waarvan de Qal'at al-Bahrein die boven de stad uitsteekt deel uitmaakt.

Grafvondsten

• In de buurt van de grafheuvel van koning Midas zijn andere grafkamers ontdekt, waarvan de schatten tegenwoordig in het Museum van Anatolische beschavingen in Ankara te bewonderen zijn.
• De vondsten uit het Vorstengraf (Oss), waaronder een bronzen emmer waarin zich een (gebogen) ijzeren zwaard uit 700 v.Chr. bevond, zijn overgebracht naar het Rijksmuseum van Oudheden te Leiden. De vondsten uit het tweede Vorstengraf bij Oss zijn overgebracht naar het Museum Jan Cunen in Oss.
• De grafgiften voor de Hoofdman van Drouwen bestaan uit bronzen voorwerpen: een Noord-Duits zwaard met versierd lemmet en de restanten van een schede, een randbijl en een scheermes uit Groot-Brittannië.[3] Ook twee gouden spiraalringen (waarschijnlijk oorringen) behoren tot de inventaris. Tot slot ook flink wat voorwerpen van vuursteen: negen pijlpunten, een slijpsteen en een vuurslag.
• In de grafheuvels van de Etrusken uit de zesde eeuw v.Chr. zijn al bronzen dozen en spiegels met ingegraveerde afbeeldingen gevonden.
• In het Vikingskipshuset in Oslo worden (o.a.) de vondsten uit het Gokstadschip, het Osebergschip en het Tuneschip getoond.
• Johan Picardt beschreef enkele vondsten
• De Oekokprinses werd gevonden in een koergan uit de tijd van de Pazrykcultuur (zie Pazyryk) rond de 5e tot de 3e eeuw v.Chr. (vroege IJzertijd).
• Op en rond koergans zijn vele koergan steles aangetroffen, deze idolen werden zo'n vier millennia lang door verschillende culturen geplaatst.
• In het Regolini-Galassi graf werden vele waardevolle artefacten gevonden, ze zijn te bewonderen in het Museo Gregoriano Etrusco.

Trivia

• De tumuli van Tienen doen in Vlaanderen mee aan de competitie voor het Canvas-programma Monumentenstrijd.
• Het hunebed D13 wordt ook wel de Stemberg genoemd. Het verhaal wil dat in 1730 (anderen bronnen zeggen in 1756) een stenendelver op de door hem gevonden grafheuvel klopte en dacht, vanwege de holle klank, dat hij stemmen hoorde. Meer waarschijnlijk is stemberg een verbastering van steenberg.
• Rondom grafheuvels bestaan veel volksverhalen, bijvoorbeeld over spoken, spookdieren (zoals de helhond), geesten, reuzen, elfen, witte wieven en kabouters (zie woonplaatsen van kabouters).
  • Het Vorstengraf bij Oss wordt ook wel Hans Joppenberg genoemd, naar de naam van de kabouter.
  • Bij Hoogeloon zou kabouterkoning Kyrië geregeerd hebben, de grafheuvel wordt Kabouterberg genoemd.
  • De naam van de Schelleguurtjesbelt in Gelderland komt van Schele Guurte, zie Het verhaal van Schele Guurte.
  • Over de Auveleberg bestaan verhalen over Alvermannekes, er bestaan meerdere Auvelebergen.
  • De Sommeltjes trokken weg toen de Sommeltjesberg op Texel werd afgegraven.
  • Zie ook Elfenheuvel, Simeliberg en De grafheuvel.
  • Aan de Tomte werd, net als bij andere kabouters het geval is, voedsel geschonken.
  • In de Táin Bó Cúailnge wordt Fráech mac Idad na zijn dood door honderdvijftig vrouwen van de Sídhe zijn grafheuvel in gedragen.
  • Volgens de verhalen ligt Medb begraven in een grafheuvel op de berg Knocknarea.
  • In Midden-aarde (uit de boeken van J.R.R. Tolkien) ligt Tyrn Gorthad ( Barrow-downs of de grafheuvels)
  • Olga van Kiev zou bij de grafheuvel van Igor van Kiev 5000 Drevljanen ter dood gebracht hebben.
  • In Bergeijk bestaan volksverhalen over zwarte katten die 's nachts rond de grafheuvels dansen.
  • Bij Landrop (bij Hoogeloon) dansten heksen op de Kattenberg, een grafheuvel uit 1400 v.Chr..
  • Er bestaan veel volksverhalen over de vondst van schatten, die spoorloos verdwijnen zodra ze worden aangeraakt.
  • "Branwen haar graf" of "Bedd Branwen" is de grafheuvel van Branwen uit de Welshe mythologie.
  • Het centrum (een heuvel van 20 meter diameter en van ongeveer 5 meter hoogte) van Rujm al-Hīrī (“hoogte van de wilde kat”) zou het graf zijn van de reus Goliath of Og.

Externe links

• Grafheuvelonderzoek Ancestral Mounds, Universiteit Leiden

  Zie ook de categorie met mediabestanden in verband met Tumuli op Wikimedia Commons.

Bronvermelding

Bronnen, noten en/of referenties: