Elf (mythisch wezen)

Een elf (Oudnoors álfr, Oud-Engels aelfe, Middelnederlands en Oud-Saksisch alf, Oud-Duits alp) is een mythisch wezen dat in oorsprong afstamt uit de Germaanse en Noordse mythologie, maar evenwel vertegenwoordigd is in de Europese folklore onder vele verschillende vormen en gedaanten. Vaak worden ze geassocieerd met Brownies, hobgoblins of kobolden die de mens in het huishouden helpen enerzijds, maar anderzijds ook met plaaggeesten die vee, voedsel of zelfs kinderen stelen of knopen leggen in de manen van paarden. Vaak werden elfen ook in verband gebracht met plotse ziektes of worden zij geassocieerd met de geesten van de overledenen.

Uiterlijk voorkomen

In de voornaamste Oud-Noordse bronnen worden de elfen onderverdeeld in twee categorieën: de Ljòsálfar zijn mooier dan de zon om naar te kijken en de Dökkálfar zijn donkerder dan pek.

Elfen die voorkomen in latere, middeleeuwse overlevering, worden haast altijd een hemelse schoonheid toegedicht. Verder worden zij over het algemeen als vrouwelijk voorgesteld. Ook zien wij duidelijk hoe de elfen uit de folklore van de middeleeuwen meer en meer gelijkaardig voorgesteld worden aan de engelen uit de christelijke traditie.

In Angelsaksische overlevering kennen elfen ook een voorkomen als figuren die in wezen niet zozeer verschillen van mensen dat zij meteen opvallen. Hier hebben zij eerder het voorkomen van een adellijke figuur. Meestal beschikken zij dan ook over grote strijdvaardigheid.

In latere tijden is men echter vanwege de term elf-schot voor ziekte, elfen gaan zien als kleine, onzichtbare of demonische wezens die hun slachtoffers met pijlen raakten en zo ziekte en verderf zaaiden.

Tegenwoordig wordt voor elfen en feeën vaak hetzelfde begrip gebruikt. Hierbij worden elfjes vaak afgeschetst als kleine wezentjes met vlindervleugels die over bovennatuurlijke krachten beschikken. Deze feeën kregen vorm tijdens de Romantiek in de Victoriaanse era.

In andere gevallen worden elfen tegenwoordig gezien als figuren met een menselijke gestalte en puntoren. Dit beeld werd gecreëerd door de High fantasy, die zich op zijn beurt voornamelijk gebaseerd heeft op de elfen die voorkomen in de werken van J.R.R. Tolkien (schrijver van In de Ban van de Ring), die zijn elfen heeft vormgegeven naar het beeld van de krijgshaftige Angelsaksische elf, dat hierboven aangehaald wordt.

De elfenwereld

Er bestaan veel uiteenlopende verhalen over eilanden of streken waar elfenrijken zouden liggen. Zo spreken de Ieren van het spookeiland "Hy Breasail" en de oude Britten noemen het eiland Man.

Sommige verhalen zeggen dat Koning Arthur op het eiland Avalon werd gekroond en later daarheen teruggebracht werd toen hij dodelijk gewond werd. Daar zou hij door vier elfenkoninginnen verzorgd zijn en tegenwoordig slapen in het hart van een elfenheuvel tot hij het land weer zal regeren.

In Keltische folklore komen de elfen voor als de Aos Sí (het volk van de grafheuvels). Zij zouden de Tuatha Dé Danann (het volk van de godin Danu) zijn, dat ooit in Ierland leefde, maar door een invasie van de Milesians bijna uitgeroeid werd. Toen zij zich over hadden gegeven, verdeelden de Milesians het land in twee delen. Vanaf die dag zouden de Tuatha Dé Danann onder de grond leven en de Milesians boven de grond. Zo werden de afstammelingen van Danu de Sídhe of Aos Sí. Hun wereld wordt vaak gelijkgesteld aan de Keltische Andere Wereld. Deze wereld kan bereikt worden via grafheuvels, grotten of via de zee, hoewel hen die bewust dat land van eeuwige jeugd en gezondheid zoeken, een ongelukkig lot te wachten staat. De portalen (grafheuvels, elfenheuvels, dolmen of toverterpen) worden in het Iers sidhe, síd of sprookjesheuvels genoemd en ze werden ooit vereerd als de verblijfplaats van één enkele god of godin. Veel belangrijke gebeurtenissen uit de Ierse mythologie voltrekken zich op Samhain, als de grenzen tussen deze wereld en het rijk van het bovennatuurlijke volledig wegvalt en de sidhe (sprookjesheuvels) waar de mensen uit de Andere Wereld leven open zijn.

De woningen van elfen in IJsland bestaan uit gestapelde stenen. Deze worden door de IJslandse bevolking en bezoekers groter gemaakt of bijgeplaatst. Zij moeten niet verward worden met zogenaamde steenmannetjes.

Andere plaatsen zijn Annwfyn, Tír na nÓg, Tire Nam Beo, Tirn Aill, Mag Mor, Mag Mell en Tir Tairngire. Voor het eiland Gresholm ligt de Groene Weide der Bekoring onder de zeespiegel.

Mythische elfen

Noordse Mythologie

In de Noordse mythologie komen elfen zoals eerder gezegd onder twee namen voor. Deze zijn de Ljòsálfar en Dökkálfar. De Ljòsálfar of lichtelfen leven in het rijk Álfheimr, een rijk dat dicht bij de zon ligt en bewoond wordt door de god Freyr. Zij worden omschreven als mooier dan de zon en vertolken de zichtbare vruchtbaarheid van de aarde. De Dökkálfar of donkerelfen leven in de grond en zijn zo zwart als pek. Omtrent de Dökkálfar bestaat echter wat onzekerheid. Zij zouden gelijkgesteld worden aan de Svartálfar (zwartelfen) die haast uitsluitend in Snorri Sturlusons Proza-Edda voorkomen en beiden zouden gelijk zijn aan de dwergen uit de Noordse mythologie. Het is echter niet bekend of in de tijd dat de Edda geschreven werd, Dökkálfar en Svartálfar als één soort gezien werden of als twee verschillende soorten.

Aos Sí

In Keltische folklore worden de elfen gezien als de afstammelingen van de godin Danu, die volgens één verhaal over zwarte wolken naar Ierland kwamen, terwijl een ander verhaal vertelt hoe dit volk met schepen naar Ierland kwam, waar zij hun schepen verbrandden om een terugkeer te verhinderen. Deze verbranding zou dan de zwarte wolken veroorzaakt hebben. Na enkele oorlogen onderling kwam echter een ander volk van het Iberisch schiereiland, de Milesians, dat de Tuatha Dé Danann op de knieën dwong. Zij verdeelden vervolgens het land in twee delen, en besloten zelf in de bovenwereld te leven, terwijl het volk van Danu onder de grond moest leven. Zij trokken zich daarom terug in grafheuvels en werden vanaf dan de Sídhe of Aos Sí (volk van de grafheuvels) genoemd. De Kelten zagen dit volk niet zozeer als een volk dat beter was dan zijzelf, maar veeleer als een anders soort mensen, die dan niet onsterfelijk waren, maar wel contact konden leggen met de zielen van de overledenen en de geesten van de natuur. Vooral later werden zij afgebeeld als elfen of stonden zij er toch model voor.

Kerstening

In IJsland wordt verteld dat Eva haar kinderen waste in de rivier. God kwam langs en ze verborg haar kinderen die nog niet gewassen waren. De verborgen kinderen werden elfen. Sinds de kerstening zijn elfen of feeën in verhalen soms de zielen van ongedoopte kinderen, maar in andere verhalen zijn elfen gevallen engelen, die tussen Hemel en Hel leven.

Volksgeloof

• De Brythonische mythologie kent de Korrigan en de Zuid-Afrikaanse de Abatwa. Elfachtige wezens komen voor in de folklore wereldwijd, zoals Piskies.
• In Scandinavië is dit volk bekend als het Huldervolk, het verborgen volk (zie ook Huldra en witte wieven). Huldermeisjes zijn mooi, maar hebben een lange koeienstaart.
• Op de Veluwe wordt een alf (of elf) Blauwe Gerrit genoemd.
• Oberon is een mythologische elfenkoning.
• In Amerika wordt de Kerstman geholpen door elfen, in Europa kent men de Lutin, Nisse of Tomte als hulpje.

Tolkien

In de verhalen van J.R.R. Tolkien komen elfen voor als wezens die uiterlijk sterk overeenkomen met de mensen. Duidelijk wordt dat de verschillen tussen elfen en mensen zeer subtiel zijn. Zo hoort Túrin Turambar aan de stem van twee elfenlieden, tot welk ras zij behoren. Verder wordt door Tolkien voor het eerst omschreven dat “the Quendian ears were more pointed and leaf-shaped than Human” of dus dat de oren van de Quenya meer puntig en bladvormig waren dan die van de mensen. Later haalt Tolkien ook aan dat de Hobbitoren “slechts licht puntig en elfachtig” waren, zodat sommigen concluderen dat Tolkiens elfen wel degelijk puntoren moeten gehad hebben, waar anderen niet geloven dat dergelijke conclusies getrokken mogen worden. De elfen die voorkomen in boeken als The Lord of the Rings, The Hobbit en The Silmarillion, zijn gevormd met aandacht voor elementen uit de Germaanse, Keltische en Noordse mythologie, zodat sommigen stellen dat Tolkien geprobeerd heeft met zijn elfen een duidelijker beeld van de oorspronkelijke essentie van het woord elf te schetsen. Elfen uit de latere High fantasy zijn voornamelijk op Tolkiens elfen gebaseerd.

World of Warcraft

De elfen in World of Warcraft hebben overeenkomsten met de Tolkien-elfen, al zijn ze verdeeld in meerdere groepen met verschillen in uiterlijk: de Night Elves (nachtelfen) en de Blood Elves (bloedelfen). Elfen zijn langer dan mensen, onsterfelijk of ze worden op zijn minst extreem oud, en hun leefgebieden getuigen van gevoel voor bouwkunst. De Night Elves aanbidden de maan, maar de Blood en de High Elves de zon.

Midkemia

In de wereld van Midkemia (gecreëerd door Raymond Feist) zijn elfen qua uiterlijk net hetzelfde als hierboven beschreven. Het enige verschil is dat deze elfen eerst slaven waren van de machtige drakenheersers. Na de vernietiging van deze laatsten zijn de elfen vrij. Alleen zijn zij verdeeld onder verschillende groepen.

• De Eledhel (de elfen van het licht)
• De Moredhel (de zwarte elfen)
• De Glamredhel (de waanzinnige elfen)
• De Ocedhel (de elfen van over de zee)
• De Anoredhel (de elfen van de zon - ook wel de beschermelfen genoemd)
• De Taredhel (de clans van de zeven sterren)

Volksverhalen

Elfen komen vaak voor in sprookjes, strip-en-fantasieboeken, zoals Harry Potter, Artemis Fowl en De oorlog van de grote scheuring. Zie ook:

• Het dankbare alvermanneke
• De rozenelf
• Tam Lin
• De Indische Waterlelies
• Het verhaal van Schele Guurte
• Het blauwe licht
• Een gouden schat
• Twee broers
• Elfenheuvel
• Het meisje dat op het brood ging staan
• De stukgedanste schoentjes
• Verraad op de Veluwe
• Het kristallen kasteel
• Belfy en Lillibit
• The 10th Kingdom
• Elfquest

Zie ook

• Alf
• Alvermanneke
• Djinn
• Elwetritsch
• Lichtelfen
• Mimi
• Svartalfer
• Leprechaun

Bronnen, noten en/of referenties

Bronnen, noten en/of referenties De Elfen, Brian Froud & Alan Lee, 1979, ISBN 90-269-6466-8 An Encyclopedia of Fairies, Hobgoblins, Brownies, Boogies, and Other Supernatural Creatures, Katharine Briggs, ISBN 0-394-73467-X

  Zie ook de categorie met mediabestanden in verband met Elves op Wikimedia Commons.