Alchemie

Alchemie, de voorloper van de hedendaagse scheikunde, is een vorm van natuurfilosofie die samen met astrologie en magie behoort tot de hoofdstromingen ("de drie traditionele wetenschappen") van de westerse esoterie. Alchemie maakt deel uit van een voorwetenschappelijk wereldbeeld en maakt in vergelijking met de moderne wetenschap gebruik van een alternatief verklaringsmodel met een eigen systeem en methode. Zoals bij alle magische kunsten het geval is, is alchemie gebaseerd op de overtuiging dat het universum een eenheid vormt. Dat principe van eenheid en orde noemden de alchemisten de 'prima materia'.

Etymologie en oorsprong

Aangezien enkele oude, cryptische teksten over alchemie aanvankelijk enkel via de Arabische wereld naar Europa geraakten, stamt het woord alchemie vermoedelijk uit het Arabisch الخيمياء (al-ḫīmiyāʾ) of الكيمياء (al-kīmiyāʾ) en het Egyptisch k(he)m wat zwart betekent. Dit zou afgeleid zijn uit het Grieks (eventueel chymia, chemeia ('metaalgietwerk'); of chymos ('vloeistof'). Een Chinese oorsprong is onwaarschijnlijk, hoewel er in het Chinees ook woorden zijn met verwante betekenissen: (Chin.: Kim-Iya ('goudmakersap'); kem ('transmutatie')). De oorspronkelijke betekenis van het woord is tot dusver niet met zekerheid te achterhalen en er worden diverse verklaringen aan gegeven. Paracelsus en Georgius Agricola gebruikten de woorden chymia of respectievelijk chymista voor de alchemie.

De oudste bekende optekeningen over alchemie zouden afkomstig zijn van de mythische Hermes Trismegistus, een Grieks-Egyptisch profeet uit de late oudheid aan wie allerlei filosofisch-religieuze en praktisch-esoterische teksten werden toegeschreven. De bekendste ervan is de Smaragden Tafel. Van deze cryptische tekst zijn slechts enkele vertalingen overgebleven. Het verloren gegane of mythische werk zou oorspronkelijk geschreven zijn in het Grieks en was later in omloop in een 8e-eeuwse Arabische versie. Uit de middeleeuwen (ca. 1200) stamt een Latijnse versie van enkele moeilijk te begrijpen zinnen, waar naar men meende de wijsheid van de hele wereld in verborgen was. De bekendste regel uit De Smaragden Tafel is ongetwijfeld de magische doctrine "Zo Boven, Zo Beneden" die zoveel invloed had op de astrologie. Deze zin drukt het aloude geloof uit dat gebeurtenissen in de hemelse sfeer worden weerspiegeld in de aardse sfeer.

De Europese (de Grieks-Arabische) alchemie was opgebouwd op de filosofische voorstelling van Empedocles dat alles uit vier basiselementen is opgebouwd: Vuur, Lucht, Aarde en Water, en op de voorstelling dat er drie essenties zijn: zout, zwavel en kwik.

Verspreiding

Alchemie of alchimie werd aangetroffen in veel verschillende culturen en tijden, zoals het Oude Egypte en het China van Lao Tzu, het hellenistische rijk van Alexander de Grote en de bloeiperiode van de Arabische alchemie in de 10e eeuw.

Alchemie bestrijkt diverse filosofische tradities, verspreid over ongeveer vier millennia en drie continenten. Men kan ten minste drie grote tradities onderscheiden die grotendeels onafhankelijk van elkaar ontstonden: de Chinese alchemie, de Indiase alchemie en de westerse alchemie. Deze laatste ontstond rond de Middellandse Zee, waarbij in de loop van enkele duizenden jaren haar centrum verschoof vanuit het Oude Egypte naar de Grieks-Romeinse wereld en via islamitische beoefenaars ten slotte het middeleeuwse Europa bereikte. Chinese alchemie was nauw verbonden met het taoïsme en de Indiase alchemie met de dharma religies, terwijl westerse alchemie haar eigen filosofische systeem ontwikkelde onder invloed van diverse westerse religies. In hoeverre de genoemde drie tradities elkaar in de loop der tijden hebben beïnvloed en of ze mogelijk een gemeenschappelijke oorsprong hebben, blijft een onbeantwoorde vraag.

Tegen de negentiende eeuw was de wetenschappelijke scheikunde de alchemie ontgroeid en werd de alchemie overwegend voorgesteld als bedriegerij of occulte praktijk.

Doelen

Vaak wordt aangenomen dat de chrysopoeia (de ’productie’ van edele metalen zoals goud) en de bereiding van het levenselixer met behulp van de steen der wijzen en de iatrochemie de enige doelen van de alchemie zouden geweest zijn, maar er waren ook alchemisten die dit praktische aspect eerder beschouwden als een bijproduct van een innerlijke verandering die de alchemist zelf onderging. Vooral sedert de renaissance ontwikkelde de alchemie in Europa zich stilaan tot een meer filosofische en spirituele discipline. Door de verzamelde kennis over de grondstoffen, het ontwikkelen van apparatuur, werkwijzen en van een symbolentaal, leverde de alchemie belangrijke elementen die leidden tot de moderne scheikunde en farmacologie, die vanaf de zeventiende eeuw de alchemie geleidelijkaan aflosten.

Bekende beoefenaars

Sommige van de grootste geesten uit de middeleeuwen, zoals Albertus Magnus, Roger Bacon en Thomas van Aquino, hebben zich met alchemie beziggehouden. Van legendarische alchemisten als Nicolas Flamel werd echt geloofd dat ze de steen der wijzen hadden gevonden. Paracelsus en zijn volgelingen brachten tijdens de renaissance een omwenteling teweeg in de geneeskunde. Heel wat geleerden die nu beschouwd worden als de grondleggers van de moderne wetenschap, zoals Isaac Newton en Robert Boyle, waren gefascineerd door de alchemie en besteedden er veel tijd en onderzoek aan. In de 20e eeuw interesseerde de Zwitserse psycholoog en arts Carl Gustav Jung zich intens voor alchemie en was ervan overtuigd dat de alchemisten het onbewuste hadden ontdekt.

Moderne scheikunde

Lawrence Principe, professor in chemie en wetenschapsgeschiedenis aan de Johns Hopkins Universiteit, doet onderzoek naar de eeuwenoude alchemistische verhandelingen. Hij slaagde erin vele van de cryptische aanwijzingen te ontcijferen en zodoende vele alchemistische experimenten in het heden te reproduceren.^[1] Tot zijn geslaagde experimenten behoorden:

Goud vervluchtigen door sublimatie.
Een exemplaar maken van de Bologna steen, die, nadat deze is blootgesteld aan licht, een paar minuten in het donker licht geeft.