Will Tura

Will Tura
Afbeelding gewenst
Algemene informatie
Volledige naam	Arthur Achiel Albert Blanckaert
Bijnaam	Will Tura
Geboren	Veurne, 2 augustus 1940
Land	België
Werk
Genre(s)	Levenslied
Beroep	Zanger Muzikant Componist
Instrument(en)	Gitaar
Officiële website (en) IMDb-profiel

Will Tura, pseudoniem van ridder Arthur Achiel Albert Blanckaert (Veurne, 2 augustus 1940), is een Belgische zanger, muzikant en liedjesschrijver. Vanwege zijn voortdurende bekendheid wordt hij de 'keizer van het Vlaamse lied' genoemd.

Levensloop

Tura werd in Veurne als Arthur Blanckaert geboren op 2 augustus 1940. Heel jong leerde hij al mondharmonica, accordeon, piano en drums spelen. ‘Tuurke Blanckaert, de jodelende cowboy‘ was pas negen wanneer hij de eerste keer werd geboekt. De jonge zanger ontpopte zich als een getalenteerd imitator van Gilbert Bécaud en Nat King Cole. Hij was 15 toen hij een job als gitarist kreeg aangeboden bij Freddy’s Dansorkest.

In 1957 tekende Tura een platencontract met de grootste Belgische uitgever van het ogenblik, Jacques Kluger. Tura's eerste singles zijn vertalingen van Amerikaanse successen zoals "Bye bye love", maar Kluger stimuleerde hem om eigen liedjes te componeren. Op 2 augustus 1958, Tura's 18e verjaardag, trad hij voor de eerste keer solo op, onder de naam Will Tura. In juni 1959 deed hij zijn eerste televisieoptreden in het Amerikaans Theater. Begin van de jaren 1960 nam Jean Kluger, zoon van Jacques, de taak van producer over. 40 jaar later is deze nog steeds de producer en uitgever van Tura.

Tura scoorde zijn eerste hit in 1962 met "Eenzaam zonder jou". De single ging 60.000 keer over de toonbank. 30 jaar later verkoos een opiniepeiling in een Vlaamse krant dit lied als grootste Vlaamse hit aller tijden. Het is nog steeds het lied waarmee hij het meest geïdentificeerd wordt.

Vele hits volgden, van kleinkunst en chanson tot vrolijke Nederlandse pop van "Sinatra-achtige dingen" tot gospel, rock-'n-roll, country en zelfs een streepje rap.

Tura componeert zelf het gros van zijn liedjes, die van tekst worden voorzien door Nelly Byl. Enkele composities van hem werden opgenomen door andere artiesten, waarvan er één de top van de hitparade haalde in Duitsland en één de nummer 1-notitie in Frankrijk. Ook Marva zong zijn "Niemand wil je als je ongelukkig bent" de hitparade in.

In 1974 liet Tura, als eerste Belgische en Vlaamse artiest, de rocktempel Vorst Nationaal vollopen.

Met "Hopeloos" [uit 1980] scoorde hij in 1981 een eerste hit in Nederland.

Hij maakte in 1984 een tribuutalbum aan Elvis Presley, opgenomen in Nashville samen met Elvis' legendarische begeleidingsgroep.

In 1992 maakte hij het West-Vlaamse rapnummer "Moa ven toh". Hetzelfde jaar bracht hij zijn eerste Tura in Symfonie, waar hij zong met een symfonieorkest, in Vorst Nationaal.

In 1990 brachten verschillende Vlaamse rockartiesten het album Turalura uit, met allemaal covers van Turasongs. Het album kwam er op initiatief van het weekblad Humo, nadat de groep Noordkaap op Humo's Rock Rally het nummer "Arme Joe" gecoverd had. 15.000 mensen vierden zijn vijftigste verjaardag tijdens een uniek openluchtconcert in Veurne.

In 1993 zong Tura het lied "Hoop doet leven" op de begrafenis van koning Boudewijn. Hij deed dit ook op de uitvaart van koningin Fabiola in 2014.

In 1999 kwam de Gospel-concerttoer in 12 Vlaamse kerken in de kerstperiode.

Op de Nekka-Nacht in 2000 was hij de centrale gast.

Tura bleef componeren en albums uitbrengen. Zijn concerten trokken na al die jaren nog steeds volle zalen. In 2002 nam Tura in Londen een album op met de London Philharmonic Orchestra. Alle nummers waren door Tura zelf gecomponeerd.

In 2005 vierden de Vlaamse media uitgebreid de 65e verjaardag van Tura, onder andere met de cd Viva Tura.

In 2007 vierde Tura zijn vijftigjarige carrière. Hij deed dat met twee symfonische concerten met het Vlaams Radio Orkest in Vorst Nationaal. In 2006 was het album Dank u, Vlaanderen al verschenen, waarop hij een aantal van zijn bekende nummers en andere Vlaamse klassiekers opnieuw opnam met het VRO.

In 2008 verscheen de cd-box Will Tura - 100 hits.

In 2009 had Will Tura ongeveer 135 albums uitgebracht.

In 2010 werden allerlei initiatieven genomen naar aanleiding van de 70e verjaardag van de zanger. Zijn dochter Sandy Blanckaert publiceerde een biografie (Will Tura) en de zanger werd gelauwerd op radio en televisie, onder andere met een aan hem gewijde aflevering van de Canvas-reeks Belpop (uitgezonden op 8 november 2010). Er kwam, opnieuw in samenwerking met het weekblad Humo, ook een cd Turalura 2 uit. Net als in 1990, toen de eerste cd verscheen, werd een reeks nummers van Tura gecoverd door hedendaagse artiesten. Ook deze compilatie bevat een versie van "Arme Joe", maar dit keer door "Meuris", de naam waaronder ex-Noordkaap zanger Stijn Meuris tegenwoordig optreedt. De meeste van deze groepen traden ook aan tijdens een Turalura-concert in de Brusselse Ancienne Belgique, waarin Tura als eregast ook meezong.

Privé

Tura is getrouwd en heeft uit zijn huwelijk een zoon en een dochter.

Prijzen en onderscheidingen

• In 1968: Midem Cannes: troffee voor best verkopende platenartiest.
• In 1971 werd Tura ereburger van Veurne.
• In 1975 werd Tura ereburger van Kampenhout.
• In 1979: Dag Hammarskjöld-prijs wegens artistieke verdiensten en om zijn rechtstreekse en onrechtstreekse inzet om het leed van de mensheid te verzachten.
• In 1995 werd hij benoemd als “Cultureel Ambassadeur van Vlaanderen”.
• In 1995 won Tura voor de derde opeenvolgende keer de populariteitspoll “Het Gouden Oog” voor de categorie “Beste Zanger”.
• In 2000 werd zijn nummer "Eenzaam zonder jou" opgenomen in de eregalerij van de Vlaamse klassiekers van Radio 2.
• Hij werd in 2001 door koning Albert II geridderd.
• In 2003 kreeg hij een plaats in de Radio 2 eregalerij voor een leven vol muziek.
• In 2005 eindigde hij op nummer 146 in de Vlaamse versie van De Grootste Belg, buiten de officiële nominatielijst.
• Zijn nummer "Ik mis je zo" won in 2007 de wedstrijd Zo is er maar één op één. Het lied werd gebracht door Udo.
• Medio 2007 werd bekend dat Tura de gouden erepenning van het Vlaams Parlement voor het genre lichte Vlaamse muziek kreeg toegewezen.
• Op 7 januari 2011 won Tura de MIA 2010 voor "Beste Populaire Artiest".
• Op 8 februari 2014 werd zijn nummer "Het kan niet zijn" opgenomen in de eregalerij van de Vlaamse klassiekers van Radio 2.

Trivia

• "Eenzaam zonder jou" werd geparodieerd door Urbanus.
• "Arme Joe" werd - in rockversie - door Noordkaap niet enkel opgenomen voor het album Turalura, de groep bracht het nummer ook nog lang regelmatig op optredens.
• Tura heeft een cameo in het Suske en Wiske-album De Krimson-crisis, waarin hij een van de Bekende Vlamingen is die meevechten tegen Krimson.
• Anatool zingt in het Jommeke-album Het oké-parfum het liedje "Mooi, het leven is mooi".
• In Veurne is een sportpark vernoemd naar hem: het Will Tura-Sportpark. Voetbalploeg KSV Veurne werkt hier zijn matchen af.

Discografie

Albums

Album(s) met hitnoteringen in de Nederlandse Album Top 20/50/75/100	Datum van verschijnen	Datum van binnenkomst	Hoogste  positie	Aantal  weken	Opmerkingen
Het allerbeste van	2004	23-10-2004	50	1	Verzamelalbum

Album(s) met hitnoteringen in de Vlaamse Ultratop 50/100	Datum van verschijnen	Datum van binnenkomst	Hoogste  positie	Aantal  weken	Opmerkingen
Will Tura	1963	-
Will Tura nr 01 – Eerste hits	1964	-
Will Tura	1964	-
Will Tura nr 02	1965	-
Tura hits	1965	-
At the piano - Will Tura plays Will Tura	1966	-
Uit het hart	1966	-
Will Tura nr 03	1966	-
Will Tura nr 04	1967	-
Tura story	1968	-
Will Tura nr 05	1968	-
Will Tura nr 06 – Viva el amor	1968	-
Will Tura ‘s eerste hits	1969	-
Will Tura nr 07	1969	-
Will Tura nr 08 - Linda	1970	-
Will Tura nr 09	1971	-
Will Tura nr 10	1972	-
Witte kerstmis	1973	-
Will Tura nr 11	1973	-
This is Will Tura	1973	-
Portrait of Will Tura	1973	-
Will Tura nr 12	1974	-
De wereldreis van kleine Jan	1974	-
Liefdeverdriet	1975	-
Will Tura: his life, his music	1975	-
Will Tura nr 13	1975	-
Avond met Will Tura	1975	-
Lach ermee	1975	-
Will Tura live	1976	-			Livealbum
Will Tura nr 14	1976	-
Will Tura	1976	-
Will Tura in Nashville	1976	-
Kalender	1976	-
International	1976	-
Gouden plaat van Will Tura	1976	-
Will Tura (quality sound series)	1977	-
Will Tura nr 15	1977	-
Vlaanderen mijn land	1977	-
20 jaar: 1957-1977	1977	-			Verzamelalbum
Will Tura nr 16	1978	-
Will Tura (quality sound series)	1978	-
Hello moeders	1978	-
Vrolijk kerstfeest, gelukkig nieuwjaar	1978	-
Liefdesliedjes Will Tura & Marva	1979	-			met Marva
Stepping out	1979	-
The golden best of Will Tura	1979	-			Verzamelalbum
Non stop dansen en zingen met Will Tura	1979	-
Will Tura (picturedisc)	1979	-
Hits a gogo	1979	-
In mijn caravan	1979	-
I love you	1980	-
Favoriete album vol 1	1980	-
Laatste cowboy	1980	-
Mijn eerste successen	1980	-			Verzamelalbum / 3 Lp's
Mijn eerste successen vol 2	1980	-			Verzamelalbum / 3 Lp's
Liedjes die ik graag gezongen had (1955-1960)	1980	-
Liefdeverdriet	1980	-
Tura 81	1981	-
Liedjes die ik graag gezongen had (1960-1965)	1981	-
Favorieten album vol 2	1981	-
Toppers van Tura 1	1982	-
Toppers van Tura 2	1982	-
25 Jaar Tura – 22 Allergrootste successen	1982	-			Verzamelalbum
Liefdeverdriet vol 1	1982	-
Tura 82	1982	-
Mijn grootste successen	1983	-			Verzamelalbum
Tura 83	1983	-
Seventies collectie	1984	-
Will Tura 1957-1964	1984	-
Will Tura zingt Elvis Presley	1984	-
Tura 84	1984	-
Waar een Will is,…	1985	-
Tura 85 – in concert	1985	-
Tura 87	1986	-
Will Tura Hitrevue	1986	-
12 Tura toppers	1986	-			Verzamelalbum
Ik zing alleen voor jou	1987	-
Een uur met Tura	1987	-
Ouvertura – Robert Groslot	1987	-			met Robert Groslot
Tura 2000	1988	-
Vlaanderen	1988	-
De sixties collectie	1989	-
De seventies collectie	1989	-
Tura vandaag	1989	-
16 voor Tura	1990	-
Live concert Veurne	1990	-			Livealbum
Turalura, rockers zingen Tura	1990	-
1991 – Karaoke jij zingt de hits van Tura	1991	-
Mijn allereerste successen	1991	-			Verzamelalbum
Nieuwe wegen	1991	-
Rock’n roll in mijn hart	1991	-
Tura in symfonie 1	1992	-
Moa ven toch	1992	-
Hoop doet leven	1993	-
Grootste hits 1973-1993	1993	-			Verzamelalbum
Vrolijkste liedjes 1973-1993	1994	-			Verzamelalbum
20 Jaar Tura	1994	-			3cd-box
Tura in symfonie 2	1994	08-04-1995	44	2
Herinneringen 1973-1993	1994	-
Double gold	1994	-			2 cd's
Bloed, zweet & tranen	1995	09-09-1995	1(1wk)	23
Tura in studio - Live	1995	06-01-1996	46	2	Livealbum
Tura in symfonie 3	1996	21-12-1996	21	9
Europa	1996	04-05-1996	3	9
Tura in harmonie (concertband voor Vlaanderen)	1997	-
Puur Tura	1997	06-09-1997	4	6
40 Jaar – 60’s-70’s-80’s-90’s	1997	-
Tura in Vorst	1998	19-12-1998	26	6	2 cd's
Alleen gaan en de mooiste slows 1987 - 1997	1998	29-08-1998	5	9
Tura gospel / Tura kerst	1999	27-11-1999	26	8
Tura gospel	2000	-
ECI premium (ware liefde)	2000	-
Ware liefde	2000	12-08-2000	5	9
Tura collectie 1	2001	-			Verzamelalbum
Tura collectie 2	2001	-			Verzamelalbum
Tura collectie 3	2001	-			Verzamelalbum
Tura collectie 4	2001	-			Verzamelalbum
Tura collectie 5	2001	-			Verzamelalbum
Tura collectie 6	2001	-			Verzamelalbum
Terugblik 1	2001	-
Terugblik 2	2001	-
Terugblik 3	2001	-
Terugblik 4	2001	-
Terugblik 5	2001	-
Terugblik 6	2001	-
Het beste van Will Tura	2001	-			Verzamelalbum / 2 cd's
De hits van Tura - Het beste uit de jaren 90	2001	08-12-2001	18	8	Verzamelalbum
De mooiste droom	2002	20-04-2002	4	10	met The London Philharmonic Orchestra
Gospel live !	2002	-			Livealbum / cd & dvd
Tura collectie 7	2002	-			Verzamelalbum
Feelings of...	2003	-			3cd-box & dvd
Zoals die zomer van Tien Om Te Zien	2004	14-08-2004	7	10	cd & dvd
Gospel dvd sportpaleis	2004	-
Daar sta je dan	2005	20-08-2005	90	1
Hitcollectie - 45 hits	2005	17-12-2005	6	28	Verzamelalbum
Dank u, Vlaanderen!	2006	18-11-2006	39	14	2 cd's
4 Dvd box	2006	-	-	-
Tura in symfonie 5	2007	23-06-2007	88	10
Tura in symfonie 5	2007	-	-	-	dvd
Hitcollectie volume 2	02-11-2007	24-11-2007	28	12	Verzamelalbum
2 Dvd box gospel	2007	-	-	-
100 Hits	12-12-2008	20-12-2008	3	26	Verzamelalbum Goud
Onvergetelijk / Unforgettable	11-09-2009	19-09-2009	11	21	Goud
Hits, live & anders	16-11-2009	28-11-2009	45	8	Verzamelalbum / Livealbum
Tura 70 - Helemaal Tura	22-11-2010	27-11-2010	2	22	Goud
Turalura 2	2010	-	-	-
The essential	2011	-	-	-	Verzamelalbum
Ik ben een zanger	30-03-2012	07-04-2012	3	32	Goud
Liefde - Tura's mooiste liedjes over de liefde	2014	02-05-2014	18	27
Zingen en dansen met Will Tura	2014	27-09-2014	36	11
Back to back	2014	08-11-2014	1(1wk)	44	met Christoff / Platina
Mama - liedjes over moeder	2015	18-04-2015	7	18
Best of - Radio 2 collectie	2015	06-06-2015	4	17*

Singles

Single(s) met hitnoteringen in de Nederlandse Top 40	Datum van verschijnen	Datum van binnenkomst	Hoogste  positie	Aantal  weken	Opmerkingen
Pré-Top 40
Eenzaam zonder jou	1962	06-1963	23	4
Tijd voor Teenagers Top 10
Draai 797204	1964	16-05-1964	10	1
Top 40
Horen, zien en zwijgen	1967	26-08-1967	tip9	-
Arme Joe	1967	02-12-1967	tip16	-
Nog 20 minuten geduld	1968	16-03-1968	tip6	-
Viva el amor	1968	22-06-1968	tip12	-
Verboden dromen	1973	23-06-1973	tip12	-
Hier ben ik dan dj	1978	22-04-1978	tip11	-
Hopeloos	1980	13-06-1981	10	9	Nr. 6 in de Single Top 100
Het staat in de sterren geschreven	1991	08-06-1991	tip12	-	met Jody Pijper / Nr. 64 in de Single Top 100
Hemelsblauw	1997	-			Nr. 100 in de Single Top 100

Single(s) met hitnoteringen in in de Vlaamse Ultratop 50	Datum van verschijnen	Datum van binnenkomst	Hoogste  positie	Aantal  weken	Opmerkingen
Linda	1970	28-11-1970	4	10	Nr. 6 in de Radio 2 Top 30
Hij komt terug	1970	-			Nr. 18 in de Radio 2 Top 30
M'n airhostess / San Miguel	1970	-			Nr. 23 in de Radio 2 Top 30
Zonneschijn	1971	-			Nr. 1 in de Radio 2 Top 30
Aan mijn darling	1971	-			Nr. 2 in de Radio 2 Top 30
Alle wegen leiden naar Rome	1971	-			Nr. 4 in de Radio 2 Top 30
Wat je diep treft	1972	-			Nr. 4 in de Radio 2 Top 30
Bid voor mij	1972	-			Nr. 5 in de Radio 2 Top 30
Zonder jou ben ik verloren	1972	-			Nr. 5 in de Radio 2 Top 30
Verboden dromen	1973	-			Nr. 2 in de Radio 2 Top 30
Er is een plaats in mijn armen	1973	-			Nr. 3 in de Radio 2 Top 30
Alle dagen kerstmis	1973	-			Nr. 25 in de Radio 2 Top 30
Nu sta ik daar	1974	-			Nr. 11 in de Radio 2 Top 30
Lady Eliza	1974	-			Nr. 14 in de Radio 2 Top 30
Als je vanavond niet kunt slapen	1974	-			Nr. 9 in de Radio 2 Top 30
Je zien huilen kan ik niet	1975	-			Nr. 12 in de Radio 2 Top 30
Voor haar, voor hem, voor mij	1975	-			Nr. 17 in de Radio 2 Top 30
Mon amour à moi	1975	-			Nr. 8 in de Radio 2 Top 30
Denk je nog wel eens aan mij	1976	-			Nr. 13 in de Radio 2 Top 30
Doña Carmela	1976	-			Nr. 7 in de Radio 2 Top 30
Nooit laat ik je gaan	1976	-			Nr. 13 in de Radio 2 Top 30
Goodbye Elvis	1977	-			Nr. 4 in de Radio 2 Top 30
Zomerliefje	1977	-			Nr. 19 in de Radio 2 Top 30
Omdat ik Vlaming ben	1977	-			Nr. 20 in de Radio 2 Top 30
To be or not to be disco	1978	-			Nr. 25 in de Radio 2 Top 30
Sil en de baby	1979	-			Nr. 27 in de Radio 2 Top 30
Hopeloos	1980	-			Nr. 16 in de Radio 2 Top 30
One way love	1981	-			Nr. 25 in de Radio 2 Top 30
Esperanza	1982	-			Nr. 20 in de Radio 2 Top 30
Twee verliefde ogen	1982	-			Nr. 30 in de Radio 2 Top 30
De Rode Duivels gaan naar Spanje	1982	-			Nr. 4 in de Radio 2 Top 30
Ave Maria	1983	-			Nr. 26 in de Radio 2 Top 30
Eenzaam hart	1985	-			Nr. 30 in de Radio 2 Top 30
Helena	1992	25-07-1992	14	13
Tussen jou en mij	1994	01-04-1995	16	5	Nr. 16 in de Radio 2 Top 30
La melodia	1995	13-05-1995	6	14	Nr. 6 in de Radio 2 Top 30
Een hart van goud	1995	07-10-1995	13	9	Nr. 13 in de Radio 2 Top 30
Ik hoor je toe	1995	30-12-1995	34	8
De vreugde van de winnaar	1996	21-09-1996	27	4	Nr. 27 in de Radio 2 Top 30
Laat de liefde niet voorbijgaan	1996	21-12-1996	34	2
Oh, my love	1997	29-11-1997	20	8	Nr. 20 in de Radio 2 Top 30
De mooiste	1997	07-06-1997	14	9	Nr. 14 in de Radio 2 Top 30
De zomer boogie woogie	1997	23-08-1997	22	6	Nr. 22 in de Radio 2 Top 30
Alleen gaan	1998	20-06-1998	12	14	Nr. 12 in de Radio 2 Top 30
Sorry	2000	25-03-2000	50	1
Ware liefde	2000	09-12-2000	tip15	-
Geef al je zorgen maar aan mij	2000	19-05-2001	tip13	-	Nr. 15 in de Radio 2 Top 30
Kom doe de line dance	2000	02-09-2000	26	11	Nr. 26 in de Radio 2 Top 30
Ik ben vrij!	2001	01-09-2001	39	2	Nr. 21 in de Radio 2 Top 30
Maria (Zo gaat dat altijd)	2001	03-08-2002	39	4	Nr. 14 in de Radio 2 Top 30
Amen	2003	26-07-2003	tip17	-
Daar sta je dan	2004	18-12-2004	39	2	Nr. 19 in de Radio 2 Top 30
Vlaanderen zingt Vlaanderen danst	2006	09-09-2006	49	1	Nr. 30 in de Radio 2 Top 30
Ik ben een zanger	24-02-2012	03-03-2012	tip19	-	Nr. 18 in de Radio 2 Top 30
Zeg nooit	28-05-2012	16-06-2012	tip18	-
In de schaduw van de maan	2012	29-09-2012	tip29	-
Winter	2012	08-12-2012	tip27	-
Alleen gaan	2012	22-12-2012	tip46	-	met Andrei Lugovski
Een vrouw zoals jij	2013	29-06-2013	tip50	-
Waar je ook maar bent	2014	07-02-2014	tip29*	-

Radio 2 Top 2000

Nummer(s) met noteringen in de NPO Radio 2 Top 2000	'99	'00	'01	'02	'03	'04	'05	'06	'07	'08	'09	'10	'11	'12	'13	'14	'15	'16	'17	'18	'19	'20	'21	'22	'23
Eenzaam zonder jou	-	-	-	-	-	-	-	1749	1453	1983	-	-	-	-	-	-	-

ep's

• Roses des neiges / Funny bunny La rage au coeur / Le cheval de bois - ep ????
• Ik wacht op jou / Zwervend klein hondje In mijn droom / Dat was verkeerd - 1962 ep
• Will Tura (1963-ep)
• Draai 797204 (Lonesome 7-7203) / Wees verstandig / Waarom zeg jij altijd "Mañana"? / Ik zoek je schaduw (1964-ep)
• Een gelukkige verjaardag / Hey Gigi Heb ik jou iets misdaan? / Als de zomer weer voorbij zal zijn - 1964-ep
• Lach er mee / Liefdewoorden (Love is callin') Amapola - Blauwe kimono - Hoela bruid - .... 1965 ep
• Een oude kerstmiskaart / Rond de kerstboom M'n kerstgeschenk / Sneeuwman - 1965 ep
• Heimwee naar huis / Eens had ik 'n vriend Aan wie zich ongelukkig voelt / Je brief komt te laat - 1966 ep
• Arrivederci Maria / Yacki wacki doe Lieve moeder / Dat komt alleen door jou - 1966 ep
• I love you / El bandido Probeer het nog eens / De fanfare - 1966 ep
• Van ruzie hou ik niet / De zigeuner En ik die zoveel van je hou / Een huisje aan de zee - 1967 ep
• Arme Joe / Horen, zien en zwijgen Twee honden, drie katten en een papegaai / Geen zomer zonder jou - 1967 ep
• Parels, juwelen en goud / M'n hobbelpaard Een huis is geen thuis / My funny bunny - 1968 ep
• Wie is wie / Tom Pinky / Eerste schooldag (Met Frida) - 1968 ep

Externe link

• Officiële website
• Discografie op het muziekarchief

Bronnen, noten en/of referenties

Bronnen, noten en/of referenties