Wikisage is op 1 na de grootste internet-encyclopedie in het Nederlands. Iedereen kan de hier verzamelde kennis gratis gebruiken, zonder storende advertenties. De Koninklijke Bibliotheek van Nederland heeft Wikisage in 2018 aangemerkt als digitaal erfgoed.
- Wilt u meehelpen om Wikisage te laten groeien? Maak dan een account aan. U bent van harte welkom. Zie: Portaal:Gebruikers.
- Bent u blij met Wikisage, of wilt u juist meer? Dan stellen we een bescheiden donatie om de kosten te bestrijden zeer op prijs. Zie: Portaal:Donaties.
Molecule
Een molecule of molecuul is het kleinste deeltje van een moleculaire stof dat nog de chemische eigenschappen van die stof bezit. Wanneer een molecule opgedeeld zou worden in nog kleinere deeltjes zouden de chemische eigenschappen veranderen.
Een molecule is opgebouwd uit atomen die in een vaste rangschikking van chemische bindingen met elkaar verbonden zijn. Een chemische stof is gedefinieerd door de atomen waaruit de molecule bestaat en de onderlinge scheikundige verbindingen die tussen de atomen bestaan.
De massa van een molecule, molecuulmassa of moleculaire massa, is gelijk aan de gezamenlijke massa van de atomen waaruit de molecule bestaat. De molecuulmassa wordt uitgedrukt in atomaire massa-eenheden (weergegeven als u (unit)). Uitgedrukt in kilogram is dat:
- 1 u ≈ 1,6605402 × 10-27 kg.
De grootte van moleculen ligt in de orde van nanometers. (1 nm = 1 × 10-9 m, één miljoenste millimeter).
Het woord molecule is afgeleid van het Latijnse molecula (’kleine massa’).
Bindingen in een molecule
 Zie Covalente binding voor het hoofdartikel over dit onderwerp. |
Ieder scheikundig element heeft een vaststaand aantal bindingen dat atomen van dat element aan kunnen gaan, de valentie. De valentie van een atoom, het aantal bindingen dat een atoom kan aangaan, wordt bepaald door de elektronen van de buitenste elektronenschil (de valentie-elektronen).
De elektronenconfiguratie van de elektronen rond de atoomkern is verdeeld in verschillende energieniveaus of elektronenschillen. In iedere schil bevindt zich een vaststaand aantal elektronen. Het is energetisch het meest gunstig wanneer de buitenste schil, de valentieschil, bestaat uit twee of acht elektronen, naargelang de plaats van het element in het periodiek systeem. Dit noemt men de edelgasconfiguratie of octetstructuur.
Deze energetisch meest gunstige situatie wordt bereikt wanneer een atoom een binding aangaat met één of meer andere atomen, waarbij de beide valentieschillen in elkaar opgaan. Bijvoorbeeld waterstof:
Een waterstofatoom heeft één elektron. Wanneer twee waterstofatomen een binding aangaan ontstaat er een situatie waarin beide atomen in de energetisch gunstige situatie van twee elektronen komen:
- H· + ·H → H:H
In een waterstofmolecule, H2, hebben de twee waterstofatomen één gedeeld elektronenpaar.
Wanneer twee atomen één gedeeld elektronenpaar hebben spreken we van een enkele covalente binding, wanneer twee atomen twee gedeelde elektronenparen hebben spreken we van een dubbele covalente binding. Er bestaat ook een drievoudige binding waarbij twee atomen drie gedeelde elektronenparen hebben.
Stoffen waarvan de moleculen één of meer dubbele covalente bindingen hebben worden onverzadigde verbindingen genoemd. Stoffen waarvan de moleculen alleen enkele covalente bindingen bevatten worden verzadigde verbindingen genoemd.
Valentie
De valentie is het aantal bindingen dat een atoom aan kan gaan met andere atomen.
Het aantal valentie-elektronen van een atoom is in grote mate bepalend voor het aantal elektronenparen dat een atoom kan vormen en dus voor het aantal bindingen dat een atoom aan kan gaan, de valentie.
| Element | Aantal valentie-elektronen | Valentie |
|---|---|---|
| Waterstof | 1 | 1 |
| Koolstof | 4 | 4 |
| Zuurstof | 6 | 2 |
| Stikstof | 5 | 3 |
| Chloor | 7 | 1 |
| Helium | 2 | 0 |
Merk op dat het aantal valentie-elektronen en de valentie opgeteld altijd acht of twee zijn.
Radicalen
Wanneer niet alle valentie-elektronen benut zijn, wanneer een molecule dus vrije elektronen heeft, spreken we van een radicaal. De energetische configuratie van radicalen is zeer ongunstig en deze deeltjes zijn dan ook zeer reactief.
Zie ook
Molecuulformule
| Zie molecuulformule voor het hoofdartikel over dit onderwerp. |
De samenstelling van een molecule wordt weergegeven met een molecuulformule. In een molecuulformule wordt van elk element dat in de molecule voorkomt het aantal atomen gegeven.
De elementen hebben symbolen die bestaan uit één hoofdletter, eventueel gevolgd door één of twee kleine letters. Het juiste gebruik van hoofdletters en kleine letters is van groot belang: Pb geeft het element lood aan terwijl PB zou duiden op een verbinding van fosfor en boor.
Voorbeelden van molecuulformules:
| Water | H2O |
| Koolstofdioxide | CO2 |
| Ethanol | C2H5OH |
| Boterzuur | C4H8O2 |
Het is gebruikelijk dat de elementen C, H, O, N en S als eerste genoemd worden, gevolgd door de overige elementen op alfabetische volgorde, zoals te zien is bij de molecuulformule van mosterdgas (C4H8SCl2).
Structuurformule
| Zie Structuurformule voor het hoofdartikel over dit onderwerp. |
Een molecuulformule geeft alleen een opsomming van de atomen in een molecule, maar om weer te geven hoe die atomen met elkaar verbonden zijn wordt een structuurformule gebruikt. Een structuurformule is een schema waarin alle atomen staan waaruit de molecule bestaat en de verbindingen tussen die atomen.
Als voorbeeld nemen we de structuurformule van boterzuur:
Structuurformule van boterzuur
Op deze afbeelding is te zien dat de vier koolstofatomen op een rij met elkaar verbonden zijn, dat de twee zuurstofatomen beide verbonden zijn met hetzelfde koolstofatoom, dat het tegenoverliggende koolstofatoom verbonden is met drie waterstofatomen, dat er één waterstofatoom verbonden is met een zuurstofatoom en dat de resterende waterstofatomen twee aan twee verbonden zijn met de twee middelste koolstofatomen.
Merk op dat deze structuurformule alleen de bindingen weergeeft, het is niet mogelijk om aan de hand van deze formule een uitspraak te doen over de ruimtelijke vorm van de molecule.
Om in een structuurformule de ruimtelijke vorm van een molecule weer te geven kan gebruikgemaakt worden van lijnen met verschillende diktes, zoals in onderstaande structuurformule van fructose:
structuurformule van fructose in plat vlak weergegeven
In deze structuurformule is onder andere te zien dat twee OH-groepen zich aan dezelfde kant van de ring bevinden en dat de derde OH-groep zich aan de tegenovergestelde kant bevindt.
Isomerie
| Zie Isomeer voor het hoofdartikel over dit onderwerp. |
Twee moleculen die uit dezelfde atomen bestaan in een andere rangschikking worden isomeren genoemd. Als van twee isomeren zelfs alle paarsgewijze bindingen tussen de atomen gelijk zijn en de verschillen liggen in de ruimtelijke indeling wordt gesproken van stereo-isomeren.
De enige overeenkomst die isomeren hebben is het molecuulgewicht, alle andere eigenschappen zijn vaak totaal anders. Een voorbeeld van twee isomeren met totaal verschillende eigenschappen zijn diethylether en butanol.
Stereo-isomeren hebben in de meeste gevallen dezelfde of vergelijkbare chemische eigenschappen maar andere biologische eigenschappen, zoals glucose en galactose. Beide suikers komen voor in het menselijk lichaam maar ze hebben een andere biologische functie.
Zie ook
Polariteit
| Zie Polaire verbinding voor het hoofdartikel over dit onderwerp. |
Wanneer twee atomen met een sterk verschillende elektronegativiteit een binding hebben in een molecule, zal die binding een asymmetrische ladingsverdeling hebben: de statistische kans dat de bindingselektronen zich op het elektronegatieve atoom bevinden is groter dan de statistische kans dat de bindingselektronen zich op het minder elektronegatieve atoom bevinden. Wanneer een sterk elektronegatief element een binding heeft met een minder sterk elektronegatief element ontstaat een polaire binding.
Voorbeelden van sterk elektronegatieve elementen zijn zuurstof, stikstof en chloor. Typische voorbeelden van polaire bindingen zijn C=O, H-O en C-Cl.
Wanneer een molecule polaire bindingen bevat hoeft dat niet te betekenen dat de molecule als geheel polair is. Een molecule is polair wanneer…
- deze molecule bindingen bevat tussen elektronegatieve en niet-elektronegatieve elementen, en
- deze polaire bindingen niet tegengesteld gericht zijn.
Als voorbeeld nemen we de stereo-isomeren 1,2-trans-dichlooretheen en 1,2-cis-dichlooretheen (zie afbeelding). De eerste is apolair en de tweede is polair. Dat komt doordat in het eerste molecuul de twee polaire bindingen tegengesteld gericht zijn waardoor ze elkaar opheffen.
De mate van polariteit van een molecuul wordt het dipoolmoment genoemd. In structuurformules wordt de polariteit van bindingen aangegeven met de Griekse letter δ (delta). Stoffen met een min of meer gelijke polariteit zijn over het algemeen mengbaar: polaire stoffen mengen goed met polaire stoffen, apolaire stoffen mengen goed met apolaire stoffen.
Intermoleculaire krachten
| Zie Vanderwaalskracht voor het hoofdartikel over dit onderwerp. |
In vaste stoffen en vloeistoffen worden moleculen bijeengehouden door vanderwaalskrachten.
In een vloeistof bewegen de moleculen vrij binnen een vast volume, in een vaste stof trillen de moleculen alleen zonder van positie te veranderen. In een gas kunnen de moleculen onafhankelijk van elkaar bewegen. De kinetische energie van de moleculen is bepalend voor de temperatuur van de stof, en daarmee voor de fase waarin die zich bevindt.
Waterstofbruggen
Een waterstofbrug is een aantrekkingskracht tussen een sterk elektronegatief atoom van het ene molecuul en een zure waterstof van een ander molecuul. Waterstofatomen die een binding met een elektronegatief element hebben worden zure waterstofatomen genoemd, bijvoorbeeld waterstofatomen die een binding hebben met zuurstof zoals in water of in alcoholen.
Waterstofbruggen zorgen ervoor dat er in polaire stoffen sterkere intermoleculaire krachten aanwezig zijn dan in apolaire stoffen. Daardoor hebben polaire stoffen vaak een hoger kook- en smeltpunt dan op grond van hun molecuulgewicht te verwachten zou zijn. Apolaire stoffen met een molecuulgewicht dat in dezelfde orde van grootte ligt als dat van water zijn bij kamertemperatuur gasvormig, zoals methaan.
Zie ook
Geschiedenis van de molecuultheorie
Oudheid
De Griekse wijsgeer Leucippus was de grondlegger van het atomisme, de theorie die zegt dat alle materie is opgebouwd uit niet-deelbare, onvernietigbare deeltjes, atomen genaamd. Deze theorie is verder uitgewerkt door zijn leerling Democritus. Daarmee waren zij de eerste geleerden die stelden dat materie uit deeltjes bestaat, waarmee zij ook de basis voor de molecuultheorie legden.
Renaissance
Moleculen die opgebouwd waren uit atomen zijn een vinding uit de 17e eeuw, hoewel de begrippen niet 1 op 1 vertaald moeten worden met wat we daar nu onder verstaan. Het atoom-idee werd onafhankelijk van elkaar door de Nederlander Isaac Beeckman (1620) en de Fransman Sébastien Basson (1621) verder ontwikkeld. Beeckman vroeg zich af waarin metalen van elkaar verschillen. Hij zag een klomp goud als een verzameling onzichtbaar kleine individuen, goudwezentjes, die hij homogenea noemde. Die waren opgebouwd uit vier atoomsoorten: water, vuur, aarde en lucht. De homogenea van verschillende metalen hadden verschillende aantallen van die atoomsoorten, en dat gaf ze specifieke eigenschappen. Tot dan toe meenden onderzoekers dat de verschillende metalen in elkaar konden overgaan via een soort evolutie van onedel naar edel. Maar die ’evolutietheorie’ kon niet verklaren hoe legeringen, mengsels van verschillende metalen, dan waren opgebouwd. Beeckmans theorie kon dat wel. De inzichten van Beeckman kregen invloed via zijn leerlingen Descartes en Huygens, en ze leidden tot de monades van Leibniz, de molecule van Stahl, de corpuscules van Boyle evenals de particulae ultimae compositionis van Newton.
Negentiende eeuw
In 1808 werd de atoomtheorie opnieuw leven ingeblazen door de Britse schei- en natuurkundige John Dalton. In zijn werk A new system of chemical philosophy stelde hij dat materie is samengesteld uit kleine, ondeelbare deeltjes. De Italiaanse geleerde Amedeo Avogadro maakte vervolgens in 1811 het onderscheid tussen atomen en moleculen. Hij publiceerde zijn inzicht in het Journal de Physique dat niet breed werd opgemerkt. In de gehele eerste helft van de negentiende eeuw heerste er onder scheikundigen grote verwarring over het molecuulbegrip, samenhangend met het feit dat in een enkelvoudige stof als bijvoorbeeld zuurstofgas een molecule uit twee identieke atomen is opgebouwd. Dalton kon dat niet accepteren; voor water kwam hij daarom bijvoorbeeld uit op de molecuulformule HO, voor ammoniak op NH. Pas na het grote congres van chemici in Karlsruhe in 1860 vonden door de pleidooien van de jonge Italiaanse chemicus Cannizzaro de inzichten van Avogadro langzamerhand algemeen ingang.
1857 was het jaar waarin Friedrich Kekulé ontdekte dat koolstof vierwaardig is, zonder meer een mijlpaal gezien het feit dat de hedendaagse organische chemie grotendeels op die ontdekking gebaseerd is.
Twintigste eeuw
In de eerste helft van de twintigste eeuw is door onder andere Ernest Rutherford en Niels Bohr de inwendige structuur van het atoom opgehelderd. Dankzij hun werk konden ook vele vragen over de ruimtelijke vorm van moleculen beantwoord worden.
Zie ook
- Moleculaire mechanica
- Moleculaire dynamica
- Atoommodel van Rutherford
- Atoommodel van Bohr
- Brutoformule
Bronnen
H. Kubbinga, De molecularisering van het wereldbeeld, Deel I, (Hilversum: Verloren 2003) ISBN 90-6550-731-0
Weblinks
- Deze website geeft een goede indruk van grootteverhoudingen op moleculair en kleiner niveau.
| Fysische deeltjes |
|---|
|
Zie ook de categorie met mediabestanden in verband met Molecules op Wikimedia Commons.
|
Zoek molecuul op in het WikiWoordenboek. |