Wikisage is op 1 na de grootste internet-encyclopedie in het Nederlands. Iedereen kan de hier verzamelde kennis gratis gebruiken, zonder storende advertenties. De Koninklijke Bibliotheek van Nederland heeft Wikisage in 2018 aangemerkt als digitaal erfgoed.
- Wilt u meehelpen om Wikisage te laten groeien? Maak dan een account aan. U bent van harte welkom. Zie: Portaal:Gebruikers.
- Bent u blij met Wikisage, of wilt u juist meer? Dan stellen we een bescheiden donatie om de kosten te bestrijden zeer op prijs. Zie: Portaal:Donaties.
Expressionisme
Het expressionisme (van Latijn: expressio, uitdrukking) is een stroming in de Europese kunst en de literatuur van de 20e eeuw, die zich vooral manifesteerde in de jaren 1905 tot 1940. In het expressionisme tracht de kunstenaar zijn gevoelens, zijn ervaringen, voor de waarnemer uit te drukken door een zekere vervorming van de werkelijkheid.
Belangrijk is daarbij vooral dat de gevoelswaarde, het onderbewuste, dat de kunstenaar ervaart naar aanleiding van het onderwerp, de boventoon voert. Dit in tegenstelling tot het impressionisme waarbij vooral het uiten van de werkelijkheid, zoals men die ervaart, voorop staat. Zo vervaagt in het expressionisme de band met de werkelijkheid vaak, soms valt die zelfs helemaal weg. Hierdoor krijgen onvoorstelbaar nieuwe vormen hun kans. Het expressionisme kent maar één wet: dat er geen wetten zijn, en dat die dan ook niet mogen opgelegd worden.
In latere tijden is het een verzamelnaam voor schilderijen die aan die criteria voldoen, onafhankelijk van de stroming.
Expressionisme als stijl is vooral bekend in de schilderkunst, maar komt ook in de muziek, literatuur, architectuur, toneel en in de film als stijl voor.
Het abstract expressionisme behoort ook tot het expressionisme.
Schilderkunst
Geschiedenis
Het expressionisme is begonnen in Duitsland, vooral in kunstenaarsbewegingen, zoals Die Brücke, Der Blaue Reiter, Die Neue Sachlichkeit en het Bauhaus. In 1911 gebruikte Herwarth Walden voor het eerst de term "expressionisme" in zijn polemisch tijdschrift "Der Sturm". In diezelfde tijd ontstond in Frankrijk het fauvisme, een vergelijkbare stroming.
Het expressionisme kende een bloeitijd in het eerste kwart van de 20e eeuw.
Vooral in de schilderkunst wordt, bijvoorbeeld bij het gebruik van kleuren, vaak afgeweken van de werkelijkheid. De kleur wordt gebruikt om gevoelens te accentueren. Vaak worden ook voorbeelden uit de natuur vervormd, juist ook hier weer, om de expressiekracht te verhevigen.
Daarbij wordt soms het perspectief opzettelijk niet meer juist toegepast. Ook andere academische vorm- en beeldtaal wordt opzettelijk vermeden, zoals het toepassen van een gulden snede. Friedrich Nietzsche was feitelijk de geestelijke voorwerker van het expressionisme.
In "Die Geburt der Tragödie" ontwikkelde Nietzsche de theorie van een absolute tweespalt in de esthetische beleving, waarbij hij een onderscheid maakte tussen een apollinisch en een dionysisch aspect, een wereld van de geest, orde, regelmaat en gepolijst en een van de roes, chaos, het uit je dak gaan. Het apollinische vertegenwoordigde het "rationeel geconcipieerde" ideaal, terwijl het dionysische stond voor de "eigenlijke artistieke conceptie", voortkomend uit het onderbewuste van de mens. De parallel met de Griekse godenwereld gaf tevens de verhouding tussen deze twee uitersten aan, twee godenzonen, onverenigbaar en onscheidbaar. Volgens Nietzsche zijn beide elementen in meer of mindere mate in een kunstwerk vertegenwoordigd.
In 1948 verenigde een aantal fauvisten en expressionisten zich in de Cobragroep, aangezien zij gelijkwaardige gedachten hadden. Deze op het expressionisme voortbordurende stroming is verantwoordelijk voor het opleven van de moderne kunst in vooral Nederland, maar ook België en Denemarken.
Cobra-Kunstenaars zijn onder andere: Karel Appel, Corneille, Jan Nieuwenhuys, Theo Wolvecamp, Christian Dotremont, Pierre Alechinski, Carl-Henning Pedersen, Asger Jorn, Constant Nieuwenhuys, Anton Rooskens, Henry Heerup.
Een goed voorbeeld van hedendaags expressionisme zijn de Nieuwe Wilden, een Duitse naoorlogse kunststroming die de confrontatie aangaat met het traumatische oorlogsverleden van Duitsland.
Ook in eerdere en latere periodes zijn echter expressionistische werken geschilderd. Het expressionisme als uitdrukkingsstijl bestaat in het begin van de 21e eeuw nog steeds. Ook in de periode ver voor de bloeitijd zijn schilders te vinden die een expressionistische stijl gebruikten.
Kenmerken
De basiskenmerken van het expressionisme zijn dionysisch, felle kleuren, grillige beelden, slordig geschilderd, plat vlak, geen perspectief en er wordt meer geschilderd vanuit het gevoel (het kind) dan vanuit de ratio (verstand). De schilders van Die Brücke wilden om die reden absoluut geen opleiding aan een kunstacademie volgen. Der Blaue Reiter daarentegen was wel academisch geschoold maar lapten de regels aan hun laars. Als gevolg van hun opleiding waren ze theoretisch wel beter gefundeerd dan Die Brücke. [feit?]
Verwante stromingen
Verwante stromingen aan het Expressionisme zijn:
- Fauvisme
- Abstract-expressionisme
- Primitivisme
- Postimpressionisme
- Romantiek
- Oriëntalisme
- Neo-plasticisme
- Neo-expressionisme
Expressionistische kunstschilders
Vanaf die periode waren de belangrijkste expressionistische kunstschilders:
- Duitsland: Heinrich Campendonk, Emil Nolde, Franz Marc, Ernst Barlach, Wilhelm Lehmbruck, Karl Schmidt-Rottluff, Ernst Ludwig Kirchner, Erich Heckel, Otto Mueller, August Macke, Max Beckmann, Fritz Bleyl en Paula Modersohn-Becker
- Oostenrijk: Egon Schiele, Oskar Kokoschka
- Italië: Amedeo Modiglani
- Rusland: Wassily Kandinsky, Alexej von Jawlensky
- Nederland: Charles Eyck, Willem Hofhuizen, Hendrik Chabot, Jaap Min, Jan Sluyters, Rudi Bierman, Jan Wiegers en Hendrik Werkman.
- België: het bekende Vlaamse expressionisme wordt ons voornamelijk gebracht door de 2e kunstenaarsgroep van de Latemse Scholen, in de 1e helft van de 20e eeuw, met Constant Permeke, Gustaaf De Smet, Albert Servaes en Frits Van den Berghe. Ook James Ensor, Floris Jespers, Felix de Boeck en Albert Droesbeke worden tot de expressionisten gerekend.
- Noorwegen: Edvard Munch
- Engeland/Ierland: Francis Bacon
- Zwitserland: Paul Klee
Schilderijen
Voorbeelden van schilderijen uit het eind van de 19e eeuw die expressionistisch aandoen zijn:
- De kleurrijke landschappen van Vincent van Gogh met bijvoorbeeld de vlammende cipressen en sterrennachten in geëmotioneerde verftoetsen.
- De schilderijen van Edvard Munch die op de Berlijnse expositie van 1892 een schandaal veroorzaakten. Het meest typische is De Schreeuw waarop de angstkreet van de omgeving het hele landschap vervormt en de man op de brug zijn handen over zijn oren houdt.
Ook in nog veel vroeger tijd komen expressionistische schilderijen voor, waarbij het weergeven van gevoelens de boventoon voert. Voorbeelden zijn:
- De expressieve gotiek van de "Gekruisigde Christus" van Mathias Grünewald (ca. 1512).
- De gepassioneerde bewogenheid van de gebaren bij El Greco (ca. 1590)
- De schamelheid van de afgebeelde personen in "Twee etende vrouwen" van Goya (1821-1823).
Onder het Duitse naziregime werd het expressionisme aangeklaagd als Ontaarde Kunst.
Muziek
In de muziek is Arnold Schönberg een voorbeeld van een expressionistische componist. Zijn muziek is mathematisch opgebouwd vanuit het idee van de twaalf-toons techniek. Dit houdt in dat alle twaalf tonen van de chromatische toonladder moeten zijn gepasseerd, voordat de tonen weer gebruikt mogen worden. Daarbij zijn echter uitzonderingen, in de vorm van patronen. Het eerste patroon is het omkeren van de eerste cadens (de retrograde of kreeftsgang), het tweede het om en om inverteren van de voorste en de achterste toon van de cadens (de inverse). De derde is de inverse retrograde of omgekeerde kreeftsgang. Zie ook:dodecafonie
Literatuur
Door het expressionisme doet het vrije vers zijn intrede in de poëzie.
Het expressionisme in de Duitstalige literatuur
Belangrijke Duitse expressionistische dichters: Gottfried Benn, Ferdinand Bruckner, Theodor Däubler, Iwan Goll, Georg Heym, Else Lasker-Schüler, Alfred Lichtenstein, Oskar Loerke, Ernst Stadler, August Stramm, Georg Trakl, Jakob van Hoddis, Franz Werfel, Alfred Wolfenstein, Albert Ehrenstein.
Het expressionisme in de Engelstalige literatuur
Het expressionisme in de Franstalige literatuur
Het expressionisme in de Nederlandstalige literatuur
Wat voor de schilderkunst geldt, geldt ook voor de literatuur. In het gedicht 'Vlam' van Hendrik Marsman wordt niet zozeer een indruk van iets beschreven, maar een gevoel uitgedrukt met behulp van allerlei beelden. Bij de schilderkunst wordt gesproken over 'deformaties', dit is het gebruik van "verkeerde" kleuren en vormen. Het literaire equivalent daarvan is het aantasten van het klassieke vers. Het klassieke vers is een gedicht met rijm, metrum, vaste strofebouw en nog veel meer regeltjes. De zogenoemde vrije verzen van het expressionisme hebben deze kenmerken niet of in veel mindere mate. Bovendien maakt de normale zinsbouw vaak plaats voor onvolledige en ongrammaticale zinnen, en verdwijnen hoofdletters en interpunctie. Ook vindt men woordcombinaties als 'groen duister', 'violette schemer' en 'blauw geluk' (citaten van Marsman). Dit alles dient om de emotie of gedachte zo direct mogelijk te uiten, zonder de belemmeringen van het traditionele taalgebruik. Het expressionisme in de Nederlandse literatuur werd gekenmerkt door een zich afzetten van de Tachtigers en (vooral in Vlaanderen) een afzetten tegen het tijdschrift Van Nu en Straks. De expressionistische schrijvers hekelen immers de individualistische burgerlijke cultuur, die volgens hen in die stromingen naar voren werd geschoven. Dé belangrijkste persoon voor het expressionisme in de Nederlandstalige literatuur is Paul van Ostaijen. Met zijn Music-hall uit 1916 luidde hij een nieuwe tijd in binnen de Nederlandstalige literatuur. Hierin klinkt de oproep tot een universele verbondenheid van het mensdom. Het belangrijkste literair tijdschrift dat voor expressionistische literatuur stond, heette Ruimte (1920-1921).
Andere belangrijke Nederlandstalige auteurs die in de geest van het expressionisme hebben geschreven zijn: Marnix Gijsen, Wies Moens, Gaston Burssens, Karel van den Oever, Theo van Doesburg en Victor J. Brunclair.
Toneel
De belangrijkste vertegenwoordiger is Herman Teirlinck die de mens probeert af te beelden als een enkeling met zijn gevoelens in een grote wereld. In "De vertraagde film" plegen 2 mensen zelfmoord. Ze zien heel hun leven voor hun ogen terug in flashbacks maar ook komen er allegoriefiguren in voor (zoals De Pest,...). Het zou geen expressionistisch toneel zijn als er geen hevige muziek, belichting en geluid in voorkomt. Zo probeert Teirlinck de toeschouwer te betrekken bij het spel.
Expressionistische filmkunst
Met name in Duitsland zijn rond de jaren 20 van de 20e eeuw expressionistische films gemaakt. Het bekendste voorbeeld is "Das Cabinet des Dr. Caligari" (1920) van Robert Wiene. In deze film is gebruikgemaakt van niet-realistische decorstukken. Vooral het lijnenspel en de schaduwen zorgden voor het expressionisme binnen de film. Het decor is beïnvloed door de expressionistische schilderkunst.
 Zie ook het hoofdartikel: Expressionistische film |
Expressionistische architectuur
Voorbeelden
- Sydney Opera House in Sydney
- Große Schauspielhaus met een 'druipsteenplafond' in de zaal in Berlijn (Hans Poelzig)
- Einsteintoren in Potsdam (Erich Mendelsohn).
- De Böttcherstraße in het centrum van Bremen. Hier is de metseltechniek in rode baksteen het uitdrukkingsmiddel. Het straatje kreeg in de periode 1922-1931 een als een geheel ontworpen nieuwe bebouwing.
Een aan het Expressionisme verwante stroming in Nederland is de Amsterdamse School.
Architecten
Belangrijke architecten van het expressionisme zijn onder andere:
- Günter Behnisch
- Peter Behrens
- Fritz Hoger
- Michel de Klerk
- Piet Kramer
- Erich Mendelsohn
- Giovanni Michelucci
- Hans Poelzig
- Eero Saarinen
- Bruno Taut
- Jørn Utzon
Zie ook
Op expressionisme voortbouwende kunstenaars en stromingen:
Externe links
- www.artcyclopedia.com/history/expressionism.html Chronologische lijst van Expressionisten op Artcyclopedia met veel links
- Expressionisme op Digischool
Zie ook de categorie met mediabestanden in verband met Expressionist paintings op Wikimedia Commons.
| Literatuur |
|---|
|
| Schilderstijlen |
|---|