Twintigste treinkonvooi

Het XXe treinkonvooi was een transport tijdens de Tweede Wereldoorlog van 1631 Joodse gevangenen uit Kamp Mechelen in België die werden weggevoerd naar Auschwitz. Drie jonge Belgische mannen dwongen de trein tussen Boortmeerbeek en Haacht tot stoppen. Een deel van de gedeporteerden kon ontsnappen. Het was de grootste actie om Joden uit een trein naar Auschwitz te redden en ook een van de enige, buiten een dergelijke actie in Polen.

Achtergrond

In 1940 woonden er in België circa 70.000 Joden, van wie 46% met treinen gedeporteerd werd via de Dossinkazerne in Mechelen, België, en 5034 via het Franse Kamp Drancy nabij Parijs. Het Reichssicherheitshauptamt (RSHA) in Berlijn regelde het vorderen van de treinen bij de Belgische spoorwegen. De chef van de Dossin-kazerne liet het transport ter plaatse organiseren en liet papieren konvooilijsten in drievoud opstellen. Eén konvooilijst was voor de politieofficier die het konvooi begeleidde, één was voor het kamp te Mechelen en één voor de BSD-dienst te Brussel. Doordat de transportlijsten van Kamp Mechelen volledig zijn bewaard gebleven kon een volledig overzicht van de gedeporteerden worden opgesteld. Vanaf de zomer van 1942 tot de zomer 1944 verlieten achtentwintig treinkonvooien de Dossinkazerne en brachten zo 25.257 Joden en 351 Roma naar Oost-Europa. Hun bestemming was meestal Auschwitz.

Op 19 april 1943 vertrok het XXe konvooi met 1631 personen naar Duitsland. Het betrof een uitzonderlijk groot konvooi en het vervoer gebeurde voor de eerste maal met goederenwagons, waarbij de deuren werden vergrendeld met prikkeldraad. Bij vorige konvooien waren steeds derde klasse personenwagons gebruikt waardoor gedeporteerden makkelijk via de ramen konden ontvluchten. Meyer Tabakman schreef in een verzetskrantje een artikel over zijn ontsnapping uit het XIXe-treinkonvooi door eenvoudigweg te springen. Dit artikel inspireerde het verzet.

De Gestapo ontdekte erg laat dat er vermoedelijk verzetslieden in het konvooi zaten, die normaal niet meteen werden gedeporteerd maar overgebracht naar het Fort van Breendonk. De Gestapo bracht de recent gearresteerde verzetsleider Henri Dobrzynski naar de inscheping in de hoop dat hij de verzetslieden zou aanduiden. De reeds zwaar gefolterde Dobrzynski weigerde iemand te verraden en werd enkele dagen later gefusilleerd.

Richting Auschwitz

Op 22 april 1943 kwam de trein aan te Auschwitz. Tijdens de selectie werd aan slechts 521 personen een stamnummer toegekend. Van hen zouden slechts 150 de oorlog overleven. De overige 1031 gedeporteerden uit dit transport verdwenen in de Holocaust. Aan de hand van een telegram van 29 april 1943 van het Reichssicherheitshauptamt aan Ernst Ehlers, SS-Obersturmbannführer en chef van de Sipo-SD in België, kan men veronderstellen dat er moeilijkheden waren bij de aankomst van dit transport. De geruchten over de Endlösung hebben klaarblijkelijk weerstand en opstandigheid opgeroepen bij de gedeporteerden. Heel wat gevangenen sprongen daarom uit de rijdende trein.

Na het XXe konvooi werden de Jodentransporten versterkt met soldaten uit de wachtcompagnie van de dienst te Brussel die meegingen tot aan de Duitse grens.

De eerste verzetsactie

Gewapend met één revolver, een stormlamp en rood papier dwongen Youra Livchitz (Georges Livchitz), Robert Maistriau en Jean Franklemon, oud-klasgenoten van het Atheneum te Ukkel, de Jodentrein te stoppen op de spoorlijn Mechelen–Leuven tussen Boortmeerbeek en Haacht. Dit is een uniek feit in de geschiedenis van de Holocaust. Nergens in Europa is tijdens de Tweede Wereldoorlog een bevrijdingsactie uitgevoerd op een Jodentransport. Het XXe konvooi werd begeleid door een commando van de Sicherheitspolizei dat speciaal uit Duitsland kwam. Het bestond uit één officier en 15 manschappen. Ondanks deze bewaking slaagde Maistriau erin één treinwagon te openen waaruit 17 gevangenen ontsnapten. In totaal konden 231 Joden ontsnappen, veel van hen ook zonder de hulp van de verzetsactie. Van hen werden 90 ontsnapte gedeporteerden weer gepakt en op een volgend transport gezet; 26 personen werden bij hun vlucht gedood en 115 gedeporteerden slaagden in hun ontsnapping. De jongste vluchteling was amper 11 jaar en heette Simon Gronowski. Ook Regine Krochmal, een achttienjarige verpleegster uit het verzet, wist te ontvluchten. Met een broodmes zaagde ze de houten stangen door die voor een luchtopening waren aangebracht, waarna ze uit de rijdende trein sprong in de buurt van Haacht. Beiden hebben de oorlog overleefd. De machinist van de trein tussen Tienen en Tongeren, Albert Dumon, speelde ook een belangrijke rol: hij wist dat mensen probeerden te ontsnappen en deed alles wat hij kon om hun vlucht gemakkelijker te maken, bijvoorbeeld door zo traag mogelijk te rijden.

Terechtstelling

Youra Livschitz en zijn broer Alexander werden op 23 juni 1943 gearresteerd na verklikking. beide broers kregen het doodvonnis, dat werd voltrokken op de Nationale Schietbaan (op resp. 17 en 10 februari 1944). Robert Maistriau en Jean Franklemon overleefden de oorlog.

Monument

Ter nagedachtenis van de weerstandsactie werd in 1993 een monument van beeldhouwer Etienne Desmet opgericht nabij het treinstation van Boortmeerbeek. Het monument kwam tot stand op initiatief van Maurice Tzwern en van het Joods Museum van Deportatie en Verzet te Mechelen. Fondsen kwamen van vrienden en instanties rond Maurice Tzwern, zoon van Hena Wasyng. Zij werd in Boortmeerbeek bevrijd uit het XXe transport. De Gentse beeldhouwer Etienne Desmet heeft een sobere zuil ontworpen van cortenstaal. De drie handen op de zuil zijn niet enkel een symbool van strijd tegen onverdraagzaamheid, discriminatie, geweld en marteling, maar ook van hoop en solidariteit. Het brengt in herinnering dat, louter om racistische redenen, over deze spoorlijn 25.257 Joden waaronder 5093 kinderen naar het concentratiekamp Auschwitz werden weggevoerd. Ook werden nog 351 Roma weggevoerd. Slechts 1205 personen keerden levend terug uit wat later in de geschiedenis van de 20e eeuw omschreven zou worden als de Holocaust. De dag van de weerstandsactie tegen het XXe konvooi is ook een symbolische dag omdat deze samenvalt met de opstand in het getto van Warschau, in Polen.

De tweede verzetsactie

Minder gekend is dat onafhankelijk hiervan ook nog een verzetsactie werd uitgevoerd door Romain Baplu, Nicolas Poncelet en Pieter Scheepers die als leden van de Leuvense tak van de Witte Brigade in Korbeek-Lo boomstammen over het spoor hebben gelegd. Mogelijks heeft hun actie meer levens gered dan de bekendere actie van Maistriau en co. De verzetsstrijders waren echter niet expliciet bezig met het redden van Joden, maar met het bevrijden van mede verzetslui, waarmee ze ingingen tegen het verbod van de lokale leider Louis Van Brussel. Scheepers stierf bij de actie door kogels van de Duitse bewakers van de trein. Baplu en Poncelet werden kort na de actie verraden en geëxecuteerd.

33 mensen ontsnappen door de actie, er ontstond echter een vuurgevecht en daarbij vielen naast verzetslid Pieter Scheepers nog 4 doden: Eva Resler (12 jaar oud), Ruckla Wald-Mansklajd (23 jaar), Frida Mayer-Fischbein] (31 jaar) en Josef Patro (46 jaar).

Geredde personen

Volgende personen werden bevrijd uit de wagon die werd geopend door de verzetsacties:

• Mendelis Goldsteinas en zijn echtgenote Hinda Vistinezki
• Hena Wasyng
• Moritz Birn, Judith Herszaft-Blech, Alex Cleffmann, Faiga Cwajman, Braune Pardes-Goldwasser, Hubert Lindner, Wolf Piekarz, Willem Preso, Saul Schäf ler, Moses Steinwolf, Leon Werner, Szmul Zylberszac, Lejzor Ames en Lejbus Mogielnicki

Volgende personen wisten zelf te ontsnappen uit de trein:

• Salomon Abramowicz (eerder ontsnapt uit het XVII en XVIIIe transport, uiteindelijk gedeporteerd met het XXIIIe transport en verdwenen in Auschwitz)
• Dydja Berneman
• Jacob Cyngiser
• Abraham Fischel
• Abram Goldwasser en zijn echtgenote Fale Lubelski
• Simon Gronowski
• Igo Gross
• Abram Grub (eerder ontsnapt uit het XVIe transport, uiteindelijk gedeporteerd met het XXIe transport)
• Szama Gutman (opnieuw gearresteerd en overleden op 16 april 1945 in Siegburg)
• Régine Krochmal
• Léon Kutnowski (later opnieuw gearresteerd en opgehangen in Buchenwald)
• Samuel Perl (dook onder en overleefde de oorlog)
• Israël Steinberg
• Nécha Szternlicht
• Meer Surovetchi (dook hierna onder en overleefde de oorlog)
• Philippe Szyper en zijn partner Claire Prowizur (ze ontsnapten omdat hun trotskistische kameraden hen een ijzerzaag hadden bezorgd)
• Meyer Tabakman (eerder al ontsnapt uit XIXe konvooi, uiteindelijk met het XXIIIe konvooi gedeporteerd naar en overleden in Auschwitz)
• Robert von Wasserman (zoon van August von Wasserman, zijn moeder Alice von Taussig ontsnapte niet en overleed in Auschwitz)
• Icek Wolman (in april 1944 weer gearresteerd, overleefde de oorlog)
• Sandor Weiss (later gedood bij gevechten in het Zoniënwoud)

Niet ontsnapte personen

• Benjamin Zweig : werd doodgeschoten toen hij uit de trein sprong na Samuel Perl.
• Eva Resler : een 12-jarig meisje: stierf bij haar ontsnappingspoging door een kogel

Volgende personen bevonden zich eveneens in het konvooi maar ontsnapten niet:

• Willy Berler (overleefde Auschwitz en Buchenwald)
• Chaskiel Blitz (overleden in Auschwitz, ontsnapte eerder uit het XVIIe konvooi)
• Godel Herschlikowitsch: (overleed in Auschwitz)
• Akiwa Korn (overleed in gevangenschap)
• Erwin Koschminski en echtgenote Frida Gensaite (allebei overleden in Auschwitz)
• Ernest Landau (overleefde Auschwitz)
• Samuel Schein (overleefde Auschwitz)
• Moïse Zechel (overleefde Auschwitz)

Boeken en film

• In 2000 publiceerde de Duitse schrijfster Marion Schreiber het boek Stille Rebellen : Der Überfall auf den 20. Deportationszug nach Auschwitz. Dit is in het Nederlands vertaald door Jan Gielkens tot Stille rebellen, de overval op deportatietrein nr. 20 naar Auschwitz.
• In 2004 was er in de toenmalige reeks Histories op Canvas een documentaire van Johan Opdebeeck i.s.m. Histories. Productie: Turnkey N.V. en Eye2Eye Media in coproductie met VRT, RTBF en EO, met steun van Fonds Film in Vlaanderen en CoBO.
• De Belgische scenarist Kid Toussaint en zijn Spaanse tekenaar José Maria Beroy maakten er het stripverhaal Het Konvooi over.
• Marc Michiels en Mark Van den Wijngaert publiceerden in 2012 Het XXste transport naar Auschwitz, de ongelijke strijd op leven en dood.

Zie ook

• Kazerne Dossin
• Rechtvaardige onder de Volkeren

Externe links

• Boek van Michiels en Van den Wijngaert ISBN 9789022327173
• De Overval op het XXste Konvooi naar Auschwitz-Birkenau op verzet.org via archive.org

Bronnen, noten en/of referenties

Bronnen, noten en/of referenties