Atman

Atman is een begrip uit het hindoeïsme, afkomstig uit het Sanskriet (n., आत्मन्, ātman). Het heeft de betekenis zelf, ziel, ik, bewustzijn en heeft een universeel karakter. Het is dus niet het ’ik’ van slechts één bepaald persoon maar het ’universele ikgevoel’ van iedereen.

Volgens de advaita vedanta-filosofie is atman in zijn wezenskern identiek met het kosmische Zelf, het Brahman (’wereldziel’). Dit ’louter bewustzijn’ is daarom het ware Zelf van de mensen, dat bij alle waarnemingen, gedachten en gevoelens onveranderd blijft als ’onbewogen beweger’. Aangezien atman en brahman als een en hetzelfde principe worden beschouwd, kwalificeert men de advaita vedanta als monistische filosofie.

Het begrip berust op de idee dat het fenomeen „ik ben hier” voor elk van ons altijd en overal waar is. Het is het waarnemend bewustzijn zelf dat paradoxaal genoeg zo overduidelijk op elk moment voor iedereen aanwezig is dat het bijna iedereen ontgaat. Het eeuwigheidsgevoel is ermee verbonden. Het is te vergelijken met het water waarin de vis zwemt die zich afvraagt wat het water is. Het is de pure essentie die overblijft als al het andere vergaan is of nog opnieuw moet opkomen.

Taalkundig zou het woord verband houden met het woord ’adem’ (of het Duitse werkwoord ’atmen’). De taalkundige wortel van het woord Atman is nauwelijks bekend; de oorsprong ervan is onzeker, maar de algemene betekenis is die van ’zelf’, het hoogste deel van de mens, het Zelf; zuiver bewustzijn per se. De wezenlijke en fundamentele kracht of het vermogen in de mens dat hem, en in feite ieder ander wezen of ding, het besef of bewustzijn geeft een Zelf te zijn. Het is niet het ego.

Dit beginsel (Atman) is universeel; volgens theosofische leringen vloeit of (emaneert) uit Atman het begripsvermogen (buddhi) voort, en weer uit buddhi emaneert het denkvermogen (manas), en verder uit manas de begeerte (kama), en zo verder uit kama de levenskracht (prana) tot in het tijdruimtelijke waarin de manifestatie een feit wordt en een incarnatie in een (vorm en stof)lichaam kan bestaan ook door emanatie.

Atman wordt soms dus voor het universele Zelf of de universele Geest gebruikt, waarvan in Sanskrietgeschriften de naam Brahman (onzijdig) wordt gegeven, en Brahman of de universele Geest wordt ook Paramatman genoemd. Het is de bron of oorzaak van het „ik-gevoel”.

De mens is door drie beginselen in de hem omringende kosmos geworteld, (de guna’s), waarvan moeilijk kan worden gezegd dat ze boven het eerste of Atman staan, maar die eigenlijk de hoogste en meest verheven delen van datzelfde Atman zijn.

Varia

• Âtman is ook de titel van de debuutroman uit 1968 van de Surinaamse schrijver Leo Ferrier.