Meditatie

Het woord meditatie komt van het Latijn meditari, peinzen over. Het woord zou verwant zijn met mederi, ’genezen’ (vergelijk medicijn). Het zou tevens etymologisch verwant zijn aan ’meten’.

Er zijn verschillende soorten van meditatie binnen diverse tradities. Meditatie is vooral bekend uit de Oosterse religieuze tradities, en met name uit het boeddhisme, waarin meditatie een essentiële methode is om de eigen geest te ontwikkelen. In het christendom is meditatie de beschouwing van een Bijbeltekst of een gebeurtenis uit het leven van Jezus Christus. Sinds de Middeleeuwen wordt daarnaast als meditatie gezien de beschouwing van de natuur. In de 16e eeuw werd het doel van meditatie innerlijke organisatie, omgang met God, en toenemende dienstvaardigheid. Onder invloed van de Oosterse renaissance ontstond in de 20e eeuw hernieuwde belangstelling voor stilte, concentratie, en bewustzijnsverruiming.

Er kan onderscheid gemaakt worden in objectgerichte meditatie (contemplatie) en objectvrije meditatie.

Objectgerichte meditatie

Objectgerichte meditatie is gericht op (de beschouwing van) een object of een figuur, bijvoorbeeld (een) god, een kaarsvlam, de ademhaling, of elementen uit de natuur.

Objectgerichte meditatie bestaat uit het richten van de aandacht op één punt. Na enige oefening wordt ontdekt dat de aandacht niet meer zo snel wordt afgeleid door impulsen van buitenaf. Dit wordt het éénpuntig maken van de aandacht genoemd. Na het éénpuntig worden van de aandacht is de bedoeling dat de aandacht geheel ontspant en dat objectvrije meditatie ontstaat. Dit wordt ook het terugkeren van de aandacht naar ’de bron’ genoemd. Op dat moment vervalt het onderscheidt tussen ’een object’ en ’het geheel’: alles smelt samen tot Eén.

Objectgerichte meditatie wordt in het Westen ook wel Concentratie of Contemplatie genoemd. Bij contemplatie heeft men niet zozeer de bedoeling de geest te bevrijden, tenzij van irrelevantie, als wel zich te verenigen met het object. Sommige vormen van objectgerichte meditatie kunnen gepaard gaan met een vorm van devotie.

Als meditatie objectgericht is, is het soms ook de bedoeling om tot een bewustzijnstoestand te komen die vrij is van het object, wat de Ashtavakra Samhita bijvoorbeeld voorstaat. Vormen van objectgerichte meditatie zijn bijvoorbeeld en transcendente meditatie, vipassana.

Het Nederlandse woord „adem” en het Duitse werkwoord „atmen” hebben waarschijnlijk dezelfde oorsprong als het Sanskriet atman. In de Bijbel blaast God met zijn adem een mens van klei leven in. Hij „bezielt” daardoor de mens. Deze bezieling is de goddelijke vonk, het bewustzijn dat via meditatie kan groeien tot Atman en mettertijd kan terugkeren tot God (Brahman).

Gautama de Boeddha vermeldt 84.000 verschillende paden die naar verlichting kunnen leiden en alle zijn meditatief.

Meditatie verwijst naar een wijd spectrum van geestelijke oefeningen.

In Christelijke spiritualiteit werd bijvoorbeeld gemediteerd op de verzoekingen of het lijden van de Christus. Meditatie heeft hierdoor ook in Europa veelal een religieuze en soms een mystieke connotatie gehad. Maar meditatie of het mysticisme voor iedereen is in het middeleeuwse Europa de kop ingedrukt. We lezen er alleen over in de biografie van de postuum erkende heiligen of meesters zoals Meester Eckhart.

Meditatie betekent in de westelijke traditie ook peinzen over iets, zoals Descartes zijn werken ook meditaties noemde: dieper doordenken over iets, over fundamentele vragen of problemen.

Objectvrije meditatie

Objectvrije meditatie is niet gericht op een object of een figuur, evenmin op een object in de vorm van een gedachte of gevoel. Vrijheid van objecten -de meditatieve staat- ontstaat vanzelf, wanneer de aandacht of focus geheel ontspant.

Als men zich in de objectgerichte meditatie concentreert op een object van devotie, bijvoorbeeld een godheid, of een soetra van Boeddha, dan doet men dit om met die ene devotie alle onrustige emoties uit te sluiten. Als men de aandacht focust op een neutraler object zoals een kaarsvlam (trataka) of op de ademhaling, dan is dit omdat op die manier de gedachteactiviteit tot rust kan komen. Na complete ontspanning van de aandacht ontstaat een toestand van getuige zijn. Deze getuige is zelf geen object. Men kan deze getuige niet als dusdanig leren kennen, met behulp van de zintuigen.
Deze getuige is volgens swami Sivananda van Rishikesh, India, het ware ’IK’, dat ook wel Atman wordt genoemd - Christenen zouden het de Ziel noemen - en dat de drijvende kracht is achter ons bestaan. Het Atman is dat wat denkt via het verstand, ziet via de ogen, eet via de mond, hoort via de oren, ruikt via de neus en voelt via het lichaam, maar onberoerd blijft bij alles wat via deze zintuigen wordt waargenomen. Dit ware ’IK’, het bewustzijn dat enkel getuige is, is in alle mensen aanwezig. Door voortgezette meditatie versmelt Atman met Brahman.

(Objectvrije) meditatie komt meer voor in Azië. Meditatie is daar wijd bekend en beoefend, ook door de gewone mensen. Een mogelijke beschrijving van de Aziatische opvatting over meditatie, zoals een kind het daar al leert, is: ’Meditatie is een stille geest’. Tal van metaforen of vergelijkingen of beschrijvingen zijn dan nog mogelijk. De oefening bestaat er daar dus juist in de geest leeg te maken en nergens aan te denken. Er wordt ook in het oosten traditioneel veel gemediteerd met een object, peinzen over iets: maar dan nog is het uiteindelijke doel de stille, lege geest, waarin het denken tot rust is gekomen.

Het klassieke werk de Yoga soetra's van Patanjali beschrijft deze van oorsprong klassieke Indische opvatting kernachtig in de 2-4e soetras van hoofdstuk 1 ’Samapadhi’: ’nu een uiteenzetting over yoga; yoga is de bewegingen in de geest tot rust te brengen; dan rust de ziener in zijn werkelijke aard; anders identificeert de ziener zich met de bewegingen.’ Alle andere geestelijke meditatieoefeningen uit de oosterse traditie hebben klassiek uiteindelijk dit geestelijk nirwana tot doel. Het is in deze geestelijke staat van helderheid en rust dat de mens verlicht en bevrijd is. De mediterende Boeddha wordt dan ook vaak met een glimlach voorgesteld.

In het heden ontmoeten oosten en westen elkaar meer en nauwer en men mag hopen dat er nog veel van elkaar zal geleerd worden. Concreet staat het christendom voor de uitdaging het verschijnsel meditatie te absorberen door meditatie ruimer te erkennen als basis en hulpmiddel in het geloof. Als besluit kan immers gesteld worden dat meditatie een hulpmiddel is, zoals een medicijn, dat bestaat uit de geest te laten rusten.

Maar meditatie kan ook begrepen worden als een onderzoek, een leerproces waarin men voor zichzelf leert vragen stellen en nadenken, om te begrijpen.

Iedere mens kent eigenlijk wel de ’mediterende’ staat van de geest: het gaat om een natuurlijke staat van de geest waar bijvoorbeeld kinderen en sommige individuen merkbaar in verkeren. Daarom is het zo moeilijk of zelfs onmogelijk om deze natuurlijke staat door oefening te verkrijgen. Oefening impliceert namelijk aandacht geven, terwijl de natuurlijke staat onkenbaar blijft zolang de aandacht actief is.

Meditatie in hindoeïsme en boeddhisme

Het hindoeïsme en boeddhisme geven aan dat de mens een wereldbeeld heeft dat gewoonlijk ver van de werkelijkheid afstaat. De menselijke geest is volgens deze leringen door een sluier van (zelf gecreëerde) illusies omgeven die de ware toestand van de wereld aan het zicht onttrekt. Deze sluier noemen ze Maya een Sanskriet woord voor illusie.

Meditatie is in deze religies een techniek om de ware aard van de eigen geest en de wereld om ons heen te ontdekken en de sluier van Maya af te doen.

In het Tibetaans boeddhisme is het woord voor meditatie ’gom’, wat zoveel betekent als ’gewenning’. Dit staat voor het zich gewennen aan positieve staten van de geest en het vermijden van negatieve staten van de geest.

In het boeddhisme worden twee hoofdvormen van meditatie onderscheiden: concentratie meditatie (dhyana in het Sanskriet) en inzicht meditatie (vipassana in het Sanskriet). Binnen het vajrayana boeddhisme (zoals het Tibetaans boeddhisme) zijn er technieken die deze beide hoofdvormen combineren.

Meditatie als alchemie

Meditatie kan een methode zijn waarmee de mens zichzelf veredelt en verheft. Het doet denken aan de zoektocht van de middeleeuwse alchemisten naar de steen der wijzen, nodig om lood te kunnen veranderen in goud. Het doffe lood is een symbool voor de toestand van de een in zichzelf gekeerde, egoïstische, van het licht afgekeerde, verduisterde geest. Het blinkende goud staat voor de mens met een bevrijde, ongebonden en verlichte geest.

De Soefis kennen dit begrip ook. Ook bij hen staat het zoeken naar de transformatie van een onedel metaal in een edel metaal model voor een spiritueel proces. In plaats van lood gebruiken zij kwikzilver. Kwikzilver is een vloeibaar metaal, dat altijd in beweging is, net zoals ’s mensen emoties en gedachten. In de Soefi-alchemie wordt van het kwikzilver eerst zilver en daarna goud gemaakt. De geest en de emoties worden gestild. Het voor dit veranderingsproces onmisbare ingrediënt, de katalysator, is vuur of warmte, wat bij de Soefis een symbool is voor liefde, liefde voor de anderen, liefde tot God. Bij hen zien we dus ook dat de heroriëntering van zichzelf naar de anderen toe noodzakelijk is om als mens te veredelen en deugdzamer te kunnen leven. Liefde tot de mensen en de liefde tot God is bij de Soefis wat bij de Alchemisten de steen der wijzen is. Volgens de Soefis maakt enkel de liefde het leven de moeite waard. Daarom noemen zij hun methode van meditatie „de alchemie van het geluk”.

Meditatie als methode van alchemistische transformatie ter bevrijding van de menselijke geest, kan dus ook worden gezien als een streven naar geluk. In Falun Gong wordt er geen onderscheid gemaakt tussen het spirituele hart en de geest. De Soefis zijn het daarmee eens, want volgens hen ontdekt alleen een bevrijde geest wat liefde is, een liefde die vervolgens uitstraalt vanuit het gezuiverde hart.

Meditatie als een weg naar meer licht

Osho noemt de aarde „het Paradijs van de lotus”. Hij ontleent deze beeldspraak aan het Zenboeddhisme. De lotus is een bloem die onder water, in het duister, in de modder, wortel schiet en opgroeit naar de oppervlakte toe. Van zodra ze boven water uitkomt, ontvouwt ze zich onder invloed van het licht van de zon. De modder is symbolisch voor de moeilijkheden die men op aarde tegenkomt, het donkere water staat voor de pijnlijke emoties die daardoor worden teweeg gebracht. Het openvouwen van de lotus boven het water, onder invloed van de zon, staat voor de bevrijding van alle zorg en voor het vinden van het geluk, de liefde en het licht. Van Jezus wordt gezegd dat hij op het water kon wandelen. Dit lijkt eveneens te wijzen op een overwinnen van emoties en moeilijkheden na het bereiken van diep inzicht. Ook in het hindoeïsme vindt men deze thematiek terug: de hindoegoden worden allen afgebeeld met lotusvoeten of zittende op een opengevouwen lotus ten teken van bevrijding van aardse zorg.

Meditatie als het einde van dualiteit

Extremisme is het kiezen en aanhangen van het ene of het andere deel van een paar van tegendelen. Als men bijvoorbeeld zegt dat mensen bewust leven, dan neemt men een extreem standpunt in. Beweert men het tegenovergestelde, namelijk dat niemand bewust leeft, dan is dat een even extreem standpunt. Volgens het boeddhisme is de waarheid zoek als men in een betoog te absoluut is. De waarheid is schuw van extremisme, en verbergt zich tussen de twee extremen in. (Een visie die eveneens door Aristoteles wordt gedeeld: „De Gulden middenweg”)

Extremisme kan men bijvoorbeeld vinden in het Midden-Oosten, waar de Joden één bepaald standpunt verdedigen, en de Palestijnen het tegenovergestelde standpunt. Thesis, antithese. De waarheid kan enkel duidelijk worden in de syntheses die meer is dan een louter compromis omdat ze beide tegendelen samenbrengt tot één complementair geheel. Meditatie is het vinden van het midden tussen twee tegendelen, waardoor inzicht in de complementariteit van de tegendelen ontstaat en de onverzoenlijkheid van de dualiteit in de synthese verdwijnt.

Een andere manier om dit te bekijken is deze: als men voorstander is van een bepaalde stelling, houdt men er gedachten, emoties en handelingen op na die lijnrecht staan tegenover de gedachten, emoties en handelingen van diegene die voorstander is van de tegenovergestelde stelling. Met andere woorden, identificatie ligt aan de basis van discussie, argumentatie en strijd. Het midden houden tussen deze twee stellingen in betekent, dat men geen woorden, emoties of daden meer kan vinden om wat dan ook te verdedigen. In dit midden vindt men dus rust en stilte. Volgens het boeddhisme is het precies dit bewaren van het midden, en van de gelijkmoedigheid die er het gevolg van is, wat de essentie van meditatie uitmaakt. Jiddu Krishnamurti noemt deze meditatieve ingesteldheid „keuzeloos bewustzijn” (choiceless awareness). Dit keuzeloos gewaar zijn vindt men terug bij Vipassana (wat „inzicht” betekent of „zien wat is”, in Pali, de taal van Gautama de Boeddha). Bij Vipassana is men zich bewust van alle opkomende gedachten en emoties maar laat men ze zonder meer aan zich voorbij gaan. Men hecht er geen belang aan en kijkt er afstandelijk naar, alsof ze aan iemand anders toebehoren, of als naar een wolk die aan een heldere hemel voorbij drijft. Waar meditatie uiteindelijk vooral bij helpt inzien is dat de dualiteit een subjectieve illusie is. Kijkend naar yinyang, dag en nacht, man vrouw, het is wat het is en loopt in elkaar over. Elk bevat een gedeelte van het ander. Het zonlicht creëert schaduw en ’s nachts creëert de zon de reflectie van maan licht. Elke man bevat een vrouwelijk aspect en elke vrouw een mannelijk aspect. Zo loopt alles dat is, in elkaar over.

Meditatie als zelfkennis

Volgens Plutarchus, een geschiedschrijver uit de Griekse oudheid, stond er boven de ingang van de tempel van het Orakel van Delphi, gewijd aan de god Apollon, „Gnothi se auton”, Grieks voor „Ken Uzelf”. (Waarschijnlijk een citaat van Chilon van Sparta, één van de zogenaamde Zeven Wijzen uit de Griekse Oudheid.) Plutarchus was één van diegenen die instonden voor het goede beheer van de tempel, zodat men over het algemeen denkt dat hij wel gelijk had. Het advies van Ramana Maharshi sluit hier bij aan. Uzelf leren kennen houdt volgens hem in, dat men aan zelfonderzoek doet en hij gaf daartoe aan zijn discipelen een heel simpele methode. De methode bestaat hierin dat men, telkens als er een gedachte, emotie of drang tot handelen opkomt, men zich de vraag stelt „wie heeft die gedachte, emotie of drang?”. Het antwoord luidt natuurlijk „ik”. De tweede vraag die men zich vervolgens moet stellen is „wie is die ik?”. Het is niet de bedoeling om op deze laatste vraag het definitieve antwoord te geven. Waar het op aan komt is, dat iemand die voor deze meditatie kiest met deze vragen alle opkomende gedachteassociaties en emotiestromen voortdurend onderbreekt en de aandacht verlegt naar een beschouwen van de bron van al deze activiteit. Mettertijd stilt deze meditatie de gedachten en emoties en voelt men de bron van het ik in het spirituele hart, dat volgens Ramana Maharshi ter hoogte van het fysieke hart ligt, maar aan de rechterkant van de middenlijn.

Volgens hem verwerft men zelfkennis niet door antwoorden te vinden op gestelde vragen, maar doordat men voorbij alle antwoorden rust vindt in het spirituele hart, waar stilte heerst. „TAT svam asi” zegt de Chandogya Oepanishad: „DAT (Atman) is wat u bent”. In het vinden van stilte ontdekt de mens volgens de Upanishads dat hij een onsterfelijke Atman of Ziel heeft en bereikt hij een bewustzijnstoestand waarin alles in het universum met elkaar tot een eenheid is verweven. Deze onsterfelijkheid wordt wel beschouwd als het „goud” waarnaar alchemisten zo ijverig zochten.

Meditatie en psychotherapie

Meditatie-oefeningen worden steeds meer gebruikt als toevoeging aan psychotherapie. Vooral in de vorm van mindfulness based cognitive therapy (MBCT), in het Nederlands vertaald met Aandachtgerichte Cognitieve Therapie. Het effect van een achtweekse training als terugvalpreventie voor mensen met terugkerende depressie is goed. Na het volgen van de training blijkt bij een nameting na 60 weken dat de deelnemers aan de cursus veel minder depressies hadden (plm. 45%) dan de controle-groep. Ook bij andere psychische klachten werkt MBCT hoewel er nog veel onderzoek moet plaatsvinden om het nut ervan wetenschappelijk te onderbouwen.

Meditatie is individueel

Het lijkt er op dat aan de basis van alle meditaties, welke die ook zijn, het streven ligt van de mens naar het ware geluk. De vele verschillende uitingsvormen kunnen worden verklaard doordat mensen verschillend van aard zijn. Osho beweert dat er voor ieder mens een meditatie bestaat die overeenstemt met zijn/haar inborst. Het komt er enkel op aan dat ieder mens die voor meditatie kiest een methode zoekt en vindt die voor hem/haar geschikt is.

Zie ook

• Jhāna
• Anapanasati
• Christelijke meditatie
• Metta meditatie
• Raja yogameditatie
• Sahaja yoga
• Samadhi
• Tantra
• Transcendente meditatie
• Vipassana meditatie
• Yoga
• Zen

Bibliografie

• Stephan Bodian, Mediteren voor dummies (ISBN 978-90430-1361-1)

Weblinks

• Meditatie-instructies van de Boeddha
• meditatie volgens Advaita Vedanta (hindoeïsme)
• Een aantal citaten over meditatie
• Meditatie in het Tibetaans boeddhisme
• Informatie over mediteren

Bronvermelding

Bronnen, noten en/of referenties:

• Maurice Nicoll, Psychological Commentaries on the Teachings of Gurdjieff and Ouspensky
• Osho, Meditatiehandboek, vrij zijn in het hier en nu ISBN 90-71985-687
• Osho, Het Boek der Geheimen, 112 meditaties uit de Vigyan Bhairava Tantra van Shiva
• Ouspensky, Op Zoek Naar het Wonderbaarlijke
• Hazrat Inayat Khan, Alchemie van het Geluk ISBN 90-73207-22-3
• Arthur Osborne, The Collected Works of Ramana Maharshi
• J. Krishnamurti, Commentaries on Living
• J. Krishnamurti, The First and the Last Freedom
• K. S. Azeemi, Muraqaba: The Art and Science of Sufi Meditation (ISBN 0975887548)