Holisme

Holisme (Grieks: holon: het geheel) is een (oorspronkelijk voor de biologie opgestelde) leer ter verklaring van het leven, waarbij de nadruk wordt gelegd op de totaliteit, de onderlinge samenhang en de samenwerking van de delen en van de processen (ook holistisch, inzake : holistische geschiedschrijving : fysiek, biologisch, technisch, chemisch, economisch, mentaal enz.). Het woord, samen met het bijvoeglijke naamwoord holistisch, werd ingevoerd door Jan Smuts in de vroege jaren '20. Smuts definieerde holisme als "De tendens in de natuur gehelen te vormen die groter zijn dan de som der delen door creatieve evolutie". Tegenwoordig begrijpt men inmiddels dat deze inzichten inderdaad met een totaliteit te maken hebben, namelijk komt dat begrip voort uit een totaliteit van begrippen, wat door de beredenerende manier van denken niet tot stand komt.

Holisme wordt soms beschreven als tegengesteld aan reductionisme, hoewel de verdedigers van wetenschappelijk reductionisme stellen dat het beter als het tegendeel van gulzig reductionisme kan worden beschouwd. Het kan ook tegenover atomisme worden gesteld. Sommige critici menen dat holisme een kunstmatige kruising van creationisme (creatieve tendens) en evolutietheorie (creatieve evolutie) is.

Eén theorie van het holisme is gebaseerd op de hypothese dat de natuur uit een hiërarchie van "gehelen" bestaat (of "holons", een term die door Arthur Koestler werd geïntroduceerd). Deze "gehelen" zijn quarks, protonen, atomen, moleculen, organellen, cellen, weefsels, organismen, populatie en vormen uiteindelijk de aardse biosfeer en het heelal. Veel beelddenkers, waaronder autisten, zijn ook holistisch ingesteld, en vaak ook (samenhangend) empirisch.

Elk geheel ontleent uiteraard kenmerken aan de samenstellende delen, maar ook (en wellicht meer) aan de samenhang of ordening van die delen en hun interactie. Een toneelvereniging kan een theatervoorstelling geven met acteurs die dat geen van allen in hun eentje kunnen. Doel, gedragsafspraken, frequentie van vergaderen, rolverdeling en tientallen andere relaties bepalen mee het geheel. Zo ook is het atoom een verzameling van elektronen en een kern die door hun organisatie en interactie een hoger niveau van stabiliteit vertonen dan de delen afzonderlijk zouden doen. Was dat niet het geval, dan zou het nooit kunnen ontstaan of zou het instabiel zijn en dus een beperkte levensduur hebben. Het woord 'atoom' werd voor het eerst gebruikt door Democritus (Grieks atomos = ondeelbaar).

Met de ontwikkeling van de systeemtheorie, de chaostheorie en de fractale wiskunde van Benoît Mandelbrot heeft het holisme ook binnen de natuurwetenschappen op beperkte schaal grotere bekendheid gekregen. Door deze ontwikkelingen is het namelijk duidelijk geworden dat er inderdaad vele systemen zijn die niet als een eenvoudige optelsom van de componenten te begrijpen zijn en wier toekomstige ontwikkeling maar beperkt voorspelbaar is. Het weer is daar een goed voorbeeld van.

Levensovertuiging

Holisme is ook de naam die gegeven wordt aan de levensovertuiging waarbij de essentie is dat alles onlosmakelijk met elkaar verbonden is. Een holist ziet zichzelf voortdurend als deel van het geheel en beschouwt de ander (mens, dier, plant of voorwerp) als de andere ik. De holist ziet afgescheidenheid als een illusie, gecreëerd door het denken.

Literatuur

• Smuts, Jan C.: Holism and Evolution, 1926 MacMillan, Compass/Viking Press 1961 reprint: ISBN 0-598-63750-8, Greenwood Press 1973 reprint: ISBN 0-8371-6556-3, Sierra Sunrise 1999 (mildly edited): ISBN 1-887263-14-4
• Hagenaar, Edith: Licht Leven, de kern van holisme uitgelegd, 2007, Palaysia Productions, ISBN: 978-90-76541-044

• Hayek, F.A. von. The Counter-revolution of Science. Studies on the abuse of reason. Free Press. New York. 1957.
• Mandelbaum, M. Societal Facts in Gardner 1959.
• Phillips, D.C. Holistic Thought in Social Science. Stanford University Press. Stanford. 1976.
• Dreyfus, H.L. Holism and Hermeneutics in The Review of Metaphysics. 34. pp. 3-23.
• James, S. The Content of Social Explanation. Cambridge University Press. Cambridge, 1984.
• Harrington, A. Reenchanted Science: Holism in German Culture from Wilhelm II to Hitler. Princeton University Press. 1996.
• Pirard Ben J. G. Het grijpbare Niets - Metafysisch model als antwoord op de fundamentele zijnsvraag, 2005, ISBN 9081069713