Taboe

Een taboe in de oorspronkelijke betekenis is een door iedereen te respecteren verbod op een bepaalde handeling, gebaseerd op het geloof dat deze daad ofwel vervloekt ofwel te heilig is voor gewone mensen en het uitvoeren ervan een bovennatuurlijke straf als gevolg zou hebben. Dit kon bijvoorbeeld gaan om een voorwerp dat niet mocht worden aangeraakt, een woord dat niet mocht worden uitgesproken.

De redenen voor taboes zijn niet gemakkelijk te achterhalen. Hierdoor onderscheiden taboes zich dikwijls van gewone verboden of van dingen die men als vanzelfsprekend niet doet. De reden dat men de handen niet in kokend water houdt, is geen taboe, maar een duidelijke zelfbescherming. Dat men het grasperk niet betreedt omdat er een bordje staat met een tekst als „het gazon niet betreden”, is eveneens geen taboe, maar een eenvoudig verbod.

In uitgebreidere betekenis wordt het woord taboe gebruikt voor thema’s die maatschappelijk niet aanvaard of bespreekbaar zijn.

Etymologie

Het woord taboe is afkomstig uit het Tongaans van Polynesië (tapu of tabu), waar het stond voor een religieus verbod op bepaalde plaatsen, voorwerpen, personen of acties. Het begrip tapu hangt nauw samen met de term mana. Tapu kan duiden op iets dat [tijdelijk] geladen is met een heilige macht (mana). Mana heeft dikwijls betrekking op een langdurige en niet overdraagbare toestand, terwijl tapu van voorbijgaande en overdraagbare of besmettelijke aard kan zijn.

Het woord komt, conform de klankwetten voor de Polynesische talen, terug als tapu, kahu, enz. De term taboe wordt zowel gebruikt voor de zienswijze en redenering dat iets verboden is, alsook voor de voorschriften en regels die gelden ten opzichte van de verboden activiteit of het verboden object.

Het eerste gebruik van het woord taboo/taboe in de betekenis van ’niet toegestaan’ dateert van voor 1777 toen de Engelse ontdekkingsreiziger James Cook een plaats bezocht die hij ’The Friendly Islands’ (de vriendelijke eilanden) noemde (nu Tonga). In een beschrijving van de bewoners legde hij uit dat ze niet mochten gaan zitten om te eten, omdat dit volgens hen „taboe” was: „When any thing is forbidden to be eat, or made use of, they say, that it is taboo.”

Het Polynesische woord taboe werd overgenomen in de volkskunde en betekent hier vooral religieuze verboden in culturen die geen schriftelijke wetteksten hebben. Deze verboden zijn geen wetten in de juridische betekenis, maar worden in de betreffende cultuur even strikt nagevolgd.

Een zware schending van een taboe zou volgens diegenen die in deze taboes geloven ziekte of zelfs de dood tot gevolg hebben, in lichtere gevallen kan door ingewikkelde reinigingsceremonieën verzoening worden bewerkt. In bepaalde culturen kan het schenden van een taboe leiden tot reputatieschade, sociale uitsluiting of andere vormen van repercussie. Soms kan het schenden van een taboe leiden tot rechterlijke vervolging.

Ontstaan van taboes

Er bestaan verschillende mogelijke verklaringen voor de oorsprong van taboes. Terwijl sommige verklaringen antropologisch zijn en taboes uitleggen als historische en culturele ervaringen, legt de psychoanalytische theorie de nadruk op taboes als onbewuste fenomenen die van generatie op generatie worden doorgegeven. Sommige taboes worden doorbroken, doch de meesten zullen dat hoogstwaarschijnlijk nooit worden.

Antropologische visie

Steven Pinker suggereert in zijn boek ’How the Mind Works’ dat taboes hun oorsprong vinden in instinctief gedrag. Zo denkt hij dat de taboes in verband met doden ontstaan zijn door een instinctieve weerzin voor dragers van ziekten, wat hij aanduidt als een soort ’intuïtieve microbiologie’ (intuitive microbiology). Pas met de moderne geneeskunde heeft de mens deze taboes kunnen rationaliseren. Gelijkaardige verklaringen geeft Pinker voor het incesttaboe en andere dingen die een emotionele reflex van weerzin veroorzaken.

Psychoanalytische visie

Door de invloed van Sigmund Freud wordt de term taboe ook gebruikt voor bepaalde fenomenen in de moderne westelijke maatschappijen. Freud voerde het begrip ’taboe’ in de psychoanalyse in. Hij legde zulke verboden in zijn „Totem en taboe” uit als een afweerreactie tegen onbewuste driften. Hij wijst erop dat er maar twee echt ’universele’ taboes bestaan: incest en vadermoord, die volgens hem ook aan de basis lagen van het ontstaan van de moderne maatschappij. Volgens hem zou het taboe op incest bijvoorbeeld een reactie zijn tegen de sterke wensen van het kind in de oedipale fase om met de ouder van het andere geslacht een seksuele relatie te beginnen.

De Duitse psycholoog Wilhelm Wundt legde uit dat taboes oorspronkelijk niets anders waren dan geobjectiveerde angst voor de demonische kracht die in een object verborgen zou zitten, wat Freud als een oppervlakkige verklaring verwierp. Hij claimt dat de overeenkomsten tussen obsessieve neurotici en taboe-opleggers op een psychologische conditie duidt die in het onbewuste overheerst.

Soorten taboes

Taboes kunnen betrekking hebben op

• het dieet (bijvoorbeeld halal/kosjer, boeddhistisch vegetarisme of het verbod op kannibalisme),
• seksuele activiteiten of relaties (bijvoorbeeld tussen rassen, homoseksualiteit, incest, bestialiteit, pedofilie, necrofilie),
• lichamelijke beperkingen of ongewoon lichamelijk functioneren (bijvoorbeeld winderigheid), gewoonten met betrekking tot lichaamsfuncties (bijvoorbeeld neuspeuteren of in het openbaar winden laten),
• drugsgebruik,
• de aanwezigheid van ongeschonden geslachtsorganen (bijvoorbeeld besnijdenis of vrouwenbesnijdenis),
• het ontbloten van lichaamsdelen (bijvoorbeeld enkels in de Victoriaanse tijd, de haren van vrouwen in de islam, naaktheid in de VS),
• het ter discussie stellen van hetgeen in de Bijbel, Koran, Thora of andere heilige geschriften geschreven staat (bij de Koran is dit zelfs verboden vanwege dat men zich volledig moet onderwerpen aan Allah).
• bepaald taalgebruik (bijvoorbeeld politiek incorrect taalgebruik).

Andere voorbeelden van taboes in de westerse cultuur zijn de dood of zelfmoord.

• het spreken tegen bepaalde familieleden (bij de Aboriginals, zie onder)

Wat een taboe is, wordt bepaald door de culturele, religieuze of politieke context.

In westerse landen dook het begrip taboe op in maatschappelijke discussies rondom politieke correctheid. Ook wordt het gebruikt om strategieën in meer dagelijks taalgedrag te verklaren (zoals eufemistische en pregnante uitdrukkingen). De zogeheten taboes in de westerse cultuur zijn meestal geen echte taboes in de antropologische zin van het woord, maar onderwerpen of discussies die over het algemeen gemeden worden omdat ze bijvoorbeeld gênant of pijnlijk zijn of tot ruzies kunnen leiden. Een voorbeeld van een algemeen voorkomend taboe in de Westerse samenleving in de antropologische zin van het woord is het incesttaboe.

Behalve bij de Polynesiërs staan vooral ook de Australische Aboriginals bekend om een streng en uitgewerkt taboesysteem. In de meeste Australische culturen was of is het verboden binnen bepaalde familierelaties, bijvoorbeeld schoonzoon-schoonmoeder, met elkaar te spreken; men behelpt zich met gebarentaal of, als het niet anders kan, met een speciaal soort taal die grammaticaal gelijk is aan de gewone taal maar heel andere, niet belaste woorden gebruikt.

Religieus taboe

In de oorspronkelijke betekenis zijn taboes per definitie religieus.

Niet alleen in de religies van Polynesië en van de Australische Aboriginals bestaan taboes, maar ook in de heilige boeken van de verschillende wereldgodsdiensten: de Bijbel, de Koran, de Thora of andere heilige geschriften. Aangezien men ervan uitgaat dat het woord van God hierin wordt weergegeven, kan betwisting van de inhoud van het heilige boek al gelijk worden gezet met heiligschennis, en kan met andere woorden een vorm van „taboe” worden genoemd.

Het kan een taboe zijn de religie op zich ter discussie te stellen. Men kan door dit „taboe” vermijden dat beledigende uitspraken worden gedaan over de religie zelf of over religieuze leiders, of dat de oude religieuze geschriften of tradities in vraag worden gesteld. Wanneer religieuze leiders er geen zorg voor dragen dat het geloof naar huidige maatstaven en begrippen is vertaald, belemmert een soort taboe soms dat hieraan iets wordt veranderd.

In de geseculariseerde maatschappij kan het daarentegen als een taboe gelden wanneer men in het openbaar te kennen geeft dat men bepaalde religieuze zienswijzen heeft.

Zie ook

• mana

Bronnen en verwijzingen

  (en) Taboo, in: Encyclopædia Britannica, 2024. (vertaal via: )

---