Monarchie in Nederland

Geschiedenis van Nederland Tijdlijn Bibliografie

..Naar chronologie Prehistorie Brons- en ijzertijd Romeinse tijd Grote Volksverhuizing Middeleeuwen Bourgondische tijd Zeventien Provinciën Spaanse Nederlanden Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden Tachtigjarige Oorlog Gouden Eeuw Patriotten Oranjerestauratie Bataafse Revolutie Franse tijd Verenigd Koninkrijk der Nederlanden 1830-1917 Interbellum Tweede Wereldoorlog Eigentijdse geschiedenis

..Naar onderwerp Constitutionele geschiedenis Economische geschiedenis Fascisme en nationaalsocialisme Nederlandse film Geschiedenis van het Fries Kunstgeschiedenis Literatuurgeschiedenis Geschiedenis van de monarchie Maritieme geschiedenis Van de prehistorie tot 1585 Van 1585 tot heden Militaire geschiedenis Geschiedenis van het Nederlands Geschiedenis van het onderwijs Rechterlijke macht Ontstaan van de Nederlandse ondergrond Sociale geschiedenis Strijd tegen het water Televisiegeschiedenis Uitvindingen en ontdekkingen

..Naar overzeese gebiedsdelen Aruba Nederlandse Antillen

..Naar provincie Drenthe Flevoland Friesland Gelderland Groningen Limburg Noord-Brabant Noord-Holland Overijssel Utrecht Zeeland Zuid-Holland

..Naar voormalige koloniën Koloniën

Een centrale monarchie is in Nederland betrekkelijk jong. Schrijvers hebben Nederland wel gekenschetst als een republiek met een Oranje aan het hoofd.

De huidige familielijn van troonopvolgers van het Huis van Oranje.

In de middeleeuwen waren er in de Nederlanden tal van monarchieën die in de graafschappen en hertogdommen regeerden. In de Bourgondische periode wisten de Hertogen van Bourgondië de gewesten één voor één onder hun gezag te verenigen.

De Spaanse koningen Karel V en Philips II probeerden het gezag te centraliseren. Daarin slaagden zij niet en Philips verloor de Noordelijke Nederlanden. Deze werden vanaf 1581 een republiek: de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden waarin de Unie van Utrecht als grondwet werd gebruikt. In de Zuidelijke Nederlanden regeerden Spaanse en later Oostenrijkse vorsten over een lappendeken van gewesten die centraal gezag afwezen en hun privileges streng bewaarden.

De posities van de opeenvolgende Stadhouders uit de huizen Oranje en Nassau-Diez waren niet sterk genoeg om monarchen te worden. Zij waren de "dienaar van de Staten".

In 1750 werd Willem IV van Oranje-Nassau, zeer tegen de zin van met name de regenten en de Staten van Holland, tot Erfstadhouder uitgeroepen. Toch konden hij en zijn zoon en opvolger Willem V van Oranje-Nassau niet als monarchen optreden. De republikeinse traditie was daarvoor te sterk. Willem V vluchtte in 1795 naar Engeland.

De noordelijke Nederlanden werden daarop met hulp van de Franse bezetter de Bataafse Republiek, die in 1801 werd vervangen door het Bataafs Gemenebest. In 1806 hief Napoleon Bonaparte het Bataafs Gemenebest op. Hij richtte vervolgens het Koninkrijk Holland op en installeerde zijn jongere broer Lodewijk Napoleon Bonaparte op de troon. Dat was het begin van de Nederlandse monarchie. De Nederlanders schikten zich in het onvermijdelijke en de niet onwelwillende Lodewijk Napoleon werd zelfs populair.

Van 1810 tot 1813 waren de Noordelijke en de Zuidelijke Nederlanden deel van het Franse Keizerrijk.

In 1813 kwam Willem I, voorheen Willem VI, zoon van stadhouder Willem V, naar 's-Gravenhage. Hij riep zichzelf op 2 december 1813 uit tot souverein Vorst der Nederlanden. Dat kon hij doen omdat de felle republikeinse en anti-orangistische gevoelens in Holland en in de andere gewesten sterk was afgenomen. Men was aan een monarchie gewend geraakt.

Willem I probeerde onder meer de belangen van zijn familie veilig te stellen door het instellen van het principe van 'erfelijk koningschap'. Daarin werd hij door de Britten en de andere geallieerden gesteund. Zij wensten een sterke monarchie ten noorden van Frankrijk en Willem was nauw verwant aan de Britse en Pruisische koningshuizen. Er bestond in deze periode bij de Nederlanders die de Republiek niet waren vergeten een sterke oppositie tegen het koningschap. Orangist Gijsbert Karel van Hogendorp zorgde er met zijn grondwet voor dat Willem zijn positie als Koning der Nederlanden kon consolideren: sindsdien ging het koningschap over op zijn 'wettige' (door Willem immers zelf als wettig bepaald), familiare, opvolgers.

Het huidige Koninkrijk der Nederlanden omvat Nederland en de autonome landen Aruba en de Nederlandse Antillen.

De monarchie is enige malen in gevaar geweest maar de Oranje-Nassaus hebben hun populariteit steeds weer kunnen herstellen.

De monarchie in gevaar

• In 1830 werd Willem I uit zijn zuidelijke hoofdstad Brussel verdreven. Hij kon zijn gezag in het noorden behouden maar verloor de helft van zijn rijk.
• In 1848 dreigde een revolutie en verkoos Willem II de oplossing van een constitutionele monarchie met een koning die geen lid van de beleidsbepalende ministerraad was. De ministers werden verantwoordelijk voor de onschendbare, maar zonder medewerking der ministers machteloze, koning.
• Willem III was aan het einde van zijn regering volledig onberekenbaar en zeer impopulair. Zijn twee volwassen geworden zoons konden of wilden niet regeren. Het heeft Koningin-regentes Emma en Wilhelmina veel moeite gekost om het aanzien van het koningshuis te herstellen.
• Tussen 1890 en 1909 was er maar één Oranje-Nassau in leven en dreigde het Huis Oranje-Nassau uit te sterven. Een koningschap van een Duitse verwant, die volgens de Grondwet van die tijd het recht had om Wilhelmina op te volgen, zou in Nederland weinig draagvlak hebben gehad. Pas na de Tweede Wereldoorlog was de familie weer zo groot dat de dreiging van uitsterven was afgewend.
• In november 1918 kondige Troelstra aan dat hij een revolutie zou organiseren. Wanneer een groep georganiseerde arbeiders naar het Paleis Noordeinde zou zijn opgetrokken zou de monarchie zijn gevallen want bij de regering heerste besluiteloosheid en defaitisme. Men leek zich bij de val van ook de Nederlandse monarchie, na die van niet minder dan 20 andere Europese vorstenhuizen in dat ene najaar te hebben neergelegd. Troelstra liet het gunstige moment voorbij gaan. Een "spontaan georganiseerde" demonstratie op het Malieveld en veel uitgedeelde jenever deden het tij keren.
• In 1940 werd Nederland bezet en gingen koningin en regering in ballingschap.
• In 1951 waren Koningin en prins verwikkeld in een felle echtelijke ruzie die men de Greet Hofmans-affaire is gaan noemen. Tussen koningin en ministerraad waren grote verschillen in inzicht en het heeft premier Willem Drees veel moeite gekostom de situatie te laten bedaren.
• In 1976 kwam Prins Bernhard der Nederlanden in opspraak in de Lockheed-affaire. Wanneer hij zou zijn vervolgd was koningin Juliana afgetreden. Kroonprinses Beatrix zou dan niet hebben opgevolgd en er zou een regentschap voor de pas negenjarige Willem Alexander hebben moet komen. De monarchie wankelde maar premier Joop den Uyl wist het koningshuis met list en bedrog (de premier lichtte de Tweede Kamer onvolledig in en de Commissie van Drie liet belastende details weg uit het rapport) te redden.

Het Huis Oranje-Nassau

Het Huis Oranje-Nassau komt voort uit het Huis Nassau, een familie uit Duitsland. Stamvader van het Huis Nassau was Walram van Laurenburg (ca. 1146-1198), de eerste graaf van Nassau. Zijn zoon Hendrik II van Nassau de Rijke (ca. 1180-ca. 1250) was gehuwd met Machteld van Gelre en kreeg een aantal zonen, waarvan Walram (ca. 1220-ca. 1276) en Otto (vermoedelijk gestorven in 1289) de bezittingen van hun vader erfden en die later verdeelden. Het Huis van Oranje-Nassau stamt historisch gezien af van Otto, de Ottoonse linie van het Huis Nassau.

Het Huis Oranje-Nassau begon in 1544, toen Willem I, graaf van Nassau-Dillenburg (1533-1584), beter bekend als Willem van Oranje of Willem de Zwijger, het Zuid-Franse vorstendom Orange erfde van zijn neef René van Chalon (officieel René graaf van Nassau en prins van Chalon-Oranje), de zoon van Willems oom Hendrik III.

Bij het vorstendom hoorde ook de titel Prins van Oranje en de lijfspreuk van Chalon, Je maintiendrai Chalon. Na de dood van koning-stadhouder Willem III in 1702 zou tot 1732 zowel het Huis van Oranje-Nassau als het Huis Hohenzollern aanspraak op de titel maken. Volgens het Traktaat van Partage behielden beide huizen echter het recht op de titel Prins van Oranje. Doordat koning-stadhouder Willem III na zijn dood geen wettige opvolger had, stierf de Bredase tak van Willem van Oranje uit en ging het Huis van Oranje-Nassau verder in de zogenaamde Friese tak, de nazaten van Willems broer Jan VI van Nassau-Dillenburg. Sindsdien stammen de leden van de Oranjefamilie niet meer in de mannelijke lijn maar nog wel in de vrouwelijke lijn van Willem van Oranje af (tweemaal zelfs). Hij is in die zin de stamvader van de huidige Oranjes.

Het Huis Nassau

Met het overlijden van koning Willem III in 1890 stierf de Ottoonse linie van het Huis Nassau in mannelijke lijn uit. Het Nederlandse koningschap ging over op de vrouwelijke lijn via Wilhelmina, de dochter van koning Willem III en zijn tweede vrouw, Emma van Waldeck-Pyrmont. Luxemburg ging toen met groothertog Adolf van Luxemburg (1817-1905) over op de Walramse linie, dit omdat in Luxemburg vrouwelijke troonsopvolging eind negentiende eeuw wettelijk nog niet mogelijk was (door de zogeheten Salische Wet).

Prins van Oranje-Nassau

De titel Prins van Oranje-Nassau is door veel afstammelingen van Willem van Oranje gedragen, maar werd soms afgewisseld met Prins van Oranje en Nassau. Toen koningin Wilhelmina van Nederland in 1901 trouwde met Hendrik van Mecklenburg-Schwerin dreigde uit van Oranje-Nassau het element Nassau verloren te gaan. Dit werd voorkomen met een beroep op een verdrag dat de verschillende takken van het Huis Nassau in 1736 sloten.

Volgens de huidige Wet Lidmaatschap Koninklijk Huis dragen de koning, diens vermoedelijke opvolger en de koning die afstand heeft gedaan van het koningschap de titel Prins(es) van Oranje-Nassau. Andere leden van het Koninklijk Huis kunnen deze titel bij Koninklijk Besluit krijgen, althans alleen als persoonlijke, niet-erfelijke titel. Eveneens bij Koninklijk Besluit kan de persoonlijke titel Prins(es) van Oranje-Nassau worden toegekend aan voormalige leden van het Koninklijk Huis.

Positie en bevoegdheden

"De Koning is onschendbaar, de ministers zijn verantwoordelijk": zo is de positie van het vorstenhuis tot op heden toe geregeld door de inspanningen van de liberale staatsman Johan Rudolph Thorbecke. In de Grondwet van 1848 werden de bevoegdheden en erfkwesties van het koningshuis verder uitgewerkt en vastgelegd.

De feitelijke macht en bevoegdheden van de koning komen met name tot uiting bij Koninklijke Besluiten, waaronder allerlei belangrijke benoemingen op de gebieden van binnenlands bestuur en van de rechterlijke macht.

Ook bij de kabinetsformatie speelt de Koning een belangrijke rol, bijvoorbeeld bij de benoeming van de kabinetsformateur.

Voor de bekrachtiging van een formele wet is ondertekening ervan door de koning en de verantwoordelijke bewindspersoon noodzakelijk. Dit laatste wordt “contraseign” genoemd.

Daarnaast heeft de Koning een ceremoniële taak.

Beknopte stamboom en erfopvolging

Nederland werd eind achttiende eeuw veroverd door Frankrijk. De Franse keizer, Napoleon Bonaparte, maakte van Nederland een koninkrijk en zette zijn broer, Lodewijk Napoleon Bonaparte, op de troon. Hij was hiermee Nederlands eerste monarch in 1806. Vanaf 1813 echter kwam de regie in handen van het Huis Oranje-Nassau. Als men de erfopvolging 'zuiver' betracht dan eindigt de monarchie bij Willem III, hij overleefde alle drie zijn zonen.

Willem I

Wilhelmina van Pruisen

Willem II

Anna Paulowna

Emma

Willem III

Sophia

Wilhelmina

Hendrik

Willem

Maurits

Alexander

Juliana

Bernhard

Beatrix

Claus

Willem-Alexander

Máxima

Amalia

Alexia

Ariane

Koningen en koninginnen der Nederlanden

Geboren	Koning(in) van	tot	Overleden	Naam
24 augustus 1772	2 december 1813	16 maart 1815		ZH Soeverein Vorst Willem I
	16 maart 1815	7 oktober 1840	12 december 1843	ZM Koning Willem I
6 december 1792	7 oktober 1840	17 maart 1849	17 maart 1849	ZM Koning Willem II
19 februari 1817	17 maart 1849	23 november 1890	23 november 1890	ZM Koning Willem III
2 augustus 1858	20 november 1890	23 november 1890		HM Koningin Emma (Regentes voor koning Willem III)
	23 november 1890	31 augustus 1898	20 maart 1934	HM Koningin Emma (Regentes voor koningin Wilhelmina)
31 augustus 1880	23 november 1890	4 september 1948	28 november 1962	HM Koningin Wilhelmina
30 april 1909	4 september 1948	30 april 1980	20 maart 2004	HM Koningin Juliana
31 januari 1938	30 april 1980	heden		HM Koningin Beatrix

Tijdlijn

<timeline> ImageSize = width:900 height:120 PlotArea = width:800 height:90 left:65 bottom:20 AlignBars = justify

Colors =

 id:orange value:rgb(1,0.5,0) # oranje
 id:yellow value:rgb(0.7,0.7,1) # light yellow
 id:black  value:black
 id:grey   value:rgb(0.7,0.7,0.7)
 id:white   value:rgb(1,1,1)

Period = from:1810 till:2020 TimeAxis = orientation:horizontal ScaleMajor = unit:year increment:10 start:1810 ScaleMinor = unit:year increment:2 start:1810

PlotData=

 align:center textcolor:black fontsize:8 mark:(line,white) width:50 shift:(0,5)

 bar:yellow color:yellow

 from: 1813.9   till:    1840.8   color:orange   text:~Willem I
 from: 1840.8   till:    1849.2   color:orange   text:~Willem II
 from: 1849.2   till:    1890.9   color:orange   text:~Willem III
 from: 1890.9   till:    1898.7   color:orange   text:~Emma
 from: 1898.7   till:    1948.7   color:orange   text:~Wilhelmina
 from: 1948.7   till:    1980.3   color:orange   text:~Juliana
 from: 1980.3   till:    2009.3   color:orange   text:~Beatrix

</timeline>

Prinsen van Oranje (kroonprinsen)

Van	Tot	Naam	Opmerking
1815	1840	Willem	de latere Willem II; zoon van Willem I
1840	1849	Willem	de latere Willem III; zoon van Willem II
1849	1879	Willem	stierf als kroonprins; zoon van Willem III
1879	1884	Alexander	stierf als kroonprins; zoon van Willem III
1884	1980	geen	titel tot 1983 voorbehouden aan mannelijke telgen
1980	heden	Willem-Alexander	zoon van Beatrix

Erfopvolging

Zie Lijn van de Nederlandse troonopvolging voor het hoofdartikel over dit onderwerp.

In principe gaat het koningschap bij overlijden van de koning over op zijn wettige nakomelingen, waarbij het oudste kind voorrang heeft. De precieze regels voor de erfopvolging zijn vastgelegd in de Grondwet (artikel 24 tot en met 31). Opvallend is het artikel waarin gesteld wordt dat een ongeboren kind voor de opvolging al als geboren wordt aangemerkt, tenzij het kind dood ter wereld komt; dan wordt het geacht nooit te hebben bestaan. Wellicht interessant te vermelden is, dat de erfopvolging volgens het Statuut voor het Koninkrijk der Nederlanden anders is dan in de Nederlandse grondwet. Bij het Statuut is sprake van de wettige nakomelingen van Koningin Juliana en niet van Willem I; Artikel 1: De Kroon van het Koninkrijk wordt erfelijk gedragen door Hare Majesteit Juliana, Prinses van Oranje-Nassau en bij opvolging door Hare wettige opvolgers. Dit is te verklaren uit de tijd van creatie van het Statuut. Volgens de regels in de Grondwet zijn de troonopvolgers op dit moment:

1. ║├ Z.K.H. Prins Willem-Alexander, Prins van Oranje, Prins der Nederlanden, Prins van Oranje-Nassau, Jonkheer van Amsberg
2. ║│ ├─── H.K.H. Prinses Catharina-Amalia der Nederlanden, Prinses van Oranje-Nassau
3. ║│ ├─── H.K.H. Prinses Alexia der Nederlanden, Prinses van Oranje-Nassau
4. ║│ └─── H.K.H. Prinses Ariane der Nederlanden, Prinses van Oranje-Nassau
5. ║└ Z.K.H. Prins Constantijn der Nederlanden, Prins van Oranje-Nassau, Jonkheer van Amsberg
6. ║   ├─── Eloise, Gravin van Oranje-Nassau, Jonkvrouwe van Amsberg
7. ║   ├─── Claus-Casimir, Graaf van Oranje-Nassau, Jonkheer van Amsberg
8. ║   └─── Leonore, Gravin van Oranje-Nassau, Jonkvrouwe van Amsberg
9. ╚ H.K.H. Prinses Margriet der Nederlanden, Prinses van Oranje-Nassau, Prinses van Lippe-Biesterfeld
10.      ├── Z.H. Prins Maurits van Oranje-Nassau, van Vollenhoven
11.      └── Z.H. Prins Bernhard van Oranje-Nassau, van Vollenhoven

Kosten Koninklijk Huis

Zie Kosten Koninklijk Huis voor het hoofdartikel over dit onderwerp.

Zie ook

• Prins van Oranje-Nassau
• Stamboom Oranje-Nassau
• Koninklijke familie (Nederland)
• Lijst van monarchieën
• Koninklijk Besluit

Externe links

• Artikeltekst Grondwet (artikel 24-31)
• Artikeltekst Koninklijk Besluit

  Vrije mediabestanden over Dutch monarchy op Wikimedia Commons